Gaya ng sinabi ni Lita ay ngayon ang araw kung kailan ko kukunin ang k’wadernong ipinasadya ko kay Ginoong Huseng kaya nagpaalam ako kina Amang Don Raul at Inang Doña Celestina para pumunta ng bayan. Madali naman nila akong pinayagan ‘pagkat alam na nila na iyon din ang araw na pinag-usapan namin ng ginoo. Habang sakay ng kalesa ay pinagmasdan ko ang luntiang kapaligaran kung saan ang mga malalaking puno ang naroon at malawak na palayan na malayong-malayo sa nakasanayan kong lasangang puno ng mga gusali at sementadong bahay. Nakaka-refresh ng pakiramdam ang ganitong tanawin.
Muli kong nilanghap ang sariwang hangin at napangiti. “Ang sarap naman manirahan dito. Lahat ng malalanghap at makakain ay sariwa.”
“Binibini talaga, parang hindi ka na nasanay,” nakangiting sambit ni Lita.
If you only knew, Lita. Ito ang unang beses na makakalahanghap ako ng sariwang hangin sa tanang buhay ko. Hindi na lamang ako umimik at pinagpatuloy ako pagmamasid sa aming dinaraanan. Anong lugar na kaya ito? Hindi ko pa ito napupuntahan , ata? Imposibleng malaman ko ang mga lugar na ‘to kung malaki na ang ipinagbago ng mga lugar sa nagdaang mga taon.
“Lita, nasaan na ba tayo? Saan ba tayo papatungo?” tanong ko.
“Patungo tayo, binibini, sa plaza ng San Francisco de Malabon. Naroon ang tindahan ni Ginoong Huseng.” Sagot ni Lita ng buong linaw.
“San Francisco de Malabon?” kunot-noo kong sabi.
“Opo, binibini,” nakangiting sagot ni Lita.
Okay, we’re not getting to it. Tumawa na lang ako para hindi mahalata ang pagkawalang-alam ko sa kan’yang mga sinasabi. Hindi na ako umimik at hinitay na lamang na makarating kami sa sinasabi niyang San Francisco de Malabon. Halos kainin na ako ng antok dahil sa masarap na ihip ng hangin at sa tagal din ng aming biyahe. Tumigil ang sinasakyan naming kalesa sa tapat ng isang malaking simbahan.
“Narito na tayo, Binibining Helena,” saad ni Lita at inalalayan ako nito sa aking pagbaba.
“Ito na ba ang San Francisco de Malabon na sinasabi mo, Lita?” paninigurong tanong ko.
Tumango si Lita. “Opo, binibini.”
“E? For real?” bulalas kong sabi na mabilis na tinakpan ni Lita ang aking bibig.
General Trias Church na ‘to ngayon!
“Binibini, hinaan niyo po ang inyong boses,” mariing bulong ni Lita sa akin sabay alis ng kan’yang kamay sa aking bibig. “Nagkalat ang mga guwardiya sibil, pagnagkataong narinig ka nila na nagsasalita ng dayuhang lenggwahe maari ka nilang arestuhin,” seryosong wika ni Lita na bahagyang iginala ang kan’yang mga mata sa paligid.
“What? Bakit naman nila ako aarestuhin?” gulat at natataranta kong tanong kay Lita.
“Binibini, ang inyong boses.” Muling paalala ni Lita.
Napatakip ako ng aking bibig. Shit! Pahamak naman itong bibig na ito! Nasanay na kasi akong sumigaw lalo na kapag nasa emergency situation ang patient ko. Kung hindi ko lalakasan ang boses ko ay hindi sila makakawala sa kaba nila lalo na pag nasa alanganing situation na ang patient like it is about life and death situation. If they going to live or die in that cold operating table. Huminga ako nang malalim para ikumpas ang aking sarili.
“Sige, ipagpatuloy mo, Lita, ang iyong sinasabi,” wika ko sa mabini at mahinang boses.
“Gaya ng sabi ko, binibini, hindi ka maaaring magsalita ng dayuhang lenggwahe lalo na pag kayo ay nasa labas ng hacienda.”
“Bakit naman, Lita?”
“Ipapaliwanag ko, binibini, ngunit kailangan na nating maglakad nang hindi tayo paghinalaan ng mga guwardiya sibil.” Ani Lita at pinayungan ako. Humakbang siya pasulong kaya sumabay ako sa kan’ya. “Gaya po ng sinabi ko, mag-iingat po kayo sa inyong pananalita. Maaari ka nilang akusahan bilang isang rebelde o espiya dahil sa inyong paraan ng pagsasalita.” Panimulang saad ni Lita. “Tulad ko po, hindi rin nila maintindihan na ang inyong sinasalita at maaring isipin nila na isa ‘yong sekretong mensahe na inyong hinuhudyat sa iba niyo pang rebelde kung kaya po pakiusap lamang kumilos kayo ayon sa inyong katayuan, binibini,” paalala ni Lita.
Naningkit ang aking mga mata sa sinabi ni Lita. Grabe naman sila ang wild naman nilang mag-isip. Rebelde agad? Kailan pa gumamit ng salitang English ang mga rebelde? Sorry not offend anyone, but, Islamic group lang ang makagawa ng mga pagrebelde at pagbabalak ng mga pag-aklas na ‘yan. Hindi sa pagmamaliit sa kanila karamihan sa mga tulad nila ay walang ganong sapat na kaalaman sa English hindi man ilan ngunit nabibilang lang sa daliri ang may alam na sumasali sa pagiging rebelde. Iyan ay kung sa panahon ko pero kung pag-uusapan ang panahon na ‘to napakaimposible. And I’m sorry, Lita, bear with me, please. I lived in L.A for half decade so you can’t blame me if I speak as the usual I used to. Matagal din akong hindi nakauwi sa Pilipinas kun’di sa mga librong pinapadala sa akin ni Lola Linda at kay Chyna maybe I’d totally forget how to speak in Tagalog.
Napabuntong-hininga ako at napaisip. Siguro nga kailangan ko ng matutunan kung paano ang tamang pagkilos at pananalita sa panahong ito lalopa’t hindi ko pa alam kung paano ako makababalik sa present. Hindi ko rin alam kung nasaan si Helena at kung bakit sa kinarami-rami ng taong maaaring ibalik sa panahon na ito ay ako pa. I don’t know the answers to all questions popping in my head. They are all why’s and how’s and it’s really frustrating. Sa lalim ng aking iniisip ay hindi ko namalayan na nakabunggo ako sa isang matigas na bagay dahilan para mawalan ako ng balanse at muntik nang matumba ngunit mabilis akong nasalo ng isang lalaki. Hindi ko maaninag ang kan’yang mukha dahil sa sinag ng araw na tumatama sa aking mga mata.
“Ayos ka lang ba, binibini?” tanong nito sa nakakaakit ng tinig.
Hindi ko magawang makasagot dahil sa labis na pagkahumaling ko sa kan’yang tinig.
“Binibini?” Muling sambit nito at dahan-dahan akong itinayo at doon ko lamang lubos na nakita ang kan’yang mukha.
“Binibini?”
Natauhan ako nang tawagin ako ni Lita. “Binibini, ayos ka lang ba?” tanong ni Lita.
Mabilis akong napalingon kay Lita. “Ayos lang ako, Lita.”
“Mabuti naman,” wika ng binata dahilan para maibalik ko ang aking tingin sa kan’ya. “Sa susunod, binibini, mag-iingat ka saiyong paglalakad,” wika nito at isa-isang pinulot ang mga batong nagkalat sa daan. Akmang tutulungan ko sana ito nang bigla akong hatakin ni Lita papalayo sa binata at nakita kong mabilis na lumapit ang dalawang guwardiya sibil sa binata at kinompronta ito. Sasagot pa lamang sana ito nang hampasin ito ng dalawang guwardiya sibil ng hawak nilang rifle dahilan para mapahalik ito sa lupa. Napasinghap ako sa labis na pagkabigla at akmang tatakbo sana papalapit sa binata ngunit pinigilan ako ni Lita at pilit na inalayo sa lugar kung saan pinagsisipa at hampas ito ng dulo ng mga baril nila.
“Lita! Bitawan mo ko! Kailangan kong tulungan---
“Binibini!” pagtawag sa akin ni Lita sa aking atensyon at huminga ng malalim. “Binibini, huwag.” Pakiusap ni Lita sabay iling.
Bigla akong nanlumo sa inasal ni Lita. Hahayaan niya lang talagang saktan ng mga taong iyan ang isang taong wala naman ginagawa sa kanilang masama? Anong mali ang nagawa niya? Wala naman, ‘di ba? Bakit siya pinaparusahan ng gan’yan? Naramdaman ko ang paghigpit ng pagkakahawak ni Lita sa aking kamay. Ibinalik ko ang aking mga tingin sa binatang patuloy pa rin na binubugbog ng mga guwardiya sibil hanggang sa dumugo ang pisngi nito maging ang mga labi nito. Hindi ko maatim ang kanilang ginagawa rito. Bakit hindi siya lumaban? Bakit hinahayaan niya lang na saktan siya ng mga baliw na guwardiya sibil?“Ayusin mo ang trabaho mo, Señorito Joaquin!” sabay ngisi nito ng nakaiinsulto.Señorito? Anong ginagawa ng isang anak ng may kapangyarihan para gawin ang mabigat na gawain na ginagawa niya at pagmalabisan ng mga guwardiya sibil na walang ginagawa kun’di ang yurakan ang kan’yang pagkatao? Napakunot-noo ako sa aking narinig. Pinagmasdan ko ang kawawang binata na tinawag nil
Huminga nang malalim si Ginoong Huseng bago nagsalita. “Napakabait ng mga Perez, halos lahat ng tao rito sa bayan ay mahal na mahal sila. Lahat ng mga nangangailangan ay kanilang tinutulungan. Maging si Señorito Joaquin ay labis na napakabukal ang puso tulad ng kan’yang ama na si Don Arturo. Sa kabila ng kanilang pagiging makapangyarihan at salaping meron sila ay nakikisalamuha sa mga mahihirap na tulad namin si Señorito Joaquin. Itinuturing nila kami na pareho ang aming antas sa lipunan sa kanila,” nakangiting saad ni Ginoong Huseng.“Kung gano’n ang pamilya niya at maging si Señorito Joaquin, bakit siya inaalipin? Bakit ganoon na lamang siya insultuhin ng mga guwardiya sibil?” Sunod-sunod kong tanong.Gumuhit ang mga lungkot sa mga mukha ni Lita at Ginoong Huseng. Ilang segundo rin silang nanahimik ngunit si Lita ang bumasag noon.“Wala silang ibang ginawa kun’di tumulong sa mga kapos-palad na tulad namin ngunit hindi namin alam ang buong dahilan kung bakit sila
Napapalatak ako sa labis na inis at pagkadismaya. “They are really disgusting! Paano nila nagagawa ang ganoon? Napakahalang ng mga kaluluwa ng mga hayop!” Mura kong paghihimutok.Ngunit natauhan ako nang hindi ko namalayan na nakarating ako sa likod ng simbahan sa labis na lalim ng aking iniisip. Napalingon ako sa aking paligid at walang tao roon kung kaya doon na ako nagbuhos ng sama ng loob.“Bullshit! Hypocrite! Mga bahagi kayo ng kasaysayan pero ano ang ginagawa niyo? Akala ko may basura pa sa kasalukuyang pamahalaan ngunit mas bulok at makasarili ang mga namamahala rito!” gigil kong paghihimutok sabay palatak at namaywangan. “Kaya hindi na rin ako magtataka kung bakit basura ang namanang paraan sa pamahalaan sa nagdaang henerasyon, bulok din pala ang pinagsimulan!” sarkastiko kong saad sa hangin.Napahalukipkip ako bigla ng sumagi sa aking isipan ang mga napag-aralan ko noong elementary at high school ako at napabunga ng may pagkasiphayo. “Ang galing! Ha-ha-ha
Humugot ako nang malalim na paghinga bago siya hinarap. “Maupo ka lang d’yan at babalik ako. Huwag na huwag kang aalis hangga’t hindi pa ako nakababalik.” Ani ko.“Hindi ka pa rin talaga nagbabago, tulad ka pa rin ng dati.” Aniya ngunit hindi ko na pinansin ang kan’yang sinabi at mabilis na naglakad papaalis sa kan’ya.Mabilis akong naghanap ng pharmacy ngunit hindi ko alam kung ano ang itsura ng pharmacy sa panahong ito.“Where the hell I find pharmacy here?” I cursed under my breath.Iginala ko ang aking mga mata ngunit wala akong makita.“Hinahanap mo ba ang dispensaryo, binibini?”Napakunot-noo akong napalingon sa aking likuran nang marinig ko ang boses ng isang matandang babae ngunit natigalgal ako nang makita ko ang mukha nito.“Lola Linda…” mahina kong usal.“Naroon ang bilihan ng gamot, binibini,” wika nito sabay turo sa gawing kanan. “Doon mo mabibili ang kailangan mo.” Dagdag niya pa at nagsimulang maglakad papalayo.
“Binibini, oras na po ng hapunan!” tawag sa akin ni Lita sabay katok sa aking pintuan. “Bini---Malaking mga ngiti ang gumuhit sa aking labi at mabilis akong lumabas ng k’warto at patakbong pumunta sa hapag-kainan kung nasaan na nakaupo na sina Don Raul at Doña Celestina.“Don Raul! Doña Celesti—este ama! Ina!” masaya kong tawag sa kanila.Napatawa nang malakas si Don Raul sa akin. “Ano ba ‘yon, anak? Anong meron para malagyan ng masayang ngiti ang iyong mukha?” tanong ni ama sa akin.Naupo ako saka masayang humarap kay ama. “Ama, maaari mo po ba akong bilhan ng gamit sa pang-gagamot?” masaya kong sabi. I know it’s a shame to asked Helena’s father to buy medical instruments for me even I’m not her real daughter. It’s still hurts my ego whenever it refreshes of what did those annoying guardia civil to Joaquin. I know Joaquin is not only the person who suffer from maltreatment, there are a lot of people who can’t fight back against them because they are full of
Matapos namin kumain ay umalis si Don Raul dahil sa may gagawin daw ito sa bayan samantala naman si Doña Celestina ay abala sa pamamahala ng kabahayan kaya ako na walang magawa ay napagpasyahan na libutin ang buong hacienda para na rin maging pamilyar sa pasikot-sikot dito. Halos malula ako sa laki ng hacienda nang libutin ko ito maraming mga tanim na kung saan ay iyon na ang nagsisilbing supply ng mga pangangailangan nila Don Raul.“How lucky she is? They will not go hungry even once a day because of these sources they have!” anas ko sa aking sarili habang pinagmamasdan ang hekta-ektaryang taniman ng palay, mais at iba pang gulay maging ang mga namumungang niyog at mangga ay meron din sila. Andami! Halos lahat na ata ng nasa bahay-kubo ay maroon silang tanim maging ang local fruits na p’wede mabuhay sa Pilipinas ay meron sila.Nagpatuloy ako sa pag-iikot hanggang sa nakarating ako sa isang shade na gawa sa nipa at may upuan na gawa sa kawayan na sa tingin ko ay pahingah
Lumipas ang mga araw ngunit wala pa rin akong naririnig kay Amang Raul dahilan para mapabuntong-hininga ako nang malalim.“Mukhang nagkamali ata ako sa pagkakakilala kay Don Raul.” At muli akong napabuntong-hininga nang malalim.“Mukhang ang lalim ng iyong iniisip, binibini,” saad ni Lita na biglang sumulpot sa aking tabi.“Well, I won’t deny it, Lita,” ani ko at napangalumbaba sa aking pagkakaupo sa ilalim ng malaking puno ng acacia.Napakamot ng ulo si Lita sa labis na pagkalito. “Kahit anong gawin ko, binibini, hindi ko talaga labis na maunawaan ang inyong sinasabi.” Wika ni Lita na bakas pa rin ang pagkalito sa kan’yang mukha.Napatayo ako sa aking pagkakaupo at pinagpagpag ang suot kong saya. Nakaramdam na ako ng panlalagkit ng katawan kung kaya napag-isipan kong maligo.“Lita, gusto kong maligo,” wika ko kay Lita at nagsimulang maglakad pabalik sa mansyon ngunit sa
“Sino ka? Ba’t ka narito?” Sunod-sunod kong tanong sa binatang nasa aking harapan na halatang gulat din sa nangyari. Nakatingin lang ito sa akin at ilang segundo rin niya akong napagmasdan bago makolekta ang kan’yang huwisyo at mabilis na tumalikod sa akin.“Patawad sa pagiging mapangahas ng aking mga mata, binibini,” paghingi nito ng despensa na siyang ikinakunot ng noo ko.“Anong pinagsasabi mo? Sino ka? Anong ginagawa mo rito?” tanong kong muli sa kan’ya.Napayuko ito at tila hindi mapalagay sa kan’yang kinakatayuan.“Sino ka? Bakit hindi mo ako harapin? Kinakausap kita,” anas kong saad.Ngunit nanatili itong uneasy at tila hindi mabuo ang mga salita na gusto niyang sabihin sa akin.“Naririnig mo ba ako? Bakit hindi ka humarap?” ani ko na nagsisimula na akong mainis sa kan’ya.Nakita ko ang pagtaas ng kan’yang mga balikat na tila humugot ng isang malalim ng hininga para sa kan’yang sasabihin.“Binibini, patawad ngunit hindi ko magag