Ano Ang Mitolohiya Ng Mga Bayani Sa Epiko Ng Bansa?

Habang naglalakad ako sa gilid ng bundok, naiisip ko ang mga kwentong lumaki sa atin na parang mga aninong sumasabay sa hangin — mga diwata na nagbabantay sa gubat, ang dambuhalang 'Bakunawa' na kumakain ng buwan, at ang maalamat na 'Malakas at Maganda' na nagpapaliwanag kung paano tayo nagsimula. Lumaki ako sa mga ganitong salaysay na ibinabahagi ng lola tuwing gabi; hindi lang sila para takutin ang mga bata, kundi naglalahad din ng mga panuntunan—huwag sirain ang kalikasan, igalang ang mga matatanda, at maging mapagkumbaba sa mga bagay na hindi mo kayang kontrolin. Sa paraang iyon, ang mitolohiya ay hindi lamang kathang isip—ito ay sistema ng pang-unawa sa mundo para sa maraming pamayanan sa Pilipinas. Kung titingnan mo nang mas malalim, makikita mong napakaraming rehiyonal na bersyon: ang mga Ifugao ay may iba-ibang paniniwala kaysa sa mga Bisaya, at ang mga kwento ng Mindanaoan ay may impluwensiya mula sa Islamikong tradisyon. Ang pagkakaiba-iba na ito ang nagbibigay kulay sa ating kultura—hindi pareho, pero magkakaugnay. Mahalagang pangalagaan ang mga ito dahil nagsisilbi silang oral archive ng ating kasaysayan—mga alamat na nagtatago ng kolektibong alaala, mga ritwal na nag-uugnay ng tao sa lupa, at mga mito na nagiging batayan ng ating mga paniniwala. Noong bata pa ako, tinuruan ako ng isang kuwento ng lola ko kung bakit hindi dapat maghukay ng malalim sa tabi ng puno—sa huli, natutunan kong respetuhin ang mga tradisyon dahil may praktikal at espirituwal na dahilan silang ibinibigay. Ngayon, napapansin ko ring muling nabubuhay ang mitolohiya sa modernong paraan: sa mga komiks, indie na pelikula, at maging sa mga laro at nobela, kung saan nire-interpret at nire-reimagine ang mga sinaunang kwento. Hindi ito paglimot; ito ay re-imagination—pinapalawak ang ibig sabihin ng kung ano ang Pilipino. Sa ganitong proseso, napapanatili natin ang diwa ng mga kwento habang binibigyan sila ng bagong leksyon at estilo. Sa totoo lang, para sa akin, ang mitolohiya ng Pilipinas ay parang ugat: hindi laging nakikita pero nagbibigay-buhay at direksyon sa kung sino tayo ngayon.

Isang alamat mula sa Luzon na lagi akong ninanamnam ay ang tungkol kay Maria Makiling — ang diwata ng bundok na nakatira sa Mount Makiling sa Laguna. Sa mga kwentong pinasa-pasa sa baryo, inilarawan siya bilang napakagandang dalaga na may mahabang itim na buhok at puting damit, na naglalakad sa gubat para alagaan ang mga hayop at tulungan ang mga magsasaka. May mga bersyon na sinasabing nagbibigay siya ng ulan sa tamang panahon, nagbabantay sa mga bukirin, at nagbabala kapag may magtatangkang sirain ang kagubatan. Madalas ding ikwento ang trahedya niyang pag-ibig: may isang binatang nagngangalang Juan (o minsan iba-iba ang pangalan depende sa lugar) na minahal niya, ngunit dahil sa pagtataksil o dahil sa pagkaligaw, nawala si Maria at iniwan ang bundok na parang may lungkot na bumabalot sa paligid. Bukod sa romantikong tono ng kanyang kwento, napakahalaga ng papel ni Maria Makiling bilang simbolo ng kalikasan at pag-iingat. Ang alamat niya ay parang paalala na hindi lang basta-basta pag-aari ang mga bundok at ilog — may espiritu at pananagutan sa likod nito. Sa panahon ng kolonisasyon, na-mix ang mga kwentong ito sa bagong pananaw ng mga mananakop, kaya may mga bersyong naglalaman ng mga bagong detalye; pero sa puso nito, nananatili ang dahilan ng pagkabuo: proteksyon ng kalikasan, katarungan sa mga manggagawa ng lupa, at paggalang sa hindi nakikitang mundo ng mga diwata. Kapwa rito sa Luzon makikita rin ang ibang kilalang nilalang tulad ng 'tikbalang' (isang nilalang na may katawan na parang tao at ulo ng kabayo na mahilig maglibang ng mga nag-iisang naglalakad sa ligaw na daan), 'kapre' (malaking nilalang na nakatira sa puno at madalas ini-inom ang tabako), at 'nuno sa punso' (maliit na nilalang sa mga burol ng lupa na dapat igalang o kaya ay mapaparusahan ang humahamak sa tahanan nito). Ang mga ito ay hindi lang nakakatakot na kuwento — madalas din silang ginagamit para turuan ang mga bata na mag-ingat sa likas na kapaligiran at igalang ang mga tradisyon ng katutubong komunidad. Habang lumalaki ako, maraming ulit kong narinig ang mga kuwentong ito mula sa mga lola at guro sa eskwela, kaya nag-grow ang pagkahilig ko sa mga alamat ng Luzon. Madaling isipin si Maria Makiling bilang isang simpleng alamat, pero kapag tiningnan mo nang malalim, makikita mo ang mga aral tungkol sa responsibilidad sa kalikasan, pakikiramay sa kapwa, at ang kahalagahan ng respeto sa lokal na kultura. Sa modernong panahon, patuloy siyang sumisibol sa sining, awit, at panitikan — isang timeless na imahe na nagpaparamdam sa akin na may koneksyon pa rin tayo sa lupa at sa mga kuwentong bumubuo sa ating pagkakakilanlan.

Habang naglalakbay ako sa mga forum at tumatalon-talon sa iba't ibang fanfic archive, kitang-kita ko kung paano muling binibigyang-buhay ang mga sinaunang alamat sa kamay ng mga tagahanga. Para sa akin, ang mitolohiya sa modernong fanfiction at mga adaptasyon ay parang isang lumang kahon ng alahas na binuksan at inilipat ang laman sa bagong tela — kumikislap pa rin ang mga piraso, pero nagkakaroon ng bagong hugis at kuwento. Nakakatuwang makita kung paano ginagamit ng mga manunulat ang mga archetype — diyos, bayani, trickster — bilang panimulang punto, tapos pinapaikot nila ang mga ito sa mga kontemporaryong tema tulad ng pagkakakilanlan, trauma, o politika. Madalas kong makita ang mga ito sa retellings kung saan ang isang mitong Eropa ay inililipat sa isang setting ng urban fantasy, o kapag ang isang di-karaniwang pananaw (hal., bakla, may kapansanan, o isang marginalized na komunidad) ang inuuna, kaya nabibigyan ng buhay at boses ang mga tauhang dati ay background lamang. May mga pagkakataon din na nagiging mapanlikha ang mga tagahanga: nag-iiwan sila ng fanon na mas lumakas pa kesa sa canon — halimbawa, ang mga crossover kung saan nagkikita sina Persephone at isang space captain sa isang alternate universe, o yung mga AU na ginawang steampunk ang isang klasikong epiko. Pero hindi rin mawawala ang mga komplikasyon: cultural appropriation, pag-distort ng orihinal na kultura, at minsan hindi sapat na pananaliksik na nagreresulta sa stereotyping. Bilang isang mambabasa at tagasuri, mas interesado ako sa mga gawa na nagpapakita ng respeto at malalim na pagkaunawa sa pinanggalingan ng mitolohiya — yung mga adaptasyon na hindi lang kumukuha ng estetikang pamporma, kundi sinisibak at niluluto ang mga tema nito para tumunaw sa modernong lutuin. Sa huli, ang buhay ng mito sa fanfiction ay patunay na ang mga alamat ay hindi patay; nagbabago lang sila kasama ng mga tao na nagbabasa at nagkukwento sa kanila.

Nang una kong mapanood ang 'Shake, Rattle & Roll' bilang bata, tumimo sa akin ang ideya na ang mitolohiya ay hindi lang kuwento—ito ay buhay na materyal na paulit-ulit na binibigyan ng hugis ng mga palabas at pelikula. Sa simpleng salita, ang mitolohiya ay koleksyon ng mga kuwentong bayan, diyos, nilalang, at paliwanag sa mga bagay-bagay—mula sa pag-ulan hanggang sa paglitaw ng kakaibang nilalang sa gubat—na ipinasa-pasa ng mga henerasyon. Hindi lang ito naglalarawan ng mga supernatural na nilalang tulad ng kapre, manananggal, at diwata; kasama rin dito ang mga ritwal, paniniwala, at mga paraan ng pakikipag-ugnayan sa kalikasan at espiritu. Sa madalas kong pagmuni-muni, nakikita ko na ang mitolohiya ay gumagana bilang lente kung paano natin binibigyang-kahulugan ang mundo at ang ating mga kinatatakutan at pag-asa. Sa pelikulang Filipino, napakalaki ng impluwensya ng mitolohiya—hindi lang sa horror genre kundi pati sa fantasy, drama, at kahit sa mga indie na gawa. Sa praktika, nagbibigay ito ng instant na worldbuilding: isang director o screenwriter ang pwedeng kumuha ng aswang o tiyanak at agad na may alam na ang manonood tungkol sa banta at mood. Halimbawa, ang mga komiks-adaptations tulad ng 'Darna' at 'Pedro Penduko' ay naghalo ng alamat at superhero tropes para lumikha ng pambansang imahe ng bayani; samantalang ang mga horror franchise tulad ng 'Shake, Rattle & Roll' ay nag-extract ng takot mula sa folklore para gawing visceral at lokal ang katatakutan. Pero hindi lang ito tungkol sa monster show—madalas ginagamit ang mga mito para sa social commentary: ang aswang ay maaaring maging metapora ng stigma o kahirapan, at ang diwata naman ay maaaring simbolo ng pagkawala ng koneksyon sa kalikasan dahil sa modernisasyon. Ang pinakanakakainteres sa akin ay kung paano patuloy na nire-reimagine ng mga bagong henerasyon ang mga kuwentong ito. May mga pelikula na tumitimbang sa gender at postkolonyal na pananaw, kung saan ang tradisyonal na diwata o mangkukulam ay binibigyan ng mas komplikadong backstory; may mga indie filmmakers na gumagawa ng urban retellings at mga hybrid genre pieces na naglalagay ng mitolohiya sa social media era. Para sa akin, ang mitolohiya ang nagbibigay sa pelikulang Filipino ng sariling panlasa—isang pinaghalong katatakutan, kababalaghan, at identidad—na palaging may puwang para sa bagong interpretasyon at muling pag-ibig sa mga kuwentong bayan.

Tuwing pumapatak ang unang tema sa pelikula, may nararamdaman akong parang nagbubukas ng isang lumang atlas ng mga alamat — hindi lang ang kuwento ng pelikula ang sinasalaysay, kundi pati ang kasaysayan at paniniwala na nasa likod ng mundo nito. Sa maraming pelikula, ang soundtrack ay gumaganap bilang isang uri ng mitolohiya mismo: gumagamit ang kompositor ng leitmotifs para gawing musika ang mga tauhan at pwersang mitikal. Halimbawa, kapag pinalakas ang brass at choir, agad mong mararamdaman ang diyos o kapangyarihan; kapag may simpleng tema sa solo instrument, kadalasan iyon ang personal o malungkot na backstory. Nakakatuwang obserbahan kung paano nagiging simbolo ang isang simpleng melodiya—katulad ng 'hero's theme'—na paulit-ulit na nagbabago habang lumalalim ang kwento, na parang buhay na alamat na sumusulong at nagbabago sa bawat yugto. Bukod sa tema, ginagamit din ang timbre at instrumentasyon para magpahiwatig ng kultura o sinaunang paniniwala: ang paggamit ng taiko at shamisen para sa kapaligirang Hapon, o coro at tagong chant para sa relihiyosong ritwal. Minsan may mga compound na tunog—drones, ostinato, at modal scales—na nagdudulot ng pakiramdam ng ritual at hindi-makalikasang pwersa. Para sa akin, ang soundtrack na may malalim na 'mitolohiya' ay yung kaya nitong gawing buhay ang unseen world ng pelikula; nagiging tulay siya sa pagitan ng nakikitang eksena at ng malalalim na arketipo ng tao at pwersa sa likod ng kuwento.

Sobrang saya kapag pinag-uusapan ang mitolohiya, dahil para sa akin ito'y parang malaking pelikula na ipinapasa mula sa bibig ng mga ninuno hanggang sa atin. Sa madaling salita, mitolohiya ay koleksyon ng mga kuwento, simbolo, at paniniwala na nagpapaliwanag ng pinagmulan ng mundo, ng mga diyos at diyosa, ng kalikasan, pati na rin ng mga ugali at batas ng lipunan. Hindi lang ito mga kuwentong pambata; puno ito ng metapora, aral, at paraan ng pag-unawa ng isang komunidad sa kanilang umiiral na realidad. Ang paraan ng pagpapasa sa pasalitang tradisyon ay napaka-dynamic. Madalas, ang mga matatanda o mga kuwento-kwento sa baryo ang nagiging tagapagdala: gamit nila ang tula, awit, ritwal, at mga paulit-ulit na linya para madaling tandaan. Halimbawa, kapag may seremonya o pista, inuulit ang parehong mito kasabay ng sayaw o musika — kaya nag-iingatan sa alaala ng mga taga-bayan. Nakakatuwa rin na dahil sa pag-ulit, nagkakaroon ng mga variant: ibang baryo, ibang bersyon; pero iisa ang puso ng kuwento. Nakikita ko rin na ang mitolohiya ay ginagamit para kumonekta: nagtuturo ng moralidad, nagbibigay-lakas sa grupo, at minsan ginagamit para ipaliwanag ang kapangyarihan ng mga nasa itaas. Habang tumatanda ako, mas napapansin kong ang pagpapanatili ng mga mito ay hindi lamang pag-alaala—ito'y aktibong pag-interpret. Kaya tuwing nakikinig ako sa matatandang nagkukwento, pakiramdam ko'y nakikipag-usap ako sa mismong kasaysayan ng mga tao namin.

Sobrang kinagigiliwan ko ang mga kwento tungkol sa aswang at tikbalang — parang laging may bagong twist depende kung sino ang nagsasalita. Sa tradisyon ng Pilipinas, ang ‘aswang’ ay hindi lang isang nilalang; ito’y kolektibong pangalan para sa iba't ibang uri ng mala-demonyong tao: manananggal na naghihiwalay ang katawan, tiyanak na sanggol na nagbabalik-anyo, at mga nagpapalit-anyong hayop tulad ng asong-gubat o paniki. Maraming bersyon nagsasabing nagmula ang ideya sa paniniwala sa masasamang espiritu at sa takot sa mga panganganak at pagkakasakit—madalas ginamit para ipaliwanag ang biglaang pagkamatay ng sanggol o nawawalang alagang hayop. Nag-iba ang imahe ng aswang pagdating ng mga Espanyol; pinalalim at pinayaman ng mga kwento ng witchcraft at mahika. Sa kanayunan, may mga ritwal at proteksyon tulad ng pagkalat ng asin, bawang sa pintuan, o pag-iingat sa gabi. Nakakatuwa na maraming modernong adaptasyon — sa komiks, pelikula, at serye tulad ng 'Trese' — ang nagre-interpret ng aswang bilang simbolo ng marginalisasyon o trauma, hindi lang isang simpleng halimaw. Ang tikbalang naman ay kakaiba: may katawan na tao pero ulo at paa na parang kabayo, mahilig maglaro ng biro sa mga manlalakbay at magpa-ikot sa gubat o daan. Sinasabing siya ay espiritu ng kagubatan o naging tao dahil sa sumpa. May mga tradisyong nagsasabing puwedeng ‘itulad’ ang tikbalang kung kukunin mo ang tatlong ginto o buhok sa kanyang ihip ng balahibo, o kung manghingi ka ng pahintulot bago tumawid sa kanyang teritoryo. Para sa akin, ang dalawang nilalang na ito ay higit pa sa takot — salamin sila ng ating kasaysayan, pangamba, at imahinasyon.

Hindi ako makuntento kapag hindi ko nababanggit agad ang mga nilalang na nagpapalipat-lipat sa gabi ng kultura natin: ang aswang, manananggal, tikbalang, kapre, tiyanak at mga diwata. Maliwanag na ang mga elementong ito ay hindi lang kuwentong pambata—kalakip nila ang ating takot, pag-asa, at paraan ng pagpapaliwanag sa hindi nakikitang mundo, kaya't madalas silang bumabalik sa modernong sining at palabas. Halimbawa, ang hit na komiks na ‘Trese’ ay nagpapakita kung paano epektibong maisasama ang tradisyonal na mitolohiya sa urban noir: pulisya ng supernatural sa ilalim ng neon-lit na Maynila, kumpletong may aswang at kapre. Sa kabilang dulo, parehong makapangyarihan ang nostalgia ng mga pelikulang gaya ng mga epiyod sa ‘Shake, Rattle & Roll’ na nagbigay-buhay sa mga lumang kwento—iyan ang dahilan kung bakit patuloy silang nire-refer sa memes, fanart, at indie films. Hindi rin dapat kaligtaan ang literaturang naguugat sa alamat: ang graphic novel na ‘The Mythology Class’ ni Arnold Arre, na muling naglagay ng mga diwata at engkanto sa sentro ng kabataang Pilipino. Bilang taong mahilig sa laro at komiks, nakikita ko rin ang paglaki ng indie games at tabletop RPGs na gumagamit ng mga katutubong halimaw bilang mechanics o lore—gaya ng video game na ‘Anito’ noong late 90s na nagpakita ng lokal na mitolohiya. Ang epekto? Nagkaroon ng mas malawak na platform ang ating folklore: mula sa eskinita hanggang sa global streaming. Sa totoo lang, masaya na makita ang mga lumang kuwentong ito na muling ninanais, nireimagine, at pinapahalagahan ng bagong henerasyon—hindi lang bilang takot sa gabi, kundi bilang bahagi ng ating pagkakakilanlan.