Bakit Nagbago Ang Paniniwala Ni Basilio El Filibusterismo?

Napaka-interesante ng pagtingin ko kay Basilio dahil kitang-kita ko ang haba ng kanyang pinagdadaanan mula sa 'Noli Me Tangere' hanggang sa 'El Filibusterismo'. Bilang isang mambabasa na lumaki sa pagbabasa ng dalawang nobela, naiisip ko agad ang mahirap niyang pagkabata—anak ng isang ina na nawasak ang buhay—at kung paano nag-iba ang kanyang landas paglipas ng panahon. Sa 'El Filibusterismo' makikita mo siyang mas matanda, may pinag-aralan, at dala-dala ang bigat ng nakaraan: galit, kalungkutan, at isang tanong kung paano tutugon sa kawalan ng hustisya. Mas gusto kong tumingin kay Basilio bilang simbolo ng pagnanais na maghilom kaysa maghasik ng poot. Hindi lang siya simpleng karakter na naghahanap ng paghihiganti; isa siyang kabataang nasubok ng pang-aapi at pilit na pumipili ng propesyon (medisina) na nakaugnay sa pag-aalaga at pag-gamot ng sugat ng lipunan. Ang moral na banggaan sa pagitan ng radikal na rebolusyon at ng tahimik na paglilingkod ang bumubuo ng kanyang diwa — at iyon ang nagpapatingkad sa kanya bilang representasyon ng maraming kabataang Pilipino noon at ngayon. Sa pagtatapos ng nobela, hindi siya ang pinaka-agresibong karakter; bagkus, nagiging saksi at tagapangalaga siya ng buhay na nasira ng sistemang kolonyal. Para sa akin, ang halaga ni Basilio ay nasa pagpili niya ng paghilom bilang paraan ng paglaban—hindi dahil napigil siya, kundi dahil naiintindihan niya na may ibang klase ng lakas sa pagbibigay-galing at kalinga kaysa sa pagpuslit ng armas.

Tuwing binabasa ko ang 'El Filibusterismo', natatandaan ko agad ang eksenang talagang sumubok sa loob ni Basilio — ang sandali ng desisyon, hindi lang sa pagitan ng pagkakamali at tama, kundi sa pagitan ng paghihiganti at pag-asang mabagong paraan. Para sa akin, ang pinakamatindi rito ay hindi ang anumang malaki at marahas na pangyayari, kundi ang tahimik na pag-iisip niya habang pinipili kung anong landas ang tatahakin. Nakikita ko siya na parang nagbibilang ng mga sugat sa kanyang puso habang sinisiyasat ang posibilidad ng pagbabago at responsibilidad bilang isang mag-aaral ng medisina at anak ng lumalansag na lipunan. Sa unang tingin, parang malabo: hindi ito eksenang puno ng putok at sigaw. Ngunit kapag pinapakinggan mo ang mga salitang pumapaloob sa isip ni Basilio, ramdam mo ang bigat ng kasaysayan sa balikat niya — ang pagkasira ng pamilya, ang pagkamatay ng mga mahal sa buhay, at ang pagkakatali sa sistemang mapaniil. Ang pinakamakabuluhan ay ang pag-usbong ng kanyang prinsipyong humanitario; hindi niya sinadyang maging martir o manlaban nang puro galit. Ang eksenang ito ang nagpapaalala sa akin na ang tunay na paglaban ay minsan nagsisimula sa tahimik na pananaw at desisyon: kung paano gagamitin ang kaalaman at sakit para maghilom at mag-ayos, hindi lang para puksain. Sa pagtatapos, naiwan akong may dalang pag-asa at kalungkutan. Ang eksenang iyon, sa simple nitong anyo, ang nagbigay kay Basilio ng lahi ng tapang na hindi puro damdamin — isang tapang na pinaghalong prinsipyo at praktikal na pag-asa — at iyon ang talagang tumimo sa akin bilang mambabasa.

Alon ng alaala ang tumitilamsik sa isip ko kapag iniisip si Basilio—hindi dahil sa mga eksaktong detalye ng kaniyang buhay, kundi dahil sa pangmatagalang bakas ng trahedya sa kanyang pagkatao. Sa aking pagbabasa ng 'Noli Me Tangere' at lalo na ng 'El Filibusterismo', kitang-kita ko kung paano naging salamin siya ng mga sugat ng nakaraan: ang pagkamatay ng kapatid, ang pagkabaliw ng ina, at ang traumerang dulot ng malupit na sistemang panlipunan. Hindi simpleng kwento ang mga pangyayaring iyon; nag-iwan sila ng takot, pagkakulubot ng tiwala sa awtoridad, at isang matiisin ngunit nag-aalab na determinasyon na tumulong at magbago sa paraang pribado at praktikal. Mahalaga rin na tandaan na ang nakaraan ang naghubog ng propesyonal na landas na pinili ni Basilio—ang pagiging nasa larangan ng medisina at pagnanais na maglingkod sa mahihirap. Pero hindi lahat ng pagbabago ay purong kabutihan: dala rin niya ang pag-iingat at pagdududa sa mga radikal na pamamaraan; minsan nagiging konserbatibo siya sa paraan, at sa ibang pagkakataon naman napipilitan siyang kumilos dahil sa moral na obligasyon. Sa personal kong pananaw, ang nakaraan ni Basilio ay hindi lang simpleng backstory—ito ang moral compass na gumagabay sa kanya, na nagpapakita na ang sugat ng nakaraan ay maaaring maging pwersang nagpapalakas o nagpapabagal, depende sa piniling landas.

Habang binabalik-tanaw ko ang mga eksena mula sa 'El Filibusterismo', lumilitaw sa isip ko ang malinaw na ugnayan nina Basilio at Isagani bilang magkaibigan na puno ng respeto pero magkaiba ang mga paninindigan. Sa unang tingin, pareho silang kabataang nagsusumikap para sa pagbabago—pareho silang may malasakit sa bayan—ngunit nagkakaiba ang paraan at pinanggagalingan ng kanilang tapang. Si Isagani ay puno ng matinding damdamin, poetiko at hindi takot ipagtanggol ang kanyang prinsipyo nang lantaran; si Basilio naman ay may mas maingat, mas malamlam na tapang na hinubog ng mga sugat ng nakaraan. May mga sandaling nag-uugnay sila ng malalim na pagkakaibigan: nagtutulungan sila sa mga adhikain ng mga kabataan, nagbabahagi ng pag-asa, at mayroong tiwala sa isa’t isa. Ngunit hindi mawawala ang tensiyon kapag nag-aabang ang mga ideya—si Isagani madalas nagmamadaling kumilos dahil sa pag-ibig at damdamin, samantalang si Basilio ay sinusukat muna ang peligro, iniisip ang kinabukasan at resulta. Ang dinamika nilang iyon ang nagpapakita kung bakit buhay ang mga tauhan ni Rizal; hindi perpektong bayani, kundi totoong tao na nag-aambag sa kuwento sa pamamagitan ng sariling kahinaan at lakas. Personal, kinaaliw ako sa mga eksenang nagpapakita ng kanilang pagkakaiba dahil nage-echo sa mga karanasan kong pagkakaibigan—may kaibigan kang idealista at may kaibigan kang realistiko, pareho mahalaga. Sa huli, ang relasyon nina Basilio at Isagani ay salamin ng dalawang mukha ng kabataang Pilipino noong panahon ni Rizal: nagsusumikap, sugatan, at puno ng pagnanais na mag-iba ang takbo ng lipunan, kahit magkaiba ang ruta na tatahakin nila.

Nakakaantig talaga ang isang linyang madalas nating marinig mula sa panahon ni Rizal hanggang ngayon: "Ang hindi marunong lumingon sa pinanggalingan ay hindi makararating sa paroroonan." Kapag nabanggit ‘El Filibusterismo’, natural na naiisip ko ang bigat ng mga salita—hindi lang ito paalaala sa kasaysayan, kundi paalala din sa sarili. Bilang taong lumaki sa mga aral ng paaralan at mga diskusyon sa bahay, palagi kong naaalala ang linyang ito tuwing nagtataka ako kung bakit mahalaga pa rin ang pagtukoy sa pinagmulan natin, kultura man o personal na karanasan. Sa personal kong karanasan, naka-ugat ang linyang ito sa mga sandaling kailangan kong bumalik sa mga unang dahilan kung bakit ko sinimulan ang isang proyekto o relasyon. Parang nagsasabing: alamin muna kung saan ka nagmula para hindi ka maligaw sa direksyon mo. Sa konteksto ng bansa, mas matindi: hinahamon tayo nito na alalahanin ang kasaysayan, mga sakripisyo at pagkakamali para maging matalino ang mga susunod na hakbang. Hindi ko sinasabi na laging madali ang pag-alaala—minsan masakit, minsan nakakahapo—pero para sa akin, iyon ang punto: ang paglingon ay hindi pagnanasa sa nakaraan, kundi pagkatuto mula rito. At dahil diyan, ang simpleng linyang ito ay nagiging sandigan na rin tuwing kailangan kong magdesisyon nang may puso at mahinahong pag-iisip.

Tuwing binabalikan ko ang mga tauhan nina Rizal, palagi kong napapansin kung paano napalalalim ng paglipas ng panahon ang karakter ni Basilio — mula sa batang sugatan sa ‘Noli Me Tangere’ hanggang sa lalaking may disiplinang nagtataglay ng pag-asa at pait sa ‘El Filibusterismo’. Sa unang tingin, siya ay simbolo ng pagtitiis: siya ang nagdala ng trauma ng pamilya, ng mga pagkatalo, at ng mga nawalang pagkakaasa. Pero habang binabasa ko, naiintindihan ko na hindi lang siya biktima; siya rin ay nagbago, naging praktikal at may propesyonal na hangarin na makatulong sa kapwa bilang manggagamot o tagaligtas sa kanyang komunidad. Hindi ka makakalimot na ang papel ni Basilio ay parang tulay — pinagsasama niya ang mga karanasang ipinamana ng nakaraan at ang pagnanasa para sa mas maayos na kinabukasan. Hindi siya raving revolutionary tulad nina Simoun o hindi rin ganap na nagtitiwalang magbabago ang sistemang umiiral. Ang kanyang pasensya at pag-iingat ay nagbibigay ng kontrapunto sa desperasyon at poot na umiiral sa nobela, kaya nagiging realistiko ang debate sa pagitan ng reporma at rebolusyon. Personal akong natuwa sa pagiging komplikado niya; sa halip na gawing one-note villain o perpektong bayani, pinakita ni Rizal ang tao na lumalaban sa loob ng sariling kalumbayan. Sa huli, si Basilio para sa akin ay paalala na ang paglaban ay hindi palaging sigaw at espada — minsan ito ay paghilom, pagtulong, at mahinahong pag-usisa sa tama at mali.

Ay, sa totoo lang, maraming beses kong binabalik-balikan ang kabanatang iyon dahil napakalalim ng ipinapakita nitong paglalakbay ni Basilio. Sa 'El Filibusterismo' may isang kabanata na literal na pinamagatang 'Si Basilio', at doon talagang nakatuon ang pansin ni Rizal sa kaniya — sa kanyang mga iniisip, takot, at mga desisyon na humubog sa kanyang pagkatao mula noon hanggang sa kasalukuyan ng nobela. Habang binabasa ang kabanatang 'Si Basilio', ramdam mo kung paano nagbago ang bata mula sa 'Noli'—hindi na siya ang batang takot at laging nag-aalala; mas kumplikado na ang mga pagpipilian niya ngayon. Pinapakita rin ng kabanata ang dalawa niyang mukha: ang medikal na pag-aambisyon (ang pagnanais na makapagtapos at makatulong) at ang pag-usbong ng pag-aalala sa hustisya at paghihiganti. Hindi lang ito simpleng paglalahad ng kanyang mga aksyon; mas malalim, ipinapakita rin ang kanyang mga dahilan, kahinaan, at ang mga taong nakaapekto sa kaniyang landas. Para sa akin, ang kabanatang 'Si Basilio' ang pinakamainam na pintuan para maintindihan kung bakit ang mga huling kilos niya ay tumimo nang may bigat. Kung babasahin mo nang mabagal, mapapansin mo ang mga detalye at maliliit na eksena na nagpapakita ng pagbabago sa kanyang paniniwala at pag-uugali, at doon mo mauunawaan ang buong arc ng karakter niya sa nobela. Talagang nakakaantig, at nagpapakita kung paano lumalalim ang pagkatao ng isang karakter sa paglipas ng kwento.

Nang binasa ko muli ang 'El Filibusterismo', napansin kong hindi sinimulang muli ni Rizal ang buong kuwento ng pagkabata ni Basilio—sa halip, inihahain niya ito bilang mga pira-pirasong alaala at reperensiya na nagbibigay-lalim sa kasalukuyang katauhan ni Basilio. Makikita mo na ang mga detalyeng tungkol sa kanyang kabataan ay unang malinaw na inilatag sa 'Noli Me Tangere'—ang bahay nila ni Sisa, ang malupit na pangyayari sa simbahan, ang pagkawala at pagkamatay ni Crispin—at doon nagsisilbing pundasyon para sa mga pag-uugali ni Basilio sa 'El Filibusterismo'. Sa 'El Filibusterismo' mismo, hindi na inulit ni Rizal ang buo at detalyadong kuwento; sa halip, gumagamit siya ng mga pag-uusap, bahagyang paglalarawan, at mga replektibong sandali para ipakita kung paano humubog ang pagkabata ni Basilio sa kanyang pag-iisip: ang pagiging maingat, ang takot sa kapangyarihan ng simbahan at mga alagad ng kolonyal na kapangyarihan, at ang matinding hangarin na umunlad sa pamamagitan ng edukasyon. May mga eksena kung saan nagbabalik ang mga alaala ni Basilio—mga larawan ng gutom, takot, at ang pagmamalupit na naranasan ng kanyang ina—pero ang tono ay mas mapanuri at mas malayo kaysa sa mas emosyonal na paglalarawan sa 'Noli'. Para sa akin, ang teknik na iyon ni Rizal—huwag nang ulitin ang buong trahedya kundi ipakita ang mga bakas nito sa isang hinog na karakter—ang nagpapatingkad kung paano nagbago ang inosenteng batang nasalanta ng lipunan tungo sa isang lalaking may layunin at may pag-iingat. Nakakabilib din kung paano niya ginawang social critique ang personal na trahedya: ang pagkabata ni Basilio ay hindi lang kuwento ng isang indibidwal kundi salamin ng kabuuang karahasang panlipunan ng panahon.