Saan Nanggaling Ang Mga Alamat Na Kwento Ng Mayon?

Napakasarap balikan ang mga alamat noong bata pa ako—lalo na ang epiko na 'Biag ni Lam-ang'. Nagsimula akong magtanong-tanong tungkol sa pinakasikat na bayani dahil siya ang unang pamilyar na pangalan na paulit-ulit kong narinig sa mga kuwento ng probinsya. Sa amin, ang tawag sa kanya ay bayani na may nakakatawang tapsilog ng tapang at kabaliwan: nilaban niya ang iba't ibang halimaw at naglakbay sa kakaibang mga pook, pero may mga eksenang napakatotoo sa kultura ng mga Ilokano. Habang lumalaki, napansin ko na depende pala sa lugar at sa kung sino ang nagkukwento. May mga probinsya na mas kilala ang 'Malakas at Maganda' bilang pinagmulan ng tao; sa iba naman, si 'Lapu-Lapu' ang itinuturing na tunay na bayaning alamat kahit medyo nasa pagitan na siya ng kasaysayan at mito. Pero para sa kolektibong imahinasyon ng maraming Pilipino, madalas lumilitaw si 'Biag ni Lam-ang' bilang simbolo ng epikong-bayani na madaling maikuwento at masarap pakinggan. Kaya kung tatanungin ako sa init ng sinasabi ng masa, bibigyan ko ng maliit na korona si 'Biag ni Lam-ang' bilang pinakasikat sa larangan ng alamat at epiko — hindi dahil siya ang pinaka-komprehensibong bayani, kundi dahil siya ang madalas mabuhay sa bibig ng mga tagapagsalaysay.

Noong una kong naghanap ng orihinal na bersyon ng mga alamat, napagtanto ko agad na hindi ito basta-basta hinihigop mula sa isang libro lang. Kadalasan, ang orihinal na anyo ng mga alamat ay nasa bibig ng mga matatanda sa baryo — sa mga kuwentuhan sa ilalim ng puno, sa piyesta, o kapag nag-iinuman sa gabi. Kung gusto mong marinig ang pinakasariwa at lokal na bersyon, pumunta ka sa komunidad: kausapin ang mga lola at lolo, dokumentuhan ang kanilang pagkukwento (may pahintulot, siyempre), at ihambing ang iba't ibang bersyon. May mga nuances sa bawat barayti na hindi makikita sa nakalimbag na koleksyon. Kasabay nito, may mga nakaipong materyal sa aklatan at museyo: sulat ng mga misyonero, koleksyon nina Isabelo de los Reyes at Dean Fansler, pati na rin ang mga antropolohikal na field recordings sa university archives. Para sa Pilipinas, magandang puntahan ang National Library, mga university libraries tulad ng UP at Ateneo, at mga lokal na museo. Tandaan mo lang: ang konsepto ng "orihinal" sa alamat ay malabo — nagbabago ang kuwento depende sa panahon at tagapagsalaysay, kaya mahalagang magtipon ng maraming pinagmulan at pakinggan ang konteksto ng pagkukuwento.

Sa mga lokal na kwento at alamat, ang bunganga ay hindi lamang isang karaniwang elemento, kundi isang napakahalagang simbolo na nagbibigay-diin sa koneksyon ng tao sa kanilang kultura at kasaysayan. Totoo ito lalo na sa mga kwentong bayan, kung saan ang bawat salin ng kwento ay may kanya-kanyang interpretasyon. Ang bunganga, bilang tagapaghatid ng mga saloobin, ay nagsisilbing tulay para ipagpatuloy ang mga tradisyon at aral mula sa nakaraan. Sa sarili kong karanasan, kapag ako ay nakikinig sa mga matatanda sa aming barangay, ang mga kwento nila — mula sa mga engkanto hanggang sa mga bayani ng bayan — ay tila nagiging buhay sa tuwing binibigkas ito mula sa kanilang bunganga. Nararamdaman ko ang kanilang damdamin, ang mga takot, galit, at pag-asa na mga nakapaloob sa bawat kwento. Malinaw na ang bunganga ay may kapangyarihang lumipat ng mga damdamin at alaala sa susunod na henerasyon. Bukod pa rito, ang bunganga ay may mahalagang papel sa mga ritwal at selebrasyon na nag-uugat sa mga kwento ng mga ninuno. Sa mga piyesta at seremonya, ang pagsasakatawan sa mga bayani at mitolohiya ay kadalasang ginagamitan ng salin ng kwento sa pamamagitan ng pagsasalita. Dito, ang bunganga ay nasa gitnang bahagi ng kasaysayan at pagkakaisa ng komunidad. Laging mayroong panahon ng pagkuwento sa mga tao upang ipaalala ang mga aral na nakuha mula sa mga katulad na kwento. Makikita mo ang pagnanasa at espiritu ng pagkakaintindihan sa bawat salin ng mga ito, na ang bunganga ang nagbibigay buhay. Sa madaling salita, ang bunganga ay hindi lamang isang bahagi ng ating pisikal na anyo, kundi ito rin ay isang simbolo ng ating kakayanang magbahagi ng kwento, makipag-chat, at lumikha ng koneksyon hindi lamang sa kasalukuyan kundi pati na rin sa hinaharap. Sa bawat pagbuo ng kwento, sa bawat salitang lumalabas sa ating mga bunganga, nagiging unto ang ating pagkatao at kultura. Kung may isang bagay na tumatak sa akin sa mga kuwentong iyon, ito ay ang pagkaalam na ang ating mga kwento ay buhay sa mga salin na ating naipapasa.

Naku, napansin ko na sobrang buhay na buhay ang pag-revamp ng mga alamat sa pelikula ngayon — hindi lang dito sa atin kundi pati sa ibang bansa. Madalas, hindi diretso ang adaptasyon; kinukuha ng mga filmmaker ang esensya ng alamat — ang tema ng pag-aalay, takot, o bayani — tapos tinatahi nila sa modernong kuwento. Halimbawa, may mga pelikulang Pilipino na tumatalakay sa mga aswang o diwata gamit ang contemporaryong setting at teknolohiya. Sa ganitong paraan, nagiging relevant ang kwento para sa mga kabataan at napapangalagaan pa rin ang orihinal na mitolohiya. Minsan ang pinakamagandang adaptasyon para sa akin ay yung hindi lang basta nagre-quote ng luma, kundi yung naglalaro sa simbolismo at nagpapakita ng bagong pananaw — parang isang pag-uusap ng lumang alamat at bagong henerasyon. Nakakatuwa rin kapag ang soundtrack, cinematography, at production design ay nagdaragdag ng bagong layer sa alamat, kaya hindi lang reminiscence ang nadarama ko kundi isang bagong paglalakbay.

Sobrang saya kapag nade-discuss ko ang mga alamat—parang bumabalik ang saya ng pagkabata. Kung hahanapin mo ang pinaka-komprehensibong koleksyon na madalas kong ginagamit, lagi kong nire-rekomenda ang mga volume ni Damiana L. Eugenio, lalo na ang 'Philippine Folk Literature: The Legends' at 'Philippine Folk Literature: The Myths'. Madalas silang naka-organisa ayon sa uri ng kwento at rehiyon, kaya madaling maghanap ng mga kuwentong pinanggagalingan ng pangalan ng lugar, mga kuwentong tungkol sa mga bayani ng baryo, at mga alamat ng hayop at halaman. Bukod doon, may mga klasiko ring koleksyon sa Ingles tulad ng 'Filipino Popular Tales' ni Dean S. Fansler at 'Philippine Folk Tales' ni Mabel Cook Cole na kapaki-pakinabang lalo na kung gusto mong makita ang mga kwento sa mas lumang pagsasalin at komento. Sa personal kong paggamit, mas gusto kong maghalo: ang modernong anota ni Eugenio para sa pangkalahatang konteksto, tapos babasahin ko ang orihinal na koleksyon para maramdaman ang tono ng pagkukuwento. Kung mahilig ka sa alamat ng Pilipinas, sulit talaga ang mga librong ito—malalim, puno ng lokal na kulay, at perfect sa pag-compile ng sariling bedtime story list o para sa maliit na pananaliksik.

Habang lumalaki ang interes ko sa mga lumang alamat, napagtanto ko na malakas talaga ang dating nila sa emosyon at imahe ng kabataan. Nakikita ko kung paano agad naglalabas ng 'wow' o takot ang isang kuwento: elemento ng kababalaghan, bayani, o kakaibang aral na madaling tumatak. Ang problema lang, hindi sapat na paghuhugot lang ng moral; kailangan itong i-contextualize. Kapag ang alamat ay inilalahad nang walang paliwanag, puwede itong magtaguyod ng stereotipo o maling paniniwala tungkol sa agham at kasarian. Sa praktika, mas epektibo ang alamat kung sinamahan ng tanong at diskusyon. Mas gusto kong magkuwento muna ng isang maikli at makahulugang alamat—halimbawa ang 'Ibong Adarna'—tapusin sa tanong na nagpupukaw ng kritikal na pagiisip: bakit gumaling si Don Juan? Ano ang sinasabi ng kuwentong iyon tungkol sa kapangyarihan at responsibilidad? Ganyan, nagiging tulay ang alamat para matuto ng literacy at values nang sabay. Hindi ako kontra sa paggamit ng alamat bilang teaching tool; sinasabing sapat lang sila kung inilalagay sa mas malawak na konteksto: pag-uugnay sa kasaysayan, agham, at modernong etika, at sinasanay ang kabataan na magtanong at magkumpara. Sa ganitong paraan, nagiging buhay at kapaki-pakinabang ang mga alamat — hindi lang simpleng moral na paulit-ulit, kundi panimula ng mas malalim na pagkatuto.

Uy, natutuwa ako tuwing pinag-iisipan kung paano gawing komiks ang mga lumang alamat—parang paglalabas ng lumang larawan, pero bibihisan mo ng bagong pananaw. Una, hinahanap ko ang mismong puso ng alamat: ano ang damdamin na nagpapagalaw sa kwento? Pagkatapos nito, hatiin ko ang kwento sa maliliit na 'visual beats'—mga eksenang kayang mag-standalone sa isang panel o splash page. Sa prosesong ito, inuuna ko ang emosyonal na karga kaysa sa eksaktong sequence ng orihinal na mitolohiya. Minsan, isang tula lang o isang iconic na linya ang magiging anchor ng isang buong kabanata. Pangalawa, iniisip ko ang perspektiba: mas interesting kung isusulat mula sa hindi inaasahang viewpoint, gaya ng sidekick o ng isang bagay na nagbibigay-boses sa alamat. Mahalaga rin ang respeto sa orihinal—hindi lang simpleng paglipat ng eksena, kundi pag-unawa sa konteksto at kultura sa likod ng kwento. Sa huli, umutang ako sa sining: kulay, ritmo ng panel, at lettering ang nagdadala ng bagong buhay sa alamat. Laging may saya kapag nakikita kong nabubuhay muli ang lumang kwento sa pamamagitan ng komiks.

Huwag kang magtaka kung ang mga bundok may mga lihim—ganito ako nagsisimulang mag-isip kapag nababasa ko ang alamat ni 'Maria Makiling'. Para sa akin, ang pinakamalalim na aral ng kwentong ito ay ang paggalang sa kalikasan at ang pagkilala na hindi tayo hiwalay sa kapaligiran. Lumaki ako sa baryo kung saan inuuna namin ang pag-aalaga sa gubat at ilog; ang mga matatanda namin ay madalas magkuwento ng paalala na kapag sinamantala mo ang lupa at tubig nang walang pasensya o pasasalamat, may kapalit na pasakit. Isa pa, natutunan ko rin ang tungkol sa pagiging mapagkawanggawa. Ang imahe ni 'Maria Makiling' na nagbibigay-tulong sa mga nangangailangan at pumipigil sa mga sakim ay patunay na ang kabaitan at hustisya ang mga haliging dapat ipagdiwang sa komunidad. Hindi lang ito moral lesson; personal ko itong naranasan nang tumulong kami sa isang kapitbahay at nakita namin kung paano ito bumalik sa amin sa iba’t ibang paraan. Sa huli, ang alamat ay paalala na dapat nating pahalagahan ang tradisyon at ipagtanggol ang mga yaman ng bayan dahil ito ang buhay ng susunod na henerasyon.