คนที่เพิ่งเริ่มควรดูหนัง Yôkai เรื่องไหนเป็นอันดับแรก?

บอกตามตรง โลกของโยไคในอนิเมะที่ทำให้ฉันอยากกลับมาดูซ้ำคือ 'Mushishi' — มันไม่ได้ยัดเยียดภาพจำแบบภูตผีที่น่ากลัวตลอดเวลา แต่เลือกถ่ายทอดโยไคในฐานะปรากฏการณ์ทางธรรมชาติที่มีความเป็นมนุษย์และความเป็นสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ ปะปนกันอยู่ เรื่องราวแบบตอนเดียวจบของซีรีส์ช่วยให้แต่ละโยไคมีพื้นที่เล่าเรื่องของตัวเอง ตั้งแต่ความเศร้าของวิญญาณที่จับจองต้นไม้ ไปจนถึงปรากฏการณ์ที่เปลี่ยนพฤติกรรมคนในหมู่บ้าน ฉากธรรมชาติที่เงียบสงบ การจัดแสง และซาวด์ประกอบล้วนเสริมความรู้สึกว่าโยไคเป็นส่วนหนึ่งของโลกจริง ไม่ได้เป็นแค่สัตว์ประหลาดเพื่อความระทึกใจ การใช้มุมมองของตัวเอกที่ค่อย ๆ เข้าใจและรับมือกับโยไคนั้นช่วยให้ผมเห็นการตีความที่ละเอียดอ่อน บางตอนโยไคคือบททดสอบความเมตตา บางตอนเป็นความไม่แน่นอนที่มนุษย์ต้องเรียนรู้จะอยู่ร่วม ฉากที่โยไคสร้างปัญหาแต่แก้ได้ด้วยความเข้าใจมากกว่าการฆ่า ทำให้ภาพของโยไคแผ่ซ่านด้วยความซับซ้อนเหมือนนิทานพื้นบ้านมากกว่าความสยองแบบตรงไปตรงมา นอกจากนี้ยังมีงานอื่นที่ให้มุมมองต่างออกไป เช่น 'Natsume Yuujinchou' ที่ใช้ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับโยไคเป็นแกนหลัก แต่ไม่พูดถึงมากที่นี่เพื่อไม่ให้ซ้ำกับตัวอย่างอื่นที่คิดถึงไว้ สุดท้าย ทุกครั้งที่ดูซีรีส์เหล่านี้ ฉันรู้สึกเหมือนได้อ่านนิทานพื้นบ้านที่ถูกจับมาเล่าใหม่ด้วยภาษาอนิเมะ ความละเมียดในการเล่าและการเคารพภูมิปัญญาพื้นบ้านคือสิ่งที่ทำให้ภาพของโยไคในบางเรื่องแม่นยำและน่าสนใจอย่างยั่งยืน

วัฒนธรรมพื้นบ้านญี่ปุ่นเต็มไปด้วยสิ่งมีชีวิตเหนือธรรมชาติที่คนญี่ปุ่นเรียกรวมๆ ว่าโยไค ซึ่งรากเหง้ามาจากธรรมชาติวิทยาและความเชื่อชินโตที่เห็นว่าทุกสิ่งในโลกมีจิตหรือวิญญาณ การอธิบายปรากฏการณ์ที่ไม่เข้าใจได้ด้วยวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ เช่น ฟ้าผ่า ฝนฟ้า ความเจ็บป่วย หรือการหายไปของสิ่งของ จึงมักถูกตีความว่าเป็นฝีมือของวิญญาณหรือสิ่งเหนือธรรมชาติ ชื่อและรูปแบบของโยไคหลากหลายมาก ตั้งแต่พวกมีรูปร่างชัดเจนอย่างเท็งงู (tengu) กัปปะ (kappa) และโอนิ (oni) ไปจนถึงวิญญาณบ้านผีเรือนหรือวัตถุที่มีวิญญาณอย่างซึกุมิงามิ (tsukumogami) ความหมายโดยรวมของโยไคจึงเป็นตัวแทนของความไม่แน่นอนในชีวิตประจำวันและเป็นวิธีการเล่าเรื่องเพื่อทำให้สิ่งที่น่ากลัวหรือไม่แน่ใจเข้าใจได้ง่ายขึ้น ประวัติศาสตร์ของโยไคยาวนานและเปลี่ยนแปลงตามยุคสมัย หลักฐานจากงานเขียนโบราณ เช่น 'Konjaku Monogatarishū' แสดงให้เห็นว่าตำนานเกี่ยวกับวิญญาณและสิ่งมีชีวิตเหนือธรรมชาติมีมาตั้งแต่สมัยเฮอัน ในยุคเอโดะ เทศกาล นิทานเล่า สื่อภาพพิมพ์ไม้ และหนังสือภาพทำให้รูปลักษณ์ของโยไคถูกนิยามขึ้นอย่างชัดเจน ศิลปินอย่างโทริยามะ เซคิเง็นก็รวบรวมและวาดภาพโยไคไว้ในงานอย่าง 'Gazu Hyakki Yagyō' ซึ่งช่วยสร้างมาตรฐานภาพลักษณ์ของโยไคหลายตัวไว้ในจินตนาการสาธารณะ ความน่าสนใจคือโยไคไม่ได้มีหน้าที่เล่าเรื่องสยองเพียงอย่างเดียว แต่ยังทำหน้าที่เตือนใจ ให้บทเรียนทางศีลธรรม และสร้างความบันเทิงในสังคม เช่น นิทานเตือนให้ระวังสิ่งของเก่าแก่หรือไม่ประมาทเมื่อเดินทางในป่า ในยุคปัจจุบันโยไคกลายเป็นสัญลักษณ์ทางวัฒนธรรมที่ถูกตีความใหม่อย่างต่อเนื่อง สื่อร่วมสมัยทั้งอนิเมะ มังงะ และเกมหยิบยกโยไคมาสร้างเรื่องราวที่หลากหลาย ตั้งแต่การนำมาเป็นตัวร้ายที่ต้องต่อสู้ ไปจนถึงการเป็นตัวละครที่มีความเศร้าและความเป็นมนุษย์ เช่น งานอย่าง 'GeGeGe no Kitaro' และ 'Natsume's Book of Friends' ที่นำเสนอโยไคในแง่มุมที่เห็นอกเห็นใจ นอกจากความบันเทิงแล้ว โยไคยังทำหน้าที่เป็นเมทาฟอร์สสะท้อนปัญหาสังคม เช่น การถูกกันออกจากสังคม ความเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล้อม หรือความเหงาของมนุษย์ การเห็นโยไคในสื่อสมัยใหม่ทำให้เข้าใจได้ว่าโยไคไม่ใช่แค่ผีโบราณ แต่เป็นพาหนะนำความกลัว ความหวัง และความคิดแบบพื้นบ้านที่ยังมีชีวิต โดยส่วนตัวแล้วรู้สึกว่าความมหัศจรรย์ของโยไคอยู่ที่ความยืดหยุ่นในการตีความ—มันสามารถเป็นคำอธิบายเมื่อยามไม่เข้าใจ เป็นบทเรียนเตือนใจ หรือเป็นพื้นที่ให้ศิลปินเล่าเรื่องที่ลึกซึ้งเกี่ยวกับมนุษย์และสังคม การได้เจอโยไคในนิทานเก่า ภาพพิมพ์ หรือซีรีส์สมัยใหม่ ทำให้คิดถึงความเชื่อเชื่อมโยงระหว่างคนกับธรรมชาติและอดีต ซึ่งนั่นเป็นสิ่งที่ยังอบอวลและน่าหลงใหลเสมอ

เราอยากให้คอสตูมย่อยมีกลิ่นอายของเรื่องเล่าพื้นบ้านมากกว่าการเอารูปลักษณ์มาคัดลอกตรงๆ การเริ่มจากความเป็นไปได้ของร่างกายก่อน—ว่า yôkai ตัวนี้เดินอย่างไร ขยับแขนขาแบบไหน หายใจเร็วหรือช้า—ช่วยให้การออกแบบชุดสมจริงขึ้นมาก จากนั้นจะคิดถึงวัสดุที่สอดคล้องกับนิสัยของปีศาจ เช่น ถ้าเป็นวิญญาณเร่ร่อนอาจใช้ผ้าซีทรูเก่าๆ มีริ้วขาดเป็นชั้นๆ เพื่อสื่อความเปราะบาง ผสมกับเศษผ้าไหมหรือผ้าคลุมที่เย็บด้วยฝีเข็มหยาบถ้าต้องการกลิ่นอายชนบท ดูงานอย่าง 'Spirited Away' ให้แรงบันดาลใจเรื่องการผสมผสานระหว่างสิ่งธรรมดากับสิ่งลี้ลับ สุดท้ายฉันมักลงรายละเอียดเล็กๆ ที่ทำให้คอสตูมรู้สึกมีชีวภาพ เช่น คราบดินที่เลอะไม่สม่ำเสมอ แผลไฟไหม้ที่มีความเงาแตกต่างกัน หรือการทำส่วนที่เคลื่อนไหวได้จริงตามโครงสร้างร่างกาย เมื่อคนใส่คอสตูมขยับแล้วยังคงเล่าเรื่องของ yôkai ได้ นั่นแหละคือประตูสู่ความสมจริงสำหรับฉัน ทั้งหมดนี้จบด้วยการทดลองแต่งหน้าและการกำกับแสงระหว่างโชว์ เพื่อให้คนเห็นแล้วไม่ต้องอ่านบรรยายก็เข้าใจว่าตัวละครนี้มาจากไหน

การดึง 'yôkai' เข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของโลกแฟนตาซีไม่ได้หมายความว่าต้องคัดลอกตำนานตรงๆ แต่เป็นการแปลความรู้สึกของสิ่งลี้ลับให้เข้ากับบริบทที่เราสร้างขึ้นเองได้ — ฉันมักเริ่มจากการตั้งกฎเล็กๆ สองสามข้อแล้วค่อยขยายเป็นประวัติศาสตร์ของสายพันธุ์นั้น การกำหนดกฎเป็นสิ่งสำคัญมาก: yôkai ของคุณจะมีข้อจำกัดด้านพลังงานไหม, ผูกกับสถานที่หรือของใด, มีร่างกายตายตัวหรือแปรสภาพได้, และสังคมของพวกมันเป็นอย่างไร สิ่งเหล่านี้เป็นเส้นเลือดที่เลี้ยงให้ตัวละครมีเหตุผลเมื่อโผล่มาในฉาก ตัวอย่างที่ชอบอ้างถึงคือบรรยากาศการพบกันแบบเป็นมิตรแต่แปลกประหลาดใน 'Natsume's Book of Friends' กับความรู้สึกว่าโลกวิญญาณมีตรรกะของตัวเองแบบใน 'Spirited Away' — ทั้งสองให้ไอเดียว่าสามารถทำให้ yôkai มีมิติทั้งในฐานะภัยและมิตร เมื่อเขียนฉาก เลือกมุมมองที่ทำให้ผู้อ่านได้สัมผัสทั้งความแปลกและความคุ้นเคย: บางครั้งปล่อยให้ตัวละครมนุษย์เข้าใจผิดและเฉลยทีละน้อย เพื่อรักษาความลึกลับ ส่วนในฉากคอนฟลิกต์ ให้ใช้ความแตกต่างทางค่านิยมระหว่างมนุษย์และ yôkai แทนการใช้เฉพาะพลังโจมตี เช่น เรื่องราวอาจเกิดจากการละเมิดข้อตกลงโบราณหรือความไม่เข้าใจทางการเปลี่ยนแปลงของธรรมชาติ นอกจากนี้ ใส่โทนท้องถิ่นเพื่อเพิ่มความเฉพาะตัว: เอาเอกลักษณ์ของภูมิประเทศ ภาษา และการปฏิบัติพื้นบ้านมาผสม จะทำให้ yôkai ของคุณไม่ซ้ำกับงานอื่น บทบาทของ yôkai ในเรื่องไม่จำเป็นต้องเป็นแค่คู่ต่อสู้หรือตัวประกอบ ส่วนตัวฉันมักชอบให้พวกเขาเป็นกระจกสะท้อนความเป็นมนุษย์ — บางตัวสอนบทเรียน บางตัวสร้างคำถาม และบางตัวก็เป็นเพื่อนร่วมทางที่แปลกประหลาด การให้เสียงและมุมมองที่แตกต่างแก่แต่ละตัวละครช่วยให้โลกของนิยายมีชีวิต พอวางชิ้นส่วนเหล่านี้ได้ เรื่องราวจะกลมกล่อมขึ้นโดยไม่ต้องยัดคำอธิบายยืดยาว

ยี่ห้อที่ให้ความคุ้มค่าสำหรับคนที่อยากเริ่มสะสมแบบไม่ต้องลงทุนหนักมักจะเป็น 'Banpresto' และไลน์ราคาเบาอย่าง POP UP PARADE ของ 'Good Smile' ซึ่งหาซื้อง่ายตามร้านออนไลน์ในไทย ความรู้สึกแรกของผมตอนเริ่มสะสมคืออยากได้ตัวที่ดูดีบนชั้นโชว์โดยไม่ต้องขายอวัยวะเพิ่ม และตรงนี้ 'Banpresto' ตอบโจทย์มากเพราะเป็นรางวัลจากงานกาชาปองหรือไพรซ์ฟิกเกอร์ที่ราคาเข้าถึงได้ รูปทรงมักจะจับคาแรกเตอร์ได้ชัดเจน แม้จะไม่ละเอียดเท่าฟิกเกอร์ราคาแพง แต่ถ้าความตั้งใจคือเก็บซีรีส์อย่าง 'Yokai Watch' ไว้ครบเซ็ตเพื่อความน่ารักและความคิดถึง แบรนด์นี้คือทางลัดที่ดี อีกมุมที่ผมให้ความสำคัญคือความเสถียรของราคาในตลาดไทย: ฟิกเกอร์ประเภทไพรซ์หรือ POP UP PARADE มีค่าขนส่งถูกกว่าและมักไม่ขึ้นราคาหนักเมื่อเทียบกับสเกลใหญ่ ทำให้เวลาอยากขยับคอลเลกชันหรือเปลี่ยนธีม มันยังคุ้มค่าทางงบประมาณอยู่ดี ผมมักจะตุนตัวที่ชอบจากล็อตธรรมดาแล้วค่อยอัปเกรดเป็นสเกลสูงเมื่อพร้อมจริง ๆ