ฉบับนิยายและภาพยนตร์ ตกกระไดพลอยโจน ต่างกันอย่างไร?

คำพูดนี้มักถูกหยิบมาใช้เมื่อคนต้องการอธิบายว่ามีคนโดนพ่วงความรับผิดชอบหรือโดนกล่าวหาเพียงเพราะอยู่ในสถานการณ์เดียวกับคนอื่น ไม่ได้ตั้งใจทำเรื่องนั้นด้วยตัวเอง ผมมองว่า ‘ตกกระไดพลอยโจน’ แปลตรง ๆ ว่าเหมือนคนที่ตกบันไดแล้วถูกลากให้กลายเป็นส่วนหนึ่งของเรื่องราวที่หนักขึ้นไปอีก — สำนวนนี้เลยให้ความหมายเชิงถูกพ่วงหรือถูกพ่วงความผิดจากเหตุการณ์ที่ตัวเองไม่ได้เริ่ม ก่อนอื่นต้องบอกว่าเป็นสำนวนที่ค่อนข้างเป็นภาษาพูด เหมาะกับการสนทนาประจำวันหรือการเล่าเรื่องแบบไม่เป็นทางการ ตัวอย่างเช่น เพื่อนร่วมงานคนหนึ่งโพสต์เรื่องราวส่วนตัวแล้วมีคนมาพาดพิงถึงคนอื่นที่ไม่ได้เกี่ยวข้อง ผู้ที่ถูกพ่วงมักจะอธิบายตัวเองว่าโดน ‘ตกกระไดพลอยโจน’ เมื่ออยู่ในสภาพแวดล้อมทางการอย่างที่ทำงานหรือการเขียนรายงาน ควรระวังการใช้สำนวนนี้เพราะมันให้น้ำเสียงที่ไม่เป็นทางการและอาจทำให้ผู้ฟังรู้สึกว่าคุณกำลังตัดสินหรือดูถูกโดยปริยาย ถ้าต้องการพูดอย่างสุภาพกว่า ผมมักเลือกใช้คำว่า “ถูกพ่วงความรับผิดชอบโดยไม่ตั้งใจ” หรือ “ถูกพ่วงมาโดยสถานการณ์” ซึ่งถ่ายทอดความหมายเดียวกันแต่สุภาพกว่าในบริบททางการ สรุปคือพูดได้ แต่ต้องดูบริบทและคนฟัง ถ้าจะคุยกับเพื่อนหรือในวงสังสรรค์ ถือว่าใช้ได้สบาย ๆ แต่ถ้าเป็นทางการก็เปลี่ยนถ้อยคำจะดีกว่า

คนที่ทำให้ฉันสะดุดตาใน 'ตกกระไดพลอยโจน' มากที่สุดคือผู้เล่นที่รับบทเป็นแกนหลักของเรื่อง เพราะเขาสามารถเดินไต่เส้นระหว่างความตลกกับความเจ็บปวดได้อย่างกลมกลืน จังหวะคอมเมดี้ไม่เคยทำให้บทดูตื้น แต่กลับเสริมให้การระเบิดอารมณ์ในฉากดราม่ามีพลังขึ้นอย่างไม่คาดคิด ตอนที่ตัวละครถูกผลักเข้าสู่สถานการณ์อึดอัดจนต้องตัดสินใจ ฉากนั้นยังอยู่ในหัวฉันเสมอ — การสื่อสารด้วยสายตาเพียงเสี้ยววินาทีกลับบอกเรื่องราวได้มากกว่าพันคำพูด การแสดงชิ้นนี้ทำให้บทที่อาจจะกลายเป็นสต็อกคาแร็คเตอร์กลายเป็นคนที่เราอยากติดตาม เชื่อมโยง และห่วงใย สไตล์การแสดงของเขาไม่ได้พึ่งเทคนิคล้วน ๆ แต่มีความเป็นมนุษย์ แก้ปัญหาฉากยาก ๆ ด้วยการเลือกโทนเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่เข้ากับบริบท เช่นการลดน้ำหนักบทพูดลงเพื่อให้การกระทำพูดแทน หรือใช้การหยุดหายใจเป็นเครื่องมือสร้างความอึดอัด ซึ่งทำให้ฉากคอมเมดี้หลายฉากมีชั้นเชิงมากกว่าที่คิด ผลลัพธ์คือเขาเป็นคนที่ฉันเห็นแล้วรู้สึกว่าหนังยังคงอยู่ในหัวหลังจากเครดิตขึ้นทีละนาน ๆ

คำว่า 'ตกกระได พลอยโจน' ฟังแล้วทำให้ฉันนึกถึงความรู้สึกที่โดนลากเข้าไปเกี่ยวข้องโดยไม่ได้ตั้งใจ เหมือนยืนอยู่ใกล้เปลวไฟแล้วถูกเผาไปด้วยโดยไม่ได้ก่อเหตุเอง ในภาษาพูดทั่วไปฉันมักใช้คำนี้เมื่ออยากบอกว่าใครสักคนถูกผลกระทบหรือถูกตำหนิเพราะความสัมพันธ์ สถานที่ หรือเวลา ที่บังเอิญตรงกันมากกว่าเพราะความผิดจริงๆ เมื่อเล่าให้คนอื่นฟัง ผมมักยกตัวอย่างจากที่ทำงาน เช่น เพื่อนร่วมทีมคนหนึ่งทำงานพลาด แล้วทั้งทีมโดนผู้บังคับบัญชาดุด้วย ทั้งๆ ที่คนอื่นไม่ได้มีส่วนพลาดโดยตรง เหตุการณ์แบบนี้แหละคือ 'ตกกระได พลอยโจน' — มันสะท้อนความไม่ยุติธรรมเล็กๆ ในชีวิตประจำวัน และมักพูดด้วยน้ำเสียงทั้งขำทั้งเซ็งเหมือนบอกว่าเรื่องนี้มันไม่ยุติธรรมแต่ก็แก้ไขทันทีไม่ได้ อีกมุมนึงที่ฉันชอบคิดคือวลีนี้ยังเป็นเครื่องเตือนใจให้ระวังบริบทของตัวเราเอง บางครั้งแค่การไปอยู่ในสถานที่ผิดเวลา หรือคบคนบางคนเพียงชั่วคราว ก็พอให้คนมองเราไม่ดี แม้คนที่ถูกลากเข้าไปจะเงียบและไม่อยากมีเรื่อง แต่สังคมบางทีก็ตัดสินเร็วกว่าที่เราจะอธิบายได้ นี่คือเหตุผลที่ฉันมักจะเล่าเรื่องนี้ให้คนรอบตัวฟัง เพื่อให้เข้าใจว่าไม่ได้มีแต่การกระทำโดยตรงเท่านั้นที่ทำให้คนถูกตัดสิน

คำว่า 'ตกกระได พลอยโจน' ทำให้ผมนึกถึงภาพคนที่ไม่ได้ตั้งใจจะเข้าไปยุ่ง แต่กลับถูกชะตากรรมลากเข้าไปด้วยเหมือนกัน ฉันมักจะอธิบายสำนวนนี้กับเพื่อนว่ามันคือการโดนผลกระทบแบบลูกโซ่ — เริ่มจากเรื่องเล็ก ๆ อย่างการลื่นตกบันได แล้วเกิดเหตุอื่นตามมา ทำให้คนที่ไม่ได้ตั้งใจต้องเกี่ยวข้องด้วย พอพูดถึงที่มา จะได้ยินทั้งเสียงจากคนเฒ่าคนแก่ที่เล่าว่าเป็นการรวมคำสองคำคือ 'ตกกระได' ซึ่งแปลตรงตัวว่าเสียการทรงตัวจากบันได กับคำว่า 'พลอยโจน' ที่ใช้คำว่า 'พลอย' ในความหมายว่า 'โดยบังเอิญ/ตามมา' ส่วน 'โจน' นั้นมักถูกตีความว่าเป็นคำโบราณหรือชื่อคนที่ติดมากับเรื่องเล่า ทำให้ภาพรวมคือเหตุการณ์ที่คนหนึ่งล้มแล้วอีกคนก็พลอยถูกลากเข้าไปด้วย เหมือนเหตุในวรรณคดีเก่า ๆ ที่ตัวประกอบโดนผลกระทบจากการกระทำของพระเอก อย่างฉากความวุ่นวายใน 'ขุนช้างขุนแผน' ที่ผู้คนรอบข้างมักเผชิญผลของเรื่องใหญ่ไม่ตั้งใจ เมื่อลองฟังหลายมุม ผมชอบมุมที่บอกว่านี่เป็นสำนวนพื้นบ้านที่เติบโตจากการเล่าปากต่อปาก มากกว่าจะมีบันทึกต้นฉบับชัดเจน มันเลยกลายเป็นคำที่ใช้ง่ายและตรงประเด็นเวลาจะบอกว่าคนหนึ่งต้องมาเจอปัญหาเพราะโชคชะตาหรือเพราะเหตุบังเอิญของคนอื่น สรุปแล้ว สำนวนนี้สะท้อนความรู้สึกร่วมของชุมชนไทยที่เข้าใจว่าชีวิตมีเรื่องที่เราควบคุมไม่ได้ และบางทีเราก็ต้องยอมรับการได้ 'พลอย' มาด้วยกัน

ยอมรับว่าชื่อเรื่องแบบนี้มันชวนให้คิดเยอะจริง ๆ — 'ตกกระไดพลอยโจน' เป็นชื่อนิยมที่ถูกหยิบมาใช้ในงานบันเทิงหลายรูปแบบ ทั้งภาพยนตร์ ละครทีวี หรือแม้แต่นิยายสั้น ฉะนั้นคำตอบสั้น ๆ ว่าเป็นงานดัดแปลงหรือเขียนขึ้นใหม่เลยคงตอบไม่ได้แบบตายตัว ผมมองว่าต้องแยกตามฉบับ: บางเวอร์ชันก็เป็นงานดัดแปลงจากงานเขียนเดิมที่เคยตีพิมพ์มาก่อน ทำให้โครงเรื่องกับตัวละครมีร่องรอยของต้นฉบับที่ชัดเจน เช่นฉากบทสนทนาหลักหรือโครงอารมณ์ที่ถูกยึดไว้ ในขณะที่บางโปรเจกต์เลือกเขียนบทใหม่โดยใช้ชื่อเดียวกันเพราะคาแร็กเตอร์ของชื่อมันเข้าถึงง่ายและตรงกับธีมของเรื่อง ทำให้คนเขียนบทสามารถปรับพล็อตให้เข้ากับสื่อได้เต็มที่ จากมุมคนดูที่ติดตามมานาน ผมชอบเวลาที่ทั้งสองวิธีทำออกมาดี เพราะการดัดแปลงที่เคารพต้นฉบับทำให้แฟนเก่าอมยิ้ม ขณะเดียวกันบทที่เขียนขึ้นใหม่ก็ให้ความสดและเซอร์ไพรส์ พอจะบอกได้ว่าถ้าต้องการรู้แน่ ๆ ให้ดูเครดิตหรือสกรีนช็อตโปรโมทที่มักระบุแหล่งที่มา—แต่โดยรวมสำหรับผม ความสำคัญอยู่ที่ว่าผลงานนั้นทำเรื่องราวออกมาได้ดีแค่ไหน ไม่ว่ามันจะมาจากปลายปากกาของใครก็ตาม

สมัยก่อนฉันเป็นคนดูหนังไทยบ่อยจนเริ่มสังเกตว่าฉากในเมืองที่เราคุ้นเคยช่วยให้เรื่องเล่าเด่นขึ้นมาก การถ่ายทำหลักของ 'ตกกระไดพลอยโจน' อยู่ที่กรุงเทพมหานคร ซึ่งคนทำหนังเลือกใช้พื้นที่ของเมืองจริง ๆ มากกว่าการสร้างเซ็ตใหญ่ในสตูดิโอ ฉากถนน ตลาด และตรอกซอกซอยที่โผล่ในหนังให้ความรู้สึกว่าตัวละครเดินอยู่บนพื้นที่ที่คนกรุงเทพฯ เคยเจอจริง ๆ ฉันชอบวิธีที่กล้องจับมุมแคบ ๆ ของชุมชน ทำให้มู้ดแบบคอมเมดี้ผสมดราม่าดูเป็นธรรมชาติมากขึ้น ความสนุกคือการสังเกตมุมเล็กมุมใหญ่ของกรุงเทพฯ ในหนังเก่า ๆ แบบนี้ บางครั้งฉากที่ดูธรรมดา เช่น หน้าโรงแรมเล็ก ๆ หรือตลาดเช้ากลับกลายเป็นจุดจำที่ทำให้เราเชื่อในโลกของตัวละคร เมื่อรู้ว่าถ่ายทำหลักที่กรุงเทพฯ ก็จะเข้าใจว่าทำไมภาพรวมของเรื่องจึงมีเสน่ห์แบบบ้าน ๆ แต่เต็มไปด้วยรายละเอียดชีวิตเมืองใหญ่ ผมยังคงชอบฉากหนึ่งที่ใช้แสงไฟถนนยามค่ำคืน เพราะมันทำให้หนังมีทั้งความอบอุ่นและความแสบคมในเวลาเดียวกัน

ลองนึกภาพชีวิตธรรมดาที่พลิกเพราะเหตุการณ์บังเอิญแล้วต้องเดินหน้าไปต่อโดยไม่มีคู่มือ นั่นแหละเป็นหัวใจของเรื่อง 'ตกกระไดพลอยโจน' ในแบบที่ฉันชอบเล่าให้เพื่อนฟัง: มันคือเรื่องของตัวละครคนหนึ่งหรือกลุ่มคนที่ถูกดึงเข้าไปพัวพันกับเหตุการณ์ใหญ่โดยไม่ตั้งใจ—อาจเป็นเรื่องความรัก ความเข้าใจผิด หรือปัญหาทางสังคม—แล้วคนพวกนี้ต้องรับมือ ปรับตัว และเติบโตไปพร้อมกับการแก้ไขปัญหา การเดินเรื่องผสมความตลกขบขันกับความอ่อนโยนของความสัมพันธ์ ทำให้มันไม่หนักจนเกินไปและก็ไม่ตื้นจนไม่มีน้ำหนัก ตัวเอกไม่ได้เป็นฮีโร่ตั้งแต่ต้น แต่ความเรียลของปฏิกิริยาและการตอบสนองทำให้เรารู้สึกเชื่อมโยง ฉากสำคัญมักเป็นจังหวะที่คนธรรมดาต้องตัดสินใจแบบทุนเดิม ๆ เช่น เลือกระหว่างความปลอดภัยกับการยืดหยัดในสิ่งที่ถูกต้อง ซึ่งฉากพวกนี้แสดงให้เห็นการเปลี่ยนแปลงเล็ก ๆ ที่นำไปสู่ผลลัพธ์ใหญ่ ๆ ถ้าจะเปรียบเทียบสั้น ๆ สำหรับคนเริ่มต้น ให้คิดว่าโทนของเรื่องเหมือนการผสมระหว่างความอบอุ่นและความฮา บางครั้งได้บทเรียนชีวิตที่ไม่เคยรู้สึกว่าถูกยัดเยียด แต่อย่างที่ฉันมองมันจริง ๆ คือเสน่ห์อยู่ที่การเห็นตัวละครเติบโตจากจุดที่เราทุกคนอาจเคยยืนมาก่อน นี่เลยเป็นเหตุผลที่ฉันมักแนะนำให้เริ่มที่ใจเปิด รับมุมตลกและเศร้าไปพร้อมกัน แล้วจะเห็นว่าทำไมเรื่องนี้ถึงกลมกล่อมไม่เหมือนงานตลกธรรมดา ๆ (บางทีฉากพีค ๆ อาจทำให้คิดถึงการหายเข้าไปในโลกแปลก ๆ แบบใน 'Spirited Away' แต่บรรยากาศโดยรวมเน้นความเป็นมนุษย์มากกว่า)

พอจะพูดถึงสำนวนนี้แล้วฉันมักนึกถึงความรู้สึกถูกลากเข้าไปโดยไม่ได้ตั้งใจและต้องรับภาระแทนคนอื่น คำว่า 'ตกกระได พลอยโจน' ในมุมมองของฉันคือการถูกพัวพันในเหตุการณ์โดยไม่ได้เป็นผู้เริ่มต้น แต่กลับต้องแบกรับผลกระทบหรือความรับผิดชอบไปด้วย มันต่างจากการตั้งใจเข้าร่วม เพราะคนที่ตกกระไดพลอยโจนส่วนใหญ่รู้สึกว่าถูกผลักให้ต้องจัดการสถานการณ์อย่างเร่งด่วน ทั้งเรื่องงาน เรื่องบ้าน หรือความสัมพันธ์ ฉันมักอธิบายให้เพื่อนฟังว่าเป็นแบบเดียวกับถูกโยนภารกิจใหม่ที่ไม่ใช่ของเรา แต่เราหลีกเลี่ยงไม่ได้ เพื่อให้เข้าใจได้ง่ายขึ้น นี่คือตัวอย่างประโยคที่ฉันใช้บ่อย: นายเอไม่ได้มีส่วนเกี่ยวข้องกับโครงการนี้ แต่ว่าตกกระไดพลอยโจนต้องชี้แจงกับหัวหน้าทุกข้อ เมื่อแม่บ้านลืมปิดก๊อกน้ำ บ้านข้างล่างได้รับความเสียหายและฉันที่เช่าชั้นล่างตกกระไดพลอยโจนต้องไปเจรจา เพื่อนชวนไปงานรวมรุ่นแล้วเกิดเรื่องวิวาท ฉันไปด้วยแต่กลับตกกระไดพลอยโจนถูกถามความเห็น ในที่ทำงานมีเอกสารผิดพลาด แม้ว่าจะไม่ใช่ความผิดของฉัน แต่ฉันตกกระไดพลอยโจนต้องช่วยแก้ไขเอกสารทั้งหมด เด็กในหมู่บ้านเล่นกันแล้วทำกระจกแตก บ้านฉันไม่ได้ทำแต่ตกกระไดพลอยโจนโดนตำหนิจากเจ้าของบ้าน ชอบความที่สำนวนนี้สื่อความเป็นมนุษย์ได้ดี — มันบอกถึงความไม่ตั้งใจแต่ต้องแบกภาระ ฉันมักใช้มันเวลาอยากให้คนอื่นเข้าใจความไม่ยุติธรรมแบบวันต่อวัน