Ano Ang Mitolohiya Ng Mga Nilalang Gaya Ng Aswang At Tikbalang?

Ang bathala mitolohiya ay isang napaka-espesyal na bahagi ng kultura at tradisyon ng mga Pilipino, na may mga unikong aspeto na nagbibigay-diin dito kumpara sa ibang mitolohiya sa buong mundo. Isang pangunahing pagkakaiba ay ang konsepto ng Bathala bilang pinakamataas na diyos, na madalas na kumakatawan sa paglikha at pagmamahal sa mga tao. Sa halip na sa isang hierarchy kung saan ang diyos at mga demigod ay may espesipikong tungkulin, ang mga kwento ng bathala ay kadalasang nakatuon sa pakikipag-ugnayan at relasyon ng mga diyos sa kanilang mga nilikha. Halimbawa, sa 'Buwan at Araw', makikita ang kanilang simpleng pag-uusap at ugnayan na bumabalot sa kanilang mga pagbabalik sa mga tao. Isang tanyag na halimbawa ay ang kwento tungkol kay Bathala, ang tagapaglikha, na kaagad na nagbigay ng buhay sa mga tao mula sa mga elemento ng mundo. Sa mitolohiya ng Greece, tulad ng kay Zeus at ng kanyang mga anak, mas maraming aspeto ng away at ambisyon ang nahahaluan, kalimitang nakatuon sa pakikisalamuha ng mga diyos at iba pang nilikhangnilalang sa isang mas mahigpit na balangkas. Makikita mo ang hindi pagkakaintindihan, kung saan ang mga diyos ay nagiging sanhi ng mga problema sa tao. Sa bathala, mas nakatuon ito sa pagkakaisa at koneksyon ng lahat. Sa mga kwento ng bathala, madalas rin pinapakita ang mga tao bilang mga kinatawan ng mga diyos. Nakatutok ito sa mga aral at mga moral na mensahe na makakatulong upang panatilihin ang kaayusan sa buhay ng tao. Ipinapakita nito ang pagpapahalaga sa kalikasan at mga elemento nito. Kaya't sa kabuuan, ang bathala mitolohiya ay nagtatampok sa pananaw ng Pilipino sa kanilang mga diyos at kanilang mundo—isang mundo kung saan ang bawat buhay at elemento ay mahalaga at konektado. Masaya ako na lumalim sa ganitong pag-aaral, dahil nagiging daan ito upang mas makilala ang aming kultura. Sa huli, ang bathala mitolohiya ay nagbibigay ng isang mabuting halimbawa ng pagkakaisa at pagmamahal, na tila mas maliwanag kumpara sa mga ibang mitolohiya. Minsan naiisip ko kung paano naaangkop ang mga aral na ito sa ating makabagong panahon, at tila ang mga kwentong ito ay hindi nalalampasan ng panahon.

Habang nagbabasa ako ng mga lumang teksto at nagpapalipas ng gabi sa mga forum tungkol sa mitolohiya, napagtanto ko na ang pinagmulan ng mitolohiyang Romano ay parang isang collage ng kultura — literal na pinagpitas at inayos ng mga sinaunang Romano mula sa kapitbahay nila at sa mas malalayong mundo. Sa pinakapayak na paliwanag, nagsimula ito mula sa mga katutubong Italic at Latin na paniniwala — mga diyos at ritwal na umiikot sa lupa, ani, pamilya, at pampublikong tungkulin. Pero hindi doon nagtatapos: malaki ang impluwensiya ng mga Etruscan sa anyo ng templo, augury (pagbabasa ng palatandaan sa mga ibon), at ilang pangalan ng diyos. Higit pa rito, dinala ng mga Griyego ang kanilang mitolohiya at epikong tulad ng 'Iliad' at 'Odyssey', kaya maraming Greek na kwento at katauhan ang na-adapt o na-interpret pabalik sa mga Romano. Sa paglaon ang kuwento ni Aeneas — na pinalaganap ni Vergil sa 'Aeneid' — ginamit para iugnay ang Roma sa Trojan at maging lehitimong pinagmulan ng imperyo. Sa madaling salita, ang mitolohiyang Romano ay produkto ng syncretism: ang halo ng lokal, Etruscan, Greek, at Indo-European na mga ugat, na naayos din para sa pulitika at relihiyon ng mga Romano mismo.

Isang napaka-interesanteng tanong na madalas hindi nauunawaan ng marami! Ang mitolohiya at alamat ay parehong mayaman at puno ng kwento, at madalas silang nakakalito. Ang mitolohiya ay karaniwang nabibilang sa isang partikular na kultura at tumutukoy sa mga kwento na nagbibigay liwanag sa mga paniniwala, tradisyon, at kaugalian ng mga tao. Sa madaling salita, ang mitolohiya ay may mas malalim na relihiyoso o espiritwal na konteksto. Sa mga kwento ng mga diyos, diyosa, at mga supernatural na nilalang, madalas tayong makatagpo ng mga tema ng pagkakalikha, moralidad, at esensya ng buhay. Halimbawa, ang mitolohiya ng mga Griyego ay puno ng makapangyarihang diyos gaya ni Zeus at Athena, na may natatanging papel sa buhay ng tao at sa kalikasan. Sa kabilang banda, ang alamat ay mas nakatuon sa mga kwento na may lokal na konteksto o mga pangyayari na naganap sa isang bayan o lugar. Karaniwang nagsasalaysay ito ng mga kwento hinggil sa mga tao, bayani, o mga tao na may mga pambihirang kakayahan na nagbibigay-diin sa mga natatanging aspeto ng kanilang komunidad. Sa Pilipinas, halimbawa, ang alamat ni Maria Makiling ay hindi lamang kwento ng isang engkantada kundi mas malalim na simbolo ng mga lokal na paniniwala at kultura. Samakatuwid, ang pagkakaiba ng mitolohiya at alamat ay nag-ugat sa kanilang pinagmulan at layon: ang mitolohiya ay may malawak na saklaw ng mga paniniwala, habang ang alamat ay mas tiyak at nakaugat sa tirahan ng mga tao.

Anong gabi ang umulan ng mga bituin habang nag-iisip ako tungkol sa mga elemento ng mitolohiya! Iba't ibang sagot ang pumapasok sa isip ko, at tila ang bawat kultura ay may sariling magandang kwento na umuunlad mula sa mga salik na ito. Una sa lahat, ang mga tauhan ay talagang mahalaga. Kadalasan, makikita mo ang mga diyos, diyosa, at higit pang makapangyarihang nilalang na nagbibigay buhay sa mga kwento. Halimbawa, si Thor sa Norse mythology o si Zeus sa Greek. Ang kanilang mga pagsubok at tagumpay ay nagbibigay ng pagkakataon sa mga tao na maunawaan ang ikot ng buhay at pagkatao. Mahalaga rin ang mga tema at aral. Sa bawat kwento, may mga leksyon na dapat matutunan, gaya ng katapatan, katatagan, o pagsasakripisyo. Ang mga aral na ito ay nagpapahayag ng mga halaga ng isang lipunan. Isang magandang halimbawa nito ay ang kwento ni Icarus sa Greek mythology, na nagtuturo sa atin tungkol sa panganib ng labis na kumpiyansa. Ang puwersang likas o supernatural ay nagpapalitaw din ng matinding epekto sa mga kwento, kaya kumakatawan ang mga ito sa mga natural na fenomeno na nagbibigay ng takot at paggalang sa tao. Higit pa rito, ang setting o konteksto ay hindi rin dapat kalimutan. Ang mga vikings sa Norse mythology ay madalas na ginagampanan sa matitinding tanawin tulad ng mga bundok at dagat, na nagdadala ng sariling saloobin at karakter sa kwento. Lahat ng ito ay nagtutulungan upang bumuo ng masalimuot na mundo ng mitolohiya na puno ng pagkahilig at tunay na damdamin, kung kaya’t hindi ko maiwasang humanga sa kahusayan ng mga kuwentong itinatag sa mga ganitong elemento!

Bilang isang mahilig sa mga kwentong hitik sa simbolismo at diwa, lagi akong namamangha sa mga inspirasyon sa likod ng mitolohiya. Ang mga sinaunang kwento na naihahabi sa bawat kultura ay tila mga salamin na nagpapakita ng kanilang mga pinagmulan, tradisyon, at mga paniniwala. Madalas kong naiisip na ang mitolohiya ay isang paraan para ipaliwanag ang mga hindi mauunawaan na aspekto ng buhay — mula sa mga elemento ng kalikasan, tulad ng kidlat at bagyo, hanggang sa mga emosyon na minsang mahirap ipahayag. Sa mga kwento ng mga diyos at diyosa, tila naroon ang mga katangian ng tao, ang kanilang mga takot, pag-asa, at mga pagkukulang. Napansin ko rin na ang mitolohiya ay madalas na sumasalamin sa mga halaga ng lipunan. Halimbawa, sa mga kwento ng mga bayani, ang mga katangiang hinahangaan ng lipunan ay nakikita. Sa mitolohiya ng mga Griyego, ang mga bayani tulad nina Heracles at Odysseus ay naging simbolo ng lakas at talino, na nagbigay-inspirasyon sa mga tao noong kanilang panahon at pati na rin sa atin ngayon. Sa iba't ibang kultura, makikita ang mga katulad na tema — sa mga alamat ng mga Katutubong Amerikano, ang mga kwento ng bakunawa, at sa mitolohiya ng mga Asyano. Ang bawat detalye, mula sa mga tauhan hanggang sa kanilang mga pakikibaka, ay nagbibigay-diin sa mga aral na maaring dalhin sa ating modernong buhay. Minsan naiisip ko rin kung paano ang mga mitolohiya ay nag-evolve sa paglipas ng panahon. Sa panahon ngayon, lumalabas ang mga balangkas ng mga alamat sa iba pang anyo — tulad ng mga pelikula at anime. Ang kwentong ‘Nausicaä of the Valley of the Wind’ ni Hayao Miyazaki, halimbawa, ay punung-puno ng mga simbolismo ng kalikasan at pakikibaka sa pagitan ng tao at kapaligiran. Nakakatuwang isipin na ang mga kwentong ito, kahit na sa kanilang makabagong anyo, ay nagdadala pa rin ng mga batayang mensahe na nag-ugat sa mga sinaunang mitolohiya.

Naku, kapag pinag-uusapan ang pinakakilalang alamat sa mitolohiya Filipino, palagi akong bumabalik sa ‘Malakas at Maganda’. Ito yung klasiko nating creation myth na halos lahat tayo, bata man o matanda, pamilyar—mga bata sa paaralan, litrato sa libro, at kuwento sa kusina. Ang version na kilala ko ay yung pagputok ng kawayan at paglabas ng dalawang tao na simbolo ng lakas at kagandahan; simple pero malakas ang imahe at madaling tandaan. Bilang batang madalas matutulog sa hapag-kainan habang nagkukuwento ang lola, naiimagine ko palagi yung eksena ng kawayan na sumibol at nagbukas. Pero habang tumatanda, napapansin ko na may layered symbolism: tungkol sa pagkakaisa ng lalaki at babae, pagsilang ng sangkatauhan, at pati na rin ang impluwensiya ng iba't ibang pangkat etniko sa variant ng kuwentong ito. May mga rehiyon na may pagkakaiba sa detalye—iba ang pangalan, iba ang rason ng paglabas mula sa kawayan—pero iisa ang core: pinagmulan ng tao. Hindi ito nag-iisa; kasama rin sa conversation ang figure na si ‘Bathala’ bilang pinakamataas na diyos at mga lokal na alamat tulad ng ‘Alamat ng Mayon’ o ang kuwentong pakpak ng ‘Ibong Adarna’. Para sa akin, mahalaga ‘Malakas at Maganda’ dahil ito ang unang alamat na nagpakita sa akin ng Filipino identity sa pinaka-basic at poetic na paraan — simple ang kuwento pero malalim ang dating, at hindi nawawala sa puso ko 'yan hanggang ngayon.

Nakatitig ako sa hunyango sa harap ng bahay noon habang umuulan at natutuwa sa kung paano siya biglang nagiging halos kasing kulay ng dahon — doon nagsimula ang tanong ko kung bakit ang hayop na iyon ay napakaraming kwento sa iba’t ibang kultura. Sa maraming tradisyon, ang ideya ng ‘hunyango’ bilang nagbabagong-anyong nilalang ay halaw sa obserbasyon ng totoong chameleon: ang kakayahang magbago ng kulay, kumilos nang tahimik, at maghalo sa kapaligiran ay madaling ginawang alamat. Mula rito lumaki ang konsepto ng shapeshifter sa mitolohiya — ang hayop na kayang magtago ng sarili o magpanggap bilang iba. Kapag lumipat ako sa mga sinaunang mitolohiya, nakikita ko ang parehong tema pero hindi palaging tuwirang may hunyango. May mga diyos at nilalang na gawa-gawa ng pagbabago: isang magandang halimbawa ang mga kuwento nina Proteus at iba pang Greek na nagbabalatkayo, pati na rin ang kilalang tema ng metamorphosis sa 'Metamorphoses' ni Ovid kung saan tao at hayop ay nagpapalitan ng anyo dahil sa sumpa, biyaya, o aral. Sa mas malalapit na kulturang Afrikano at Madagascar, may mga alamat kung saan ang chameleon o katulad nito ay nagiging tagapagdala ng mensahe sa pagitan ng tao at diyos, signifying higit pa sa simpleng hayop — isang tagapag-ugnay ng mundo ng tao at espiritu. Bilang isang tagahanga ng kwento, tuwing nababasa ko ang mga modernong nobela o nanonood ng anime na may shapeshifters — mula sa mga simpleng simbolo ng pagiging mapagkunwari hanggang sa malalalim na tema ng identity — lagi kong naaalala na ang pinagmulan talaga ay kombinasyon ng natural na biology at pantasya ng tao. Ang hunyango sa mitolohiya o nobela ay hindi lang tungkol sa literal na paglipat anyo; madalas, ito ay salamin ng takot, pag-asa, at ang ating pagnanais na maunawaan ang pagbabago sa sarili at sa kapwa.

Tuwing pumapatak ang unang tema sa pelikula, may nararamdaman akong parang nagbubukas ng isang lumang atlas ng mga alamat — hindi lang ang kuwento ng pelikula ang sinasalaysay, kundi pati ang kasaysayan at paniniwala na nasa likod ng mundo nito. Sa maraming pelikula, ang soundtrack ay gumaganap bilang isang uri ng mitolohiya mismo: gumagamit ang kompositor ng leitmotifs para gawing musika ang mga tauhan at pwersang mitikal. Halimbawa, kapag pinalakas ang brass at choir, agad mong mararamdaman ang diyos o kapangyarihan; kapag may simpleng tema sa solo instrument, kadalasan iyon ang personal o malungkot na backstory. Nakakatuwang obserbahan kung paano nagiging simbolo ang isang simpleng melodiya—katulad ng 'hero's theme'—na paulit-ulit na nagbabago habang lumalalim ang kwento, na parang buhay na alamat na sumusulong at nagbabago sa bawat yugto. Bukod sa tema, ginagamit din ang timbre at instrumentasyon para magpahiwatig ng kultura o sinaunang paniniwala: ang paggamit ng taiko at shamisen para sa kapaligirang Hapon, o coro at tagong chant para sa relihiyosong ritwal. Minsan may mga compound na tunog—drones, ostinato, at modal scales—na nagdudulot ng pakiramdam ng ritual at hindi-makalikasang pwersa. Para sa akin, ang soundtrack na may malalim na 'mitolohiya' ay yung kaya nitong gawing buhay ang unseen world ng pelikula; nagiging tulay siya sa pagitan ng nakikitang eksena at ng malalalim na arketipo ng tao at pwersa sa likod ng kuwento.