Ano Ang Pinakaunang Tinukoy Na Alamat Tungkol Kay Lakapati?

Sobrang saya kapag napapansin mong gumigising muli ang mga lumang diwata sa mga bagong kuwento — lalo na si Lakapati, na malamig at mainit sabay: simbolo ng pagkamayabong, lupa at kababaihan. Sa totoo lang, kakaunti ang mga malalaking nobela o pelikula na eksklusibong tumutuon kay Lakapati bilang pangunahing karakter, pero marami ang mga modernong akda at malikhaing proyekto na nire-reimagine o binabanggit siya sa konteksto ng mas malawak na mitolohiyang Pilipino. Halimbawa, kung maghahanap ka ng mga maayos na pangangalap at pagtalakay sa mga tradisyunal na mito, malaking tulong ang mga koleksyon ni Damiana L. Eugenio, lalo na sa ‘’Philippine Folk Literature: The Myths’’, dahil doon makikita mo ang mga orihinal na bersyon, mga paliwanag, at mga sanggunian na maaari mong gamiting panimulang punto para sa mga modernong adaptasyon. Maraming contemporary na manunulat at komiks ang humahakbang sa larangang ito sa iba’t ibang paraan. Ang mga graphic novel at seryeng tulad ng ‘’Trese’’ at ‘’The Mythology Class’’ ay hindi laging direktang nagpapangalan kay Lakapati, pero malinaw na hango sila sa kaparehong balangkas ng paniniwala at nilalang mula sa pre-kolonyal na panteon, kaya madalas lumilitaw ang mga tema ng pagkamayabong, lupa, at pananagutan ng tao sa kalikasan—mga domain na kaugnay kay Lakapati. Sa panitikang maikling kuwento at speculative fiction, may mga gawa nina Dean Francis Alfar at Eliza Victoria na naglalaro ng mga mitolohiyang Pilipino—hindi palaging pinapangalanan ang mga diyosa, pero ramdam ang impluwensiya ng mga sinaunang arketipo. Sa tula at performance art naman, may mga makata at tagapag-eksperimento na ginagamit ang imahe ng Lakapati bilang simbolo ng muling pag-uwi sa lupa o ng kontra-patriarcal na kapangyarihan. Hindi lang sa salita malilikha ang re-imaginasyon: ang teatro, visual arts, at kahit mga indie game ay nagsimulang gumuhit ng mga bersyon ng mga diyos at diyosa mula sa ating panitikan. May mga lokal na sining at ritual revival groups na nag-aalay muli ng panlipunang diskurso sa kung paano natin tinatrato ang fertility at ang katawan ng kababaihan, at kung paano dapat mag-evolve ang mga lumang larawan para tumugon sa kontemporaryong isyu. Personal, nakaka-excite makita kung paano nagiging buhay ang mga arketipo—ang Lakapati ay hindi na lang relic ng folklore kundi nagiging lente para pag-usapan ang lupa, pagkain, at kababaihan ngayon. Sana mas dumami pa ang mga gawa na magbibigay-leksiyon at magpapakilala sa kanya sa bagong henerasyon, dahil ang mga sinaunang diyos na ito, kapag ni-reframe nang may pag-iingat at paggalang, ay may kakayahang magbukas ng makapangyarihang usapan tungkol sa ating pagkakakilanlan at kinabukasan.

Nakakatuwang isipin na halos bawat kultura ay may kani-kaniyang bersyon ng diyos o diwatang nag-aalaga sa lupa at sa pagkamayabong — at sa usaping iyon, malapit na malapit si Lakapati sa maraming iba pang mito sa buong mundo. Sa tradisyong Pilipino, si Lakapati ay kilalang-bilang diyos/diyosa ng pag-aani at pagkamayabong, at interesting na sa ilang paglalarawan ay itinuturing na androgynous o may kasamang elemento ng dalawang kasarian, na nagbibigay-diin sa kakanyahan ng paglikha at balanse. Bilang taong mahilig magbasa ng mitolohiya at maghukay ng paralelong kuwento, lagi akong naa-appreciate kapag nakikita ang parehong temang ito sa ibang kultura—ibig sabihin, hindi lang tayo ang may pangangailangan ng ritwal at pagsamba para sa masaganang ani at bagong buhay. Kung titignan mo nang malapitan, makikita mo ang malalapit na katumbas ni Lakapati sa Timog-Silangang Asya: ang pinakakamukha niyang kapwa ay si Dewi Sri o Dewi Sri sa Indonesia at Pyari o Phosop sa Timog-Silangang Asya (Thai at Laotian rice goddesses). Sila ang mga rice goddesses na sinasamba at binibigyan ng alay tuwing panahon ng pagtatanim at pag-aani, at halos pareho ang papel nila — tagapangalaga ng palayan, nagbibigay-buhay, at simbolo ng kasaganaan. Sa mas malawak na perspektiba, malalim din ang pagkakatulad kay Demeter (Greek) at Ceres (Roman), dahil sila ang nagko-kontrol sa siklo ng ani at kamatayan ng mga pananim; sa Norse naman, may mga aspetong pagtataglay ng fertility sa mga diyos tulad nina Freyr at Freyja. Sa Pilipinas, ang pahalaga sa lupa at ani ay napaka-personal at communal, at iyon ang pinaghahawakan ng mga katulad na diyos sa iba't ibang kontinente. May isa pang nakakatuwang layer na nag-uugnay kay Lakapati sa ibang mito: ang tema ng pagkakaiba/kalabuan sa kasarian. Sa Grego-Romanong kuwento, nariyan si Hermaphroditus, at sa isang mas malalim na Phrygian/Cybele tradition nariyan si Agdistis—mga diyos o nilalang na umaabot sa kategorya ng pagiging double-sexed o gender-fluid at may kaugnayan sa kalikasan at pagkamayabong. Ang pagkakaroon ng ganitong mga figure ay nagpapakita na maraming lipunan ang kumikilala sa likas na duality ng paglikha—hindi lang strictly lalaki o babae, kundi isang mas kumplikadong representasyon ng fertility. Sa mga kuwentong ito, natural na nag-iiba ang mga ritwal, simbolismo, at kung paano tinatrato ang diyos sa araw-araw na buhay ng mga tao. Ang pinakacool sa lahat para sa akin ay hindi lang kung sino ang katulad ni Lakapati sa ibang mito, kundi kung paano iba-iba ang mga detalye at damdamin ng bawat kultura habang pareho ang pundasyon: paggalang sa lupa, pagnanais ng kasaganaan, at pagdiriwang ng buhay. Nakakabilib ang paraan ng mga sinaunang tao na ginawang makahulugan ang agrikultura sa pamamagitan ng mga diwa at ritwal—parang magkakaibang bersyon ng iisang kanta. Sa huli, masarap isipin na kahit magkakaiba tayo ng pangalan at hugis ng diyos, iisa ang testamento: mahalaga ang pag-aalaga sa lupa at sa susunod na henerasyon, at si Lakapati ay isang magandang paalala niyan sa atin.

Nakakatuwang isipin kung paano buhay na buhay noon ang pagsamba sa 'Lakapati'—hindi lang basta pagdarasal kundi isang buo at nakikitang bahagi ng araw‑araw na buhay sa baryo. Madalas ang ritwal ay ginanap sa bahay o sa gilid ng bukid bago magtanim at pagkatapos ng anihan. Ang mga babaylan o manghihilot—karaniwang babaeng tagapamagitan—ang nagpapangunahan ng pag-aalay ng palay, lutong kanin, prutas, bulaklak, at minsan ay maliit na alagang hayop katulad ng manok. May kasamang pagbigkas ng mga himig at panalangin, pagsayaw, at paglalatag ng mga banig para sa salu‑salo. Sa ibang lugar, may libasyon ng tubâ o tubig bilang tanda ng pasasalamat. Ang imahe ng 'Lakapati' ay pananda ng pagkamayabong: may aspeto itong pambabae at paminsan‑minsang androgynous, kaya ang mga ritwal ay nakatuon sa pagpaparami ng ani at tao. Nakakatuwang isipin na ang mga munting handog at komunal na pagdiriwang na iyon ay nagbubuklod ng pamayanan at ipinapaabot ang pag‑asa para sa masaganang ani—isang tradisyon na ramdam pa rin sa ilang ritwal ng bukid ngayon.

Sumasabog sa kulay at hugis ang imahe ng Lakapati sa kontemporaryong sining—hindi na siya ang iisang hermiteng diwatang nabubuo lang mula sa lumang alamat. Nakikita ko ang Lakapati bilang isang malayang simbolo: minsan siya ay kinikilalang babaeng diyosa ng pagkamayabong, pero mas madalas sa modernong arena ay binubuo muli bilang representasyon ng fertility, proteksyon, at gender fluidity na sinasalamin sa iba't ibang teknik at medium. Ang mga artista ngayon ay hindi lang nagre-recreate ng tradisyonal na iconography; binabasag nila ang mga inaasahang anyo at binibigyan siya ng mga bagong layer—mula sa abstract na kulay hanggang sa literal na mga butil ng bigas at balahibo—upang makapagsalita sa kasalukuyang usapin tungkol sa katawan, lupa, at pamana. Sa visual arts, napakaraming paraan ng reinterpretasyon. May mga collage at mixed-media pieces na gumagamit ng palay at damit na tradisyonal na habi bilang texture, na parang sinasabi na ang lakas ng buhay ay naka-embed sa lupa at kultura. Nakita ko rin sa isang maliit na exhibit ang isang sculpture na gawa sa lumang bingo cards at pilak na foil na nagmumukhang modernong reliquary—ito ang klaseng work na nagtatak ng tension sa pagitan ng ritwal at kapitalismo. Sa street art naman, madaling matagpuan ang mga murals kung saan ang imahe ng pugo o kalapati ay idinidikit sa portrait ng isang androgynous na mukha; malinaw na sinasabi ng mga artistang iyon na ang simbolo ng pagkababae at pagkakayari ay hindi eksklusibo. May mga photographers at digital artists na gumagamit ng superimposition: bulaklak na nagliliwanag sa loob ng katawan, pulang palay na pumapalibot sa leeg—mga imaheng nagpapalawak sa ideya ng fertility patungo sa ecology at self-care. Hindi rin mawawala ang performance at community art. Ang mga rituals-inspired performances ay nagre-eksperimento ng mga bagong paraan ng pagdiriwang—tula, kanta, at communal planting events na may mga inang nagdadala ng mga butil bilang offering. Ang ganitong mga gawain ay nagiging plataporma para sa feminist at queer na reclamation: ginagamit ang Lakapati para itulak ang diskurso laban sa patriarchy at para ipakita ang mga alternatibong pananaw sa reproduksyon at responsibilidad. Sa panitikan at maikling kuwento, ang mga nobela at komiks ngayon ay madalas gumaganap sa pagitan ng mito at personal na memoir, kung saan ang diyosa ay nagiging confidant o alter-ego ng pangunahing tauhan—at dito lumilitaw ang mas malalim na pag-uusap tungkol sa trauma, healing, at lupa. Bilang tagahanga ng sining at mito, talagang nakaka-excite ang mga bagong anyo ng representasyon ng Lakapati dahil nagiging buhay ang alamat sa paraan na tumutugon sa ating kasalukuyan. Nakakatuwang makita kung paano nag-aalok ang bawat artwork ng sari-saring entry point: may mga tumatawag sa nostalgia, may mga nagtutulak sa kritisismo, at may mga tahimik na nagbibigay-aliw. Para sa akin, ang pinakamaganda ay yung pakiramdam na ang sinaunang lakbay ng mga alamat ay patuloy na lumalago at nakikita sa mga kalsada, gallery, at hardin—parang isang palaging nagbubuhay na presensya na sabik makisama sa bagong panahon.

Nakakatuwang pag-usapan ang mga diyos-diyosan ng ating mga ninuno — para sa akin, si Lakapati ang pinaka-mapagkalingang imahe ng pag-usbong at pag-asa. Sa mga lumang salaysay ng mga Tagalog at iba pang grupo sa Luzon, siya ay isang diwata o espiritu ng pagkamayabong: tagapangalaga ng mga pananim, tagapagpausbong ng lupa, at tagapangalaga sa pagtaba ng kabahayan. Madalas siyang inuugnay sa bigas at mga tanim, at sinasamba o inaalayan tuwing panahon ng pagtatanim at pag-aani para humingi ng masaganang ani. May mga talambuhay na nagsasabing si Lakapati ay may natatanging katangian pagdating sa kasarian — hindi laging itinuturing na puro lalaki o babae; sa ilang bersyon siya'y androgynous o may kakanyahang lampasan ang hetronormative na pagtingin. Dahil dito, siya rin ay sumisimbolo ng pagiging balanse at pagkamalikhain: hindi lamang pagkamayabong ng lupa kundi pati na rin ng tao — pagiging mabunga sa anak, negosyo, at tahanan. Ang kanyang 'kapangyarihan' ay hindi laging bombastiko o supernatural sa istilong modernong komiks; mas mababa at mas malalim: pagpapabunga ng lupa, pagbibigay ng proteksyon sa mga magsasaka, pagdali ng panganganak, at pagpapalusog ng sambahayan. Sa madaling salita, siya ang espiritwal na kasangga tuwing nagsisimula o bumubuo ng buhay — at sa akin, ang ideya na may ganoong presensya noon ay sobra namang nakakaaliw at nakakaantig ng puso.

Nakakabighani isipin na ang isa sa mga kilalang diyosa ng kasaganaan at pagkamayabong ng ating mga ninuno ay unang lumitaw sa mga sulating ipinadala ng mga dayuhang manunulat noong unang bahagi ng kolonyal na panahon. Sa pinakalumang nakasulat na tala, makikita ang pagkakabanggit kay Lakapati sa mga ulat at tala ng mga misyonerong Kastila at manunulat mula ika-16hang hanggang ika-17 siglo. Hindi katulad ng malinaw na inskripsiyon o arkeolohikal na ebidensya, ang mga detalyeng naitala tungkol kay Lakapati ay galing sa mga etnograpikong paglalarawan, mga tala ng bokabularyo sa wikang Tagalog, at iba pang dokumentong kolonyal na naglalarawan kung paano tinitingala at iniuugnay ng mga sinaunang Tagalog ang mga diwata at anito nila. Dahil dito, madalas mong mababasa sa mga tekstong iyon ang iba't ibang ispeling at paglalarawan—minsan siya ay itinatanghal bilang isang maybahay ng bukirin, may kinalaman sa pag-aalaga ng lupa at pagtatanim, at sa ibang paglalarawan ay mayroon pa ngang katangiang di-nagpapalinaw sa kasarian, na nagbibigay-diin sa kanyang papel bilang diyosa ng pagkamayabong. Mahalagang tandaan na bago pa man dumating ang mga Kastila, buháy na buháy ang oral na tradisyon ng ating mga ninuno—mga kwento, ritwal, at paniniwala na ipinasa mula sa henerasyon hanggang henerasyon. Ang mga dokumentong kolonyal ang nagtala sa mga ito, kaya natural na may kinikilingang perspektiba at minsang pagkamatigas sa interpretasyon. Kung titingnan mo ang ilan sa mga sinaunang teksto tulad ng mga relasyong isinulat ng mga misyonero at manlalakbay—na kilala sa pangalang mga koleksyon ng 'relaciones'—makikita mo ang pagbanggit ng mga tagalog na diyos-diyosan at ritwal sa pagsasaka at pangangalaga ng pamilya, at dito lumilitaw si Lakapati. Sumunod ang mga leksikon at bokabularyong sinulat para sa pag-aaral ng Tagalog na naglista ng mga pangalan ng mga diyos, kabilang siya, kaya ang pinaka-maagang naisulat na tala ng pangalan at papel ni Lakapati ay karaniwang iniuugnay sa mga ganitong klaseng dokumento ng kolonyal na panahon. Personal, napapa-wow talaga ako tuwing iniisip na ang isang figura tulad ni Lakapati ay nabuhay sa papel ng kolektibong imahinasyon ng maraming henerasyon—mula sa mga palihan at katutubong pagdiriwang hanggang sa tinta ng mga dayuhang chroniclers. Nakakaaliw ring makita kung paano muling binibigyang-buhay ng makabagong panitikan, sining, at pag-aaral ang kanyang imahe—minsan bilang reimahinadong simbolo ng kabaguhan, at minsan bilang mahalagang bahagi ng pag-unawa sa pre-kolonyal na relihiyon at lipunan ng Pilipinas. Sa bandang huli, ang pinakamaagang tala tungkol kay Lakapati ay hindi iisang dokumento lang kundi isang kalipunan ng mga pagbanggit mula sa mga panahong iyon—at ang paghahanap at pag-unawa sa mga ito ay parang pagbubukas ng isang lumang larawan na dinudugtungan pa ng bagong kulay habang tumatagal.

Nakakatuwang isipin kung paano nabubuo ang mga ritwal para kay Lakapati — parang isang malambot pero makapangyarihang hibla na nag-uugnay sa tao at lupa. Sa tradisyong Tagalog, si Lakapati ang itinuturing na diyosa ng pagkamayabong, ani, at pag-usbong ng buhay, kaya ang mga seremonyang inilalaan sa kanya ay umiikot sa pasasalamat at kahilingan para sa masaganang ani at pagkamayabong. Karaniwang iniaalay ang mga unang bunga ng bukid—palay o mga kakanin—kasama ng itlog, niyog, at simpleng putaheng lokal bilang tanda ng pasasalamat. May mga tala na ang mga babaylan o manghihilot ang nangunguna sa mga ritwal: sila ang nag-aalay, umaawit ng mga panalangin o himig, at kumakatha ng mga ritwal na may kasamang sayaw upang pukawin ang biyaya ng lupa. Sa praktika, ang seremonya bago ang pagtatanim ay madalas na simple pero makahulugan: pagdiriwang ng unang pagbubungkal o paglalagay ng unang butil, pag-aalay ng ilang butil ng bigas sa lupa, at pagtabi ng kaunting ani para sa mga ninuno. May mga ritwal din para sa pag-aani—ang ‘unang ani’ ay sinasambit bilang handog kay Lakapati bago pa man tikman o ipagbenta ang pananim, bilang tanda ng pagkilala sa ugnayan ng tao sa lupa. Sa mga pagkakataong humihiling naman ng pagkamayabong, tulad ng mga mag-asawang nagnanais magkaroon ng anak, nagkakaroon ng mas tahimik at personal na ritwal: pagdadasal sa tabi ng altar o sagradong lugar, pag-aalay ng itlog at kakanin, pati na rin paghingi ng gabay sa mga babaylan. Tradisyonal ding bahagi ng mga ritwal ang paggamit ng apoy, usok mula sa damo o insenso, at pag-awit—mga elemento na sumisimbolo sa paglilinis, pag-ugnay sa espiritu, at pagdadala ng hangarin sa mas mataas na antas. Marami ring lokal na bersyon ng pagsamba kay Lakapati, at dito lumilitaw ang mga kakaibang detalye: ang ilang komunidad ay gumagamit ng betel nut at tabako bilang handog; ang iba naman ay gumagawa ng maliit na imahe o altar na pinupunuan ng palamuti tuwing anihan. May mga historikal na tala na naglalarawan ng pag-aalay ng hayop, karaniwan sa mas malaking selebrasyon, pero hindi ito palaging ganoon—madalas mas pinapahalagahan ang simbolikong pagbibigay ng unang ani at ang pagdiriwang ng sama-samang pagkain. Isang napakagandang aspeto ng mga ritwal na ito ay ang pagkakaroon ng elemento ng pag-asa at pakikiisa: hindi lang panalangin para sa ani, kundi pag-alala sa mga nag-alaga ng lupa at pag-asa sa patuloy na pag-ikot ng buhay at panahon. Sa modernong panahon, may muling pagsilang ng interes sa mga ritwal para kay Lakapati sa loob ng mga cultural workshops, pananaliksik, at simpleng domestic altars sa mga tahanang naghahangad ng koneksyon sa tradisyon. Nakakatuwang makita kung paano binibigyang-buhay muli ng mga komunidad at indibidwal ang mga simpleng alay—bigas, kakanin, mga bulaklak—bilang simbolo ng pasasalamat at pag-aalaga sa kalikasang nagbibigay-buhay. Para sa akin, ang esensya ng mga ritwal para kay Lakapati ay hindi lamang tungkol sa sinaunang doktrina o ritwalistikong detalye; ito ay pagpapakita ng respeto at reciprocity sa lupa, sa komunidad, at sa siklo ng buhay—isang paalala na sa bawat butil ng palay ay may kuwento at pangako ng bagong umaga.

Kapag tumigil ako sa gilid ng maliit na altar sa baryo, lagi kong napapansin ang mga simpleng bagay na iniaalay para kay Lakapati — hindi puro simbulo lang, kundi mga pang-araw-araw na pagkain na nagbibigay-buhay. Sa mga nakalipas na taon, nakinig ako sa mga kuwentong nabubuo mula sa matatanda: kanin na tuyo at sariwa, kakanin tulad ng 'suman', 'biko', at mga hiwa ng prutas (saging, niyog), pati na rin mga tubers gaya ng kamote at gabi. Ang mga ito ay simbolo ng ani at kalusugan — kung ano ang pinakakaraniwan sa mesa ng isang pamilya, doon din nila inilalagay para humingi ng pagpaparami at kasaganaan. May mga ritwal din na mas detalyado: paglilinis ng lugar, paglalagay ng maliit na palayok ng tubâ o alak bilang handog, at minsan pag-aalay ng itlog o manok sa mga espesyal na pagdiriwang. Hindi lahat ng komunidad ay pareho; may balay na mas pinipili ang mga vegetarian na alay (kanin, kakanin, prutas, dahon), habang sa iba naman, bahagi ng tradisyon ang pag-aaalay ng hayop kapag may malaking selebrasyon o pasasalamat para sa masaganang ani. Insenso at kandila rin ang karaniwan, pati simpleng pamanggit ng dasal o pasasalamat. Sa puso nito, ang mga handog ay tanda ng paggalang at pasasalamat—hindi lamang paghingi ng biyaya kundi pagbibigay pabalik sa diwa ng lupa at pag-asa ng pamilya. Sa modernong panahon, nakita ko ring nag-e-evolve ang mga praktika — may naglalagay na ng maliliit na barya, tela, o kahit mga bulaklak at ilaw, kasabay ng tradisyonal na pagkain. Mahalaga rin tandaan na ang interpretasyon ni Lakapati ay nag-iiba-iba: para sa ilan, diyos/diyosa ng pagkamayabong at ani; para sa iba, simbolo ng kabanalan ng tahanan at proteksyon. Ang pinaka-nakakaantig para sa akin ay yung sinseridad: kahit payak ang iniaalay, ramdam ang intensyon ng pasasalamat. Madali itong irespeto at ipraktis kahit sa modernong lamesa — maglatag lang ng konting kakanin at prutas, magpasalamat sa biyaya ng araw, at hayaang lumamig sandali ang puso sa tahimik na sandali ng pag-aalay.