Bakit Gumagawa Ng Enjambment Ang Makata Sa Taludtod Niya?

Tila kapag sinusulat ko ang dalawang anyo ng maikling tula, agad kong nararamdaman ang magkaibang hangin nila. Sa 'haiku' mahigpit ang economy ng imahe: tatlong linya, karaniwang sinasabing 5-7-5 na pantig kapag isinasalin sa Filipino o Ingles, pero mahalagang tandaan na sa orihinal na Hapon ito ay 5-7-5 na mora — kaya hindi palaging pantay ang bilang ng pantig kapag isinasalin. Madalas akong gumagawa ng haiku sa umaga, habang nagkakape, at sinusubukan kong ilagay ang isang malinaw na sandali ng kalikasan o damdamin, parang snapshot lang na may maliit na pagputol sa gitna — iyon ang epekto ng tinatawag na kireji o 'cutting word' sa Hapon. Sa kabilang banda, ang tanaga ay parang kanta ng Tagalog: apat na linya, pitong pantig bawat linya, at kadalasan may tugma. Natutuwa akong pilitin ang salita para magkatugma at rumunok ang ritmo, kaya mas melodiko ang dating. Tema-wise, ang haiku ay naturalistiko at naglalarawan ng sandali; ang tanaga naman ay pwedeng makabuhay, maalaala, o mapang-uring may aral. Sa pagsulat ko, ginagamit ko ang haiku para sa maliliit na pagtingin sa mundo, at tanaga para sa mga damdaming gustong lagyan ng tugmaan at tono. Pareho silang nakakapagpatalas ng pananaw; iba lang ang pulso at lenggwahe nila sa akin.

Bawat tula para sa akin ay buhay — at para mabuo ito, may dalawang mahahalagang bahagi na magkasamang naglalaro: ang taludtod at ang saknong. Kapag binabasa ko ang isang tula, una kong nakikita ang mga taludtod bilang mga linya: iyon ang bawat linyang binabagsak ng makata, may sariling ritmo, imahe, at puwang. Madalas kong pinapahalagahan ang taludtod dahil dito umiikot ang bigkas at ang maliliit na himig ng salita; minsan natatapos ang taludtod sa buong idea, minsan naman dinidikit sa susunod gamit ang enjambment para ikonekta ang damdamin. Samantala, ang saknong naman ay parang maliit na taludtod-na-nagkakasama — isang grupo ng mga taludtod na pinagsama para bumuo ng mas malaking bahagi ng tula. Kung titingnan mo ang layout, ang saknong ang nagreresulta sa malinaw na paghinto o pagbabago ng tono: chorus o taludtod na may magkakatulad na estruktura (halimbawa quatrain, tercet o couplet). Sa praktika, ginagamit ko ang paghahati-hating ito para magbigay diin o pahinga sa mambabasa. Kapag gusto kong i-analyze ang tula, sinisbip ko muna ang bawat taludtod para makita ang ritmo at tuloy-tuloy na ideya, tapos pinagsasama-sama ko ang mga ito ayon sa saknong para mas maintindihan ang pangkalahatang hugis at pag-ikot ng emosyon. Ganun lang kasimple at kasing-pearls ng poetic.

Tumunog agad sa akin ang ritmo kapag unang nasilayan ko ang mga tugmang binibigkas sa entablado. Sa spoken word, ang pinaka-makapangyarihang teknik para sa akin ay ang kumbinasyon ng ritmo at hininga: ang cadence ng salita, ang pagkakapahinga sa tamang sandali, at ang paglalagay ng diin sa hindi inaasahang pantig. Mahalaga rin ang mga sound devices tulad ng aliterasyon at assonans; kapag inuulit mo ang tunog, nagiging mas malagkit sa pandinig ang linya. Ang enjambment—ang pagpuputol ng pangungusap sa pagitan ng mga taludtod—ay nagbibigay ng momentum at sorpresa. Pinapatingkad din ng repetition at refrain ang tema, lalo na kung sinasamahan ng pagbabago sa dinamika ng boses. Personal, natutunan kong pinakamalakas ang spoken word kapag nagtutugma ang teksto at performance: ang imahen at metaphor sa papel ay binibigyan ng buhay ng tono, galaw, at pause. Kapag nag-eksperimento ako ng tempo—mabilis sa isang linya, dahan-dahan sa susunod—nakukuha ko ang attention ng audience at nakukuwento nang mas malinaw ang emosyon. Sa dulo, hindi lang salita ang sinasabi mo; pinapakinggan, nararamdaman, at nase-savor ng mga nakikinig ang bawat hininga at paghinto.

Napansin ko kung paano kumakanta ang taludtod ng isang soneto — parang may tinatago at sabay nagbubukas na damdamin sa bawat linya. Sa unang tingin, ang tono nito madalas na naglalarawan ng pag-ibig o paghanga; mababaw o malalim, masigla o may kirot. Ang ritmo at tugma ang nag-aayos ng puso: kapag umiakyat ang meter, nararamdaman kong tumitibok ang pag-asa; kapag bumababa naman, may aninong pangungulila. Kapag dumating ang volta, parang nag-iiba ang ilaw sa eksena — nagiging malinaw ang kawastuhan ng damdamin: pagtanggap, pagdadalamhati, o isang panibagong pag-ibig. Madalas na gagamit ang makata ng matitingkad na imahen tulad ng mga rosas, alon, o bituin para gawing konkretong hugis ang banayad na pag-iba ng damdamin. Sa huli, ang taludtod ng soneto ay hindi lang nagpapahayag ng isang emosyon; naglalaman ito ng prosesong emosyonal. Para sa akin, masarap sundan ang pag-usbong ng damdamin mula simula hanggang wakas — parang nagbabasa ka ng maikling pelikula sa loob ng labing-apat na linya.

Kailangan kong aminin na tuwing nagsasalin ako ng tula mula sa English patungong Filipino, parang nagluluto ako ng paborito kong ulam: kailangang timbangin ang lasa at tekstura, at minsan ay mag-kompromiso. Una, binabasa ko nang paulit-ulit ang orihinal—pinapakinggan ang ritmo, hinahanap ang emotion sa bawat taludtod at sinusubukang tukuyin kung ano ang ‘‘core image’’ ng tula. Halimbawa, sa isang tulang may malinaw na visual na imahe at simple ang sintaks, inuuna kong panatilihin ang imahen bago ang eksaktong salita. Sunod, pinipili ko ang angkop na rehistro ng Filipino — modern, medyo luma, o folk — dahil iyon ang magbibigay-buhay sa boses ng tula. Kung ang English ay may internal rhyme o alliteration, sinusubukan kong gumamit ng slant rhyme o aliterasyon sa Filipino para hindi mawala ang musikalidad. Madalas kailangan ng maraming draft: may mga linyang literal akong isinasalin, may mga linyang nire-recreate ko upang mapanatili ang simula, gitna, at wakas ng damdamin. Hindi ko iniisip na laging kailangang tumapat ang pantig o sukat; mas mahalaga para sa akin ang naipaparating na damdamin at imahen. Pagkatapos, binabasa ko sa malakas — kung hindi tumitimo sa tenga, babaguhin ko. At kapag tapos na, may kakaibang kasiyahan sa pakiramdam na parang buhay na muli ang tula sa ibang wika.

May mga panahon na parang nabuhay ang aking pagkahilig sa tula nang mabasa ko ang mga gawa ni Jose Garcia Villa—at saka nagising ang utak ko. Para sa akin at sa maraming nag-aaral ng panitikan, kilala si Villa bilang isa sa mga pinaka-maalab na eksperimento sa makabagong tula sa bansa. Siya ang tanyag sa mga tinatawag na ‘comma poems’ at sa pagbago ng anyo at bantas; pubiko niyang inilarawan ang sarili bilang 'Doveglion', isang taglay na estetika na naglalarawan ng kanyang poetic manifesto. Bilang isang mambabasa na lumaki sa pagitan ng koleksyon ng mga lola at mga eksperimento sa kolehiyo, natunghayan ko kung paano binago ni Villa ang panimulang pananaw ng maraming manunulat: hindi mo kailangang sumunod sa linyang tradisyonal basta't may sinasabing lohika at tunog. Ang epekto niya ay ramdam hanggang ngayon—lumaki ang tiwala ng ibang makata na subukan ang estruktura, bantas, at ritmo nang walang takot. Talagang nakakatuwang isipin na ang isang indibidwal na naglalaro sa ponema at whitespace ay naging puwersang nagbukas ng maraming pintuan para sa makabagong tula sa Pilipinas.

May hawak akong lumang kopya ng tula na palaging binabanggit sa mga talakayan sa klase: 'Sa Aking Mga Kabata'. Para sa marami, ang pinaka-sikat na taludtod mula rito ay ang linyang 'Ang hindi marunong magmahal sa sariling wika ay higit pa sa hayop at malansang isda.' Madalas itong sinipi dahil direkta at matapang ang mensahe nito — isang malakas na panawagan para pahalagahan ang sariling wika at kultura. Naalala ko noong bata pa ako, ang linyang ito ang unang itinuro sa amin ng guro kapag pinag-uusapan ang pagmamahal sa bayan at identidad. Kahit maraming kontrobersiya tungkol sa eksaktong may-akda at petsa ng pagkakasulat ng tula, hindi maikakaila ang impluwensya ng mensahe. Ginagamit ito sa mga kampanya para sa wikang Filipino, sa mga debate, at sa mga patalastas na nagpapahalaga sa sariling salita. Sa personal, na-e-encourage pa rin ako ng linyang iyon na ipaglaban at gamitin ang sariling wika sa araw-araw — ngunit may pagka-masakit din minsan dahil sa bigating paghusga na dala nito. Para sa akin, magandang paalala, pero mas gusto kong makita ang pag-ibig sa wika na may pag-unawa at respeto sa iba.

Sa tuwing tumitingin ako sa isang lumang tula, una kong ginagawa ay pakinggan ito—talagang bigkas nang malakas. Una, kilalanin muna natin ang taludtod: ang taludtod ay bawat linya ng tula. Ang pangunahing paraan ng pagsukat ng taludtod sa tradisyunal na tula sa Filipino ay sa pamamagitan ng 'sukat', ibig sabihin ay bilangin ang pantig bawat linya. Pinakamadaling paraan ay basahin nang malakas at mag-klap o tumap sa bawat pantig para makuha ang eksaktong bilang. Tandaan na ang diphthong (tulad ng 'aw', 'ay') ay itinuturing bilang isang pantig lang at ang tambalang tunog na 'ng' ay bahagi ng pantig ng salita, kaya hindi hiwalay na binibilang. Pangalawa, pansinin ang diin at ritmo: kahit na ang sukat ay pantig-based, nakakaapekto ang diin o stress sa daloy ng taludtod. Makakatulong din na hanapin ang tugma at estruktura ng saknong—kung ang tula ay may sukat na parang 'awit' o 'korrido' (madalas may kilalang bilang ng pantig tulad ng labing-dalawa o walong pantig), makikilala mo agad ang pattern. Maging mapagmasid din sa elisyon: kapag may magkakasunod na patinig sa dulo at simula ng salita, minsan pinagsasama sila sa pagbigkas kaya nagbabago ang bilang ng pantig. Sa wakas, para sa akin pinakamalinaw kapag narinig ko ang ritmo: madaling makita kung tama ang sukat kapag parang may balik-balik na bilang ng tuklaw o beat sa bawat linya. Kapag natutunan mong magbilang ng pantig nang natural, magiging natural din sa'yo ang pagtukoy ng taludtod at sukat ng tradisyunal na tula—parang pagkatuto ng panibagong awit.