บุษบก มีวิธีบูรณะอย่างไรในวัดเก่าแก่จังหวัดเชียงใหม่?

กลิ่นไม้เก่าและเศษทองบนพื้นทำให้ภาพบุษบกโบราณในหัวผมเคลื่อนไหวไปมา

ผมมักนึกถึงการบูรณะแบบรักษาไว้ (conservation) มากกว่าการทำใหม่ทั้งหมดเมื่อยืนดูบุษบกเก่าใน 'วัดพระสิงห์' เพราะวัสดุเดิมและร่องรอยการใช้งานบอกเล่าประวัติศาสตร์ได้ดีที่สุด. แนวทางแรกคือการสำรวจและบันทึกอย่างละเอียด ทั้งโครงสร้างไม้ ลายฉลุ และชั้นหน้าทองที่หลุดลอก โดยใช้ภาพถ่ายแบบมุมต่าง ๆ และแผนผังทางเทคนิคเพื่อเป็นฐานข้อมูลก่อนลงมือทำ. การประเมินความเสียหายต้องแยกสาเหตุชัดเจนว่าเกิดจากปลวก ความชื้น หรือการบูรณะที่ไม่เหมาะสมในอดีต

หลังจากนั้นจะเข้าสู่ขั้นตอนการรักษาเชิงเทคนิค เช่น การคงสภาพไม้ที่อ่อนแอด้วยการฉีดสารป้องกันและการเสริมโครงภายในด้วยส่วนที่ถอดประกอบได้ เพื่อไม่ให้ไปทำลายชิ้นส่วนดั้งเดิมมากเกินไป. หากพบลายทองที่หลุด การซ่อมคืนควรใช้วิธีการทองคำเปลวชั้นบาง ๆ แบบดั้งเดิมและสีรองพื้นที่เข้ากับชั้นเดิมแทนการทาสีใหม่หนา ๆ. โดยส่วนตัวผมเห็นว่าการให้ช่างท้องถิ่นที่มีความรู้ด้านช่างไม้และทองเป็นผู้มีส่วนร่วม จะช่วยถ่ายทอดภูมิปัญญาและรักษาความเป็นต้นฉบับของงานศิลป์ได้ดีกว่าการนำช่างจากที่ไกล ๆ มาเปลี่ยนวิธีทำงาน

สุดท้ายแผนการบำรุงรักษาระยะยาวสำคัญมาก ตั้งแต่การควบคุมความชื้น การจัดทำหลังคาชั่วคราวในช่วงฝนหนัก จนถึงการทำบัญชีวัสดุเมื่อมีการซ่อม ทุกอย่างต้องชัดเจนและเข้าใจง่ายเพื่อให้วัดสามารถดูแลต่อไปได้โดยไม่ต้องพึ่งภายนอกบ่อย ๆ ผมคิดว่าการคืนชีวิตให้บุษบกไม่ใช่แค่คืนสภาพ แต่เป็นการรักษาเรื่องเล่าของชุมชนไว้ด้วย

การเริ่มบูรณะบุษบกแบบเป็นโครงการขนาดเล็กที่ผมเคยร่วมมีขั้นตอนชัดเจนและเน้นการมีส่วนร่วมของชุมชน. ขั้นแรกคือการสำรวจประวัติศาสตร์: วัดมีเอกสารเก่าหรือภาพถ่ายก่อนหน้าไหม, ลายไม้แบบไหนหายไป, และชิ้นไหนเป็นของแท้ ในกรณีที่ผมทำงานร่วมกับชาวบ้านที่วัด 'วัดเจดีย์หลวง' พวกเราจัดเวิร์กช็อปเล็ก ๆ เพื่อให้คนในชุมชนเข้าใจเหตุผลของแต่ละวิธีการบูรณะ

สิ่งที่ใช้จริงได้ผลคือการแยกงานเป็นกลุ่มสั้น ๆ เช่น งานโครงสร้าง งานผิวหน้าทอง และงานรักษาปลวก. ผมมักชวนช่างไม้ท้องถิ่นมาสอนเทคนิคการเชื่อมไม้แบบดั้งเดิม การใช้ตะกั่วหรือเหล็กชุบเป็นสกรูเสริมแทนการเจาะทำลาย และสาธิตการทากาวธรรมชาติหรือแลคเกอร์แบบบาง ๆ เพื่อไม่ให้ปิดบังลายไม้เดิม. การเก็บวัสดุที่ถอดออกอย่างมีระบบสำคัญมาก เพราะบางชิ้นอาจนำกลับมาใช้เมื่อรักษาเสร็จแล้ว

อีกแนวทางที่ผมย้ำเสมอคือหลีกเลี่ยงการทำซ้ำทั้งหมดเมื่อยังมีวัสดุเดิมอยู่ แม้ว่าจะดูไม่สวยมากก็ตาม การเสริมด้วยชิ้นใหม่ที่สามารถถอดได้จะทำให้อนาคตสามารถแก้ไขได้ง่ายขึ้น. การบันทึกขั้นตอนทั้งหมดลงในรายงานสั้น ๆ ให้วัดเก็บไว้จะช่วยให้การบำรุงรักษาระยะยาวมีประสิทธิภาพและลดความเข้าใจผิดในรุ่นต่อไป

ในมุมคนหนุ่มที่เคยไปช่วยงานอนุรักษ์แบบอาสา ผมให้ความสำคัญกับความยั่งยืนและการเรียนรู้ร่วมกันมากกว่าจะเร่งรีบให้บุษบกกลับมาสวยงามในเวลาอันสั้น. งานที่ผมมักทำคือการเก็บข้อมูลอย่างง่าย เช่น วัดความชื้นของไม้ สำรวจรอยแตก และถ่ายรูปมุมที่ต้องซ่อมแซม แล้วนำไปพูดคุยกับช่างรุ่นเก่าใน 'วัดอุโมงค์' เพื่อฟังเหตุผลว่าครั้งก่อนเขาใช้เทคนิคไหน เพราะหลายครั้งคำอธิบายปากเปล่าของคนท้องถิ่นมีรายละเอียดที่เอกสารไม่มี

เมื่อเข้าสู่การลงมือจริง ผมเน้นการเรียนรู้ทักษะพื้นฐาน เช่น การกรีดไม้ การทำซับแรง และการใช้ทองคำเปลวเล็กน้อย ภายใต้การดูแลของผู้รู้ การมีชุดเครื่องมือง่าย ๆ และแผนการทำงานเป็นขั้นตอนเล็ก ๆ ช่วยให้คนท้องถิ่นสามารถต่อยอดหลังจบโครงการได้. อีกเรื่องที่ผมให้ความสำคัญคือการสื่อสารผลกระทบของสิ่งแวดล้อม เช่น การเลือกวัสดุที่ไม่ทำให้เกิดปัญหาความชื้นตามมา

ท้ายสุด การได้เห็นคนในชุมชนยิ้มเมื่อบุษบกกลับมามีชีวิตอีกครั้งคือเหตุผลที่ผมอยากลงแรง เรื่องนี้สอนว่าการบูรณะไม่ใช่แค่เรื่องวัสดุ แต่มันคือการส่งต่อทักษะและความภูมิใจของชุมชนด้วย