บุษบก ในงานนิทรรศการช่วยเล่าเรื่องประวัติศาสตร์อย่างไร?

ความทรงจำของฉันเกี่ยวกับฉากนี้ค่อนข้างชัดเจน: 'บุษบก' ปรากฏขึ้นอย่างเต็มรูปแบบในบทที่ 12 ของนิยายเล่มนี้ และฉากนั้นกลายเป็นจุดเปลี่ยนที่ส่งผลต่อความสัมพันธ์ของตัวเอกกับโลกภายนอกทันที ในบทแรก ๆ ผู้เขียนให้เบาะแสด้วยการกล่าวถึงร่องรอยของไม้แกะสลักและลวดลายที่คล้ายศาลาเก่า แต่ยังไม่มีการใส่ชื่อเรียกชัดเจน เมื่อมาถึงบทที่ 12 ฉากศาลา—หรือที่ถูกเรียกว่า 'บุษบก'—ถูกบรรยายด้วยรายละเอียดละเมียด: เถาวัลย์ที่พาดพิงไปตามคาน เงาแสงจันทร์ที่ตกกระทบแผ่นไม้ และกลิ่นธูปเล็ก ๆ ที่ยังไม่ดับ เหตุการณ์สำคัญที่เกิดขึ้นในบุษบกนั้นไม่ใช่แค่ฉากสวย ๆ แต่เป็นการเปิดเผยอดีตของตัวละครรองคนหนึ่ง และยังเชื่อมโยงกับความลับของตระกูลซึ่งเราเพิ่งเริ่มจับสัญญาณได้ในบทก่อนหน้า มองในมุมของคนที่ชอบชี้ประเด็นเชิงสัญลักษณ์ ฉากในบทที่ 12 นั้นทำหน้าที่เป็นจุดรวบรวมธีมหลัก—บ้านกับความทรงจำ และการเผชิญหน้าระหว่างอดีตกับปัจจุบัน—คล้ายกับการใช้สถานที่เชิงสัญลักษณ์ในงานของผู้แต่งคนอื่นที่ฉันชอบ เช่น ใน 'แผ่นดินและฝุ่น' ฉากศาลาหรือศูนย์รวมความทรงจำมักถูกใช้เป็นเวทีให้ตัวละครเลือกเส้นทางของตนเอง นอกจากการวางเค้าโครงเหตุการณ์แล้ว การบรรยายรายละเอียดของ 'บุษบก' ในบทนี้ยังทำให้ผู้อ่านรู้สึกใกล้ชิดกับตัวละครมากขึ้น เหมือนเรายืนอยู่ข้าง ๆ พวกเขาในค่ำคืนนั้น และนั่นคือเหตุผลที่ฉันมองว่าบทที่ 12 เป็นตอนที่สำคัญที่สุดของการปรากฏตัวของบุษบก: มันไม่ใช่แค่การปรากฏ แต่เป็นการประกาศตัวตนของสิ่งนั้นในเรื่องอย่างชัดเจน

เคยสงสัยไหมว่ารูปทรงวิจิตรของบุษบกไม่ได้เกิดขึ้นจากการออกแบบสุ่ม ๆ แต่มีรากลึกจากความเชื่อและวรรณกรรมโบราณที่คนไทยคุ้นเคยกันมานาน ผมมักจะคิดว่าบุษบกเป็นการแปลงภาพจำของสวรรค์บนพื้นดิน—ภาพที่เราเห็นซ้ำในงานจิตรกรรมฝาผนังและบทกวีโบราณ เช่นในร้อยแก้วของ 'รามเกียรติ์' ที่มักบรรยายฉากพระราชวังลอยฟ้า แนะนำให้เห็นการจัดชั้นรูปทรงยอดแหลมและช่อฟ้าเป็นสัญลักษณ์ของความศักดิ์สิทธิ์และการเชื่อมต่อกับจักรวาลเหนือ จากมุมมองประวัติศาสตร์ ผมชอบเชื่อมโยงบุษบกกับคติภูมิศาสตร์ศักดิ์สิทธิ์อย่างเขาพระสุเมรุที่ปรากฏในคัมภีร์พุทธ-ฮินดู รวมถึงอิทธิพลจากสถาปัตยกรรมขอมและอินเดียที่หลอมรวมเข้ากับศิลปะแบบไทย กล่าวคือ บุษบกไม่ได้มาจากงานช่างเพียงอย่างเดียว แต่เกิดจากการแปลความวรรณกรรมและคติความเชื่อให้กลายเป็นตัวอาคาร การตกแต่งซับซ้อนอย่างช่อฟ้า ใบระกาที่ยื่นออกมา มักสะท้อนการบรรยายของที่พำนักเทพในเรื่องเล่าโบราณและชาดกซึ่งชี้ให้เห็นวิธีแสดงความยิ่งใหญ่ของอำนาจและความศักดิ์สิทธิ์ ในฐานะคนที่ชอบเดินดูศิลปะในวัด ผมชอบมองว่าบุษบกคือบทสนทนาระหว่างวรรณกรรมและช่างฝีมือ—ช่างเอาคำบรรยายในวรรณคดีมาแปลเป็นเส้นสายและโครงสร้าง ขณะที่นักเล่าใช้คำจินตนาการมาเติมให้บุษบกมีความหมายทางสัญลักษณ์ การเห็นบุษบกในพิธีสำคัญหรือรอบพระเมรุทำให้ผมรู้สึกว่าองค์ประกอบนี้ยังคงทำหน้าที่เป็นสะพานเชื่อมระหว่างมนุษย์กับความศักดิ์สิทธิ์ เหมือนฉากหนึ่งในนิทานที่เดินออกมาสู่โลกจริง ๆ — เป็นสิ่งที่ผมยังเฝ้ามองและตีความใหม่ได้เรื่อย ๆ

คิดว่าเรื่องวัสดุสำหรับบุษบกต้องคำนึงทั้งความสวยและความปลอดภัยมากกว่าที่หลายคนคิดนะ เราเคยทำงานกับชิ้นงานขนาดใหญ่หลายชิ้นจึงมองเป็นทั้งงานช่างและงานศิลป์ควบคู่กันไป โครงสร้างภายในผมมักเลือกใช้ท่อนเหล็กกล่องขนาดเล็กหรืออลูมิเนียมกล่องถ้าต้องการน้ำหนักเบาเพราะทนและประกอบง่าย แต่ถ้าเวทีต้องรับน้ำหนักนักแสดงเยอะจริง ๆ ไม้เนื้อแข็งหรือโครงเหล็กเชื่อมจะปลอดภัยกว่า ส่วนผิวด้านนอกควรใช้ไม้อัด (plywood) หรือ MDF ปาดแต่งด้วยดับเบิลกรีนหรือโพลียูรีเทนเพื่อความเรียบ แล้วทำฟินิชด้วยกาวกันน้ำและสีรองพื้นแบบซีเมนต์หรือกาวยึดขั้นสูงสำหรับงานกลางแจ้ง การตกแต่งสำคัญไม่แพ้กัน เราแนะนำใช้โฟม EVA ตัดลายหรือไฟเบอร์กลาสขึ้นรูปสำหรับลายฉลุแล้วเคลือบด้วยสารกันขีดข่วนเพื่อให้ดูเป็นทองหรือไม้จริง ส่วนการตกแต่งทองคำให้ใช้ทองเหลืองแผ่นบางหรือสีทองคุณภาพสูงแทนทองแท้เพื่อลดต้นทุนและความเสี่ยง ยกตัวอย่างงานใหญ่ที่ผมเคยเห็นบนเวที 'The Lion King' เขาใช้โครงน้ำหนักเบาผสมกับผ้าและฟอยล์เพื่อได้ภาพที่พลิ้วและปลอดภัย สรุปแล้วเลือกวัสดุตามจุดประสงค์: โครงรับน้ำหนักใช้เหล็ก/ไม้, ผิวใช้ไม้อัด/โฟม/ไฟเบอร์, ตกแต่งใช้สีและฟอยล์ แล้วอย่าลืมเผื่อระบบยึด หน้าจอไฟ และการเข้า-ออกฉุกเฉินให้ครบ

ภาพของ 'บุษบก' มักผุดขึ้นมาในหัวเวลานึกถึงนิยายไทยที่เล่าเรื่องชีวิตในราชสำนักหรือฉากพิธีการใหญ่ๆ มากกว่าที่จะเป็นตัวละครชื่อบุษบกโดยตรง ในฐานะคนชอบงานประวัติศาสตร์ฉันเลยมักชี้ไปที่งานที่ถ่ายทอดบรรยากาศแวดล้อมของชนชั้นสูงและพระราชพิธี เพราะงานพวกนี้มีโอกาสนำ 'บุษบก' มาใช้เป็นฉากหลังหรือสัญลักษณ์สูงส่งได้อย่างชัดเจน ตัวอย่างที่ชอบแนะนำให้คนอยากเห็นภาพแบบนี้คือ 'สี่แผ่นดิน' ซึ่งแม้จะเป็นเรื่องราวของครอบครัวธรรมดา แต่การเดินผ่านยุคสมัยและเหตุการณ์สำคัญของชาติทำให้ได้เห็นฉากพระราชพิธีและการจัดสถานที่ตามแบบราชสำนักที่ชวนให้จินตนาการถึงบุษบกมากทีเดียว อีกเรื่องที่ควรอ่านคือ 'ขุนช้างขุนแผน' ฉบับร้อยเรียงใหม่ๆ ที่นำเอาบทละครและฉากโบราณมาขยายความ ทำให้ภาพคุ้มหรูหรือซุ้มพิเศษเด่นขึ้นในฉากเล่าเรื่อง ถ้าชอบบรรยากาศละเอียดอ่อนและการเขียนที่ทำให้เห็นองค์ประกอบแบบนี้เป็นภาพชัดเจน บอกเลยว่าทั้งสองเรื่องนี้ให้ความรู้สึกการเดินทางข้ามเวลาได้ดี และท้ายสุดฉันคิดว่าการอ่านด้วยอารมณ์อยากเห็นวัฒนธรรมจะช่วยให้พบรายละเอียดเล็กๆ ที่ทำให้คำว่า 'บุษบก' มีชีวิตขึ้นมา

เสาไม้ฉลุลวดลายที่ยกตัวสูงบนฐานหินคือสิ่งแรกที่ดึงสายตาเมื่อเห็นบุษบกแบบโบราณ บุษบกในความหมายดั้งเดิมสำหรับผมเป็นทั้งสถาปัตยกรรมขนาดเล็กและงานศิลป์ชิ้นเอกในหนึ่งเดียว โครงสร้างมักยกสูงจากพื้นด้วยฐานที่ชัดเจนเพื่อให้เกิดแกนตั้งเดียวกับองค์ประกอบประธาน ภายในมักเป็นพื้นที่จำกัดสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูปหรืออัฐบริขารสำคัญ ส่วนโครงสร้างภายนอกจะเน้นเสา คาน และพื้นไม้ที่เรียงสัดส่วนอย่างพิถีพิถัน หลังคาของบุษบกแบบโบราณมักเป็นทรงซ้อนชั้น มีช่อฟ้า ใบระกา ที่ตกแต่งด้วยลายฉลุหรือปิดทอง ฉลุลายไม้ หน้าบันที่แกะเป็นรูปเรื่องราวทางศาสนา และการปะติดกระจกสีหรือเปลือกหอยเพิ่มประกาย สีทอง แดง เขียว มักถูกใช้อย่างประณีต วัสดุหลักคือไม้สัก ไม้แดง ผสมกับการทำปูนปั้นหรือเครื่องเคลือบในบางแห่ง งานเชื่อมประกอบแบบเดิมมักใช้เดือยไม้และรอยต่อแบบดั้งเดิมแทนการตอกตะปู ซึ่งทำให้บุษบกมีความยืดหยุ่นต่อการเปลี่ยนแปลงของอากาศและการทรุดตัว เมื่อได้ยืนใกล้ 'วัดพระเชตุพน' ผมมักจะหยุดดูรายละเอียดเล็กๆ เหล่านี้—ร่องรอยการซ่อมแซมแบบเก่า เทคนิคการปิดทองที่ยังคงเปล่งประกาย และการจัดองค์ประกอบที่ทำให้บุษบกไม่ใช่แค่ที่บูชา แต่ยังเป็นบทบอกเล่าประวัติศาสตร์ของช่างท้องถิ่นด้วย

ลองจินตนาการว่าตัวเองกลายเป็นองค์ประกอบหนึ่งของพระราชพิธีเล็ก ๆ ที่เดินได้ — นั่นแหละคือแนวคิดของการทำ 'บุษบก' เป็นพร็อพคอสเพลย์แบบสวมใส่ได้ที่ผมชอบเล่นอยู่บ่อย ๆ เราเริ่มจากการกำหนดสเกลก่อนว่าจะให้มันเป็นแบบพกพาได้หรือเป็นฉากหลังขนาดเล็กสำหรับถ่ายรูป การแบ่งงานเป็นชิ้นเล็ก ๆ ทำให้ทุกอย่างเป็นไปได้: โครงหลักเอาอลูมิเนียมหรือท่อพีวีซีที่เบาแต่แข็งแรง ชั้นภายนอกใช้โฟม EVA ปะติดแล้วเคลือบด้วยไฟเบอร์สำหรับส่วนที่ต้องทนทาน ส่วนลวดลายไทยแบบกนกใช้แผ่นฟอยล์ทองหรือทองเหลืองบาง ๆ ตัดลายแล้วติดด้วยกาวเพื่อให้ได้ประกายที่ดูหรูโดยไม่ต้องเพิ่มน้ำหนักมาก วัสดุที่เราเลือกขึ้นอยู่กับวิธีสวมใส่ ถ้าอยากให้เดินได้จริง แนวที่เวิร์กคือทำเป็นชุดกระเป๋าเป้ที่มีสายรัดเอวและช่วงไหล่ เสริมแผ่นรองบ่ากว้าง ๆ เพื่อกระจายน้ำหนัก แล้วซ่อนล้อเล็ก ๆ ที่สามารถล็อกได้ใต้ฐานอีกชั้นสำหรับเวลาถ่ายรูป ส่วนถ้าอยากให้ดูโอ่อ่าแบบตั้งฉากกลางงานก็ทำเป็นกรอบพับได้ที่ตั้งบนโครงไม้ไผ่แล้วใช้ผ้าทอทำม่าน ปรับระดับได้ตามมุมถ่ายภาพ สุดท้ายอย่าลืมเรื่องความปลอดภัยและความทนทาน เราเลือกชิ้นล็อกที่เชื่อถือได้ ใช้สีสเปรย์รองพื้นให้เรียบก่อนลงสีทองจริง แล้วเคลือบแลคเกอร์ป้องกันรอยขีดข่วน เวลาใส่โชว์ให้ถือคอนเซ็ปต์เล่าเรื่องไปด้วย เช่น วางท่าราวกับเป็นเจ้าของบุษบกหรือให้แสงไฟอุ่นย้อมเข้ามุม เพื่อให้คนดูรู้สึกว่าไม่ใช่แค่พร็อพ แต่เป็นการแสดงหนึ่งฉากที่มีชีวิต

กลิ่นไม้เก่าและเศษทองบนพื้นทำให้ภาพบุษบกโบราณในหัวผมเคลื่อนไหวไปมา ผมมักนึกถึงการบูรณะแบบรักษาไว้ (conservation) มากกว่าการทำใหม่ทั้งหมดเมื่อยืนดูบุษบกเก่าใน 'วัดพระสิงห์' เพราะวัสดุเดิมและร่องรอยการใช้งานบอกเล่าประวัติศาสตร์ได้ดีที่สุด. แนวทางแรกคือการสำรวจและบันทึกอย่างละเอียด ทั้งโครงสร้างไม้ ลายฉลุ และชั้นหน้าทองที่หลุดลอก โดยใช้ภาพถ่ายแบบมุมต่าง ๆ และแผนผังทางเทคนิคเพื่อเป็นฐานข้อมูลก่อนลงมือทำ. การประเมินความเสียหายต้องแยกสาเหตุชัดเจนว่าเกิดจากปลวก ความชื้น หรือการบูรณะที่ไม่เหมาะสมในอดีต หลังจากนั้นจะเข้าสู่ขั้นตอนการรักษาเชิงเทคนิค เช่น การคงสภาพไม้ที่อ่อนแอด้วยการฉีดสารป้องกันและการเสริมโครงภายในด้วยส่วนที่ถอดประกอบได้ เพื่อไม่ให้ไปทำลายชิ้นส่วนดั้งเดิมมากเกินไป. หากพบลายทองที่หลุด การซ่อมคืนควรใช้วิธีการทองคำเปลวชั้นบาง ๆ แบบดั้งเดิมและสีรองพื้นที่เข้ากับชั้นเดิมแทนการทาสีใหม่หนา ๆ. โดยส่วนตัวผมเห็นว่าการให้ช่างท้องถิ่นที่มีความรู้ด้านช่างไม้และทองเป็นผู้มีส่วนร่วม จะช่วยถ่ายทอดภูมิปัญญาและรักษาความเป็นต้นฉบับของงานศิลป์ได้ดีกว่าการนำช่างจากที่ไกล ๆ มาเปลี่ยนวิธีทำงาน สุดท้ายแผนการบำรุงรักษาระยะยาวสำคัญมาก ตั้งแต่การควบคุมความชื้น การจัดทำหลังคาชั่วคราวในช่วงฝนหนัก จนถึงการทำบัญชีวัสดุเมื่อมีการซ่อม ทุกอย่างต้องชัดเจนและเข้าใจง่ายเพื่อให้วัดสามารถดูแลต่อไปได้โดยไม่ต้องพึ่งภายนอกบ่อย ๆ ผมคิดว่าการคืนชีวิตให้บุษบกไม่ใช่แค่คืนสภาพ แต่เป็นการรักษาเรื่องเล่าของชุมชนไว้ด้วย

การมี 'บุษบก' ในฉากภาพยนตร์มักทำให้พื้นที่นั้นหายใจช้าลงและเต็มไปด้วยพิธีการ ฉันชอบวิธีที่มันดึงความสนใจของกล้องเหมือนจุดศูนย์กลางที่บอกเล่าเรื่องไม่ใช้คำพูด — แม้จะเป็นแค่วัตถุสถาปัตยกรรม แต่มันก็วางชั้นความหมายเอาไว้ทั้งเรื่องภูมิปัญญา ความเป็นทางการ และความศักดิ์สิทธิ์ ฉากงานมงคลหรือพิธีกรรมในหนังไทยมักใช้ 'บุษบก' เพื่อแยกโซนของอารมณ์ เช่น การวางตัวพระเอก-นางเอกตรงหน้าบุษบกจะให้ความรู้สึกว่าช่วงเวลานี้ได้รับการอวยพรหรือถูกตรึงด้วยความเป็นทางการ ต่างกับการถ่ายกลางแจ้งธรรมดา ที่บุษบกช่วยส่งสัญญะว่าฉากนี้มีน้ำหนักมากขึ้นทั้งสำหรับตัวละครและผู้ชม นอกจากมิติทางภาพแล้ว เสียงกับแสงก็ทำงานร่วมกับบุษบกได้ดี ฉันมักจะสังเกตว่าผู้กำกับใช้เงา เสียงระฆังหรือเสียงลมผ่านผ้าพระบฏเพื่อเพิ่มความละเอียดอ่อนให้ซีนเดียวกัน ในหนังที่ต้องการความย้อนยุคหรือให้ความรู้สึกถึงประวัติศาสตร์ เส้นลายไม้และลายปิดทองของบุษบกจะช่วยยืนยันระยะเวลาและสถานะทางสังคมโดยไม่ต้องบอกกล่าวตรงๆ สรุปคือ บุษบกเป็นทั้งฉากและตัวแสดงทางวัฒนธรรมที่ทำให้เรื่องเล่ามีชั้นเชิงขึ้นมาอย่างเงียบๆ