เพลงไหนของหลวงประดิษฐ ไพเราะ ที่คนไทยนิยมฟังมาก?

เสียงเปียโนลอยมาจากฉากที่พระเอกยืนอยู่บนสะพานไม้ในยามฝนพรำ ทำให้ฉากนั้นกลายเป็นหนึ่งในความทรงจำที่ยากจะลืมจาก 'กังวาน' เมโลดี้ในช่วงนั้นเรียบง่ายแต่ทรงพลัง เปิดด้วยคอร์ดเปียโนบาง ๆ ก่อนจะค่อย ๆ เติมด้วยไวโอลินชั้นเดียว เหมือนสายฝนที่ค่อย ๆ หนาเพลงค่อย ๆ ขยับจากความเหงาไปสู่ความหวัง ฉันรู้สึกว่าทุกโน้ตเป็นการพรรณาอารมณ์มากกว่าคำพูด เพราะบทสนทนาของตัวละครถูกถ่ายทอดผ่านเสียงดนตรีแทน ทำให้ประโยคที่ไม่มีใครพูดกลับหนักแน่นกว่าคำพูดจริง ๆ สิ่งที่ทำให้ฉากนี้โดดเด่นไม่ใช่แค่ทำนอง แต่องค์ประกอบเล็ก ๆ เช่นการเว้นช่วงของเสียงเปียโนก่อนที่ไวโอลินจะขึ้น การใช้เรเวิร์บให้เสียงไกล ๆ เหมือนท้องฟ้าฝน และการเลือกให้บรรเลงด้วยวงเครื่องสายขนาดเล็ก ทำให้ความตั้งใจของผู้แต่งเพลงชัดเจนขึ้นอย่างละเอียดอ่อน เมื่อฟังซ้ำหลายครั้งจะพบว่าแต่ละครั้งมีชั้นความหมายใหม่ ๆ ปรากฏขึ้น ทำให้ฉากฝนบนสะพานนั้นยังคงสะเทือนใจฉันทุกครั้งที่นึกถึง

เราเติบโตมากับเสียงระนาดที่บ้านของญาติคนหนึ่ง ทำให้ชื่อ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ฝังอยู่ในความทรงจำตั้งแต่เด็ก การเดินทางของเขาเริ่มจากการฝึกฝนกับครูท้องถิ่น จนได้เข้าทำงานในวงดนตรีของราชสำนัก ซึ่งเป็นช่วงสำคัญที่ทำให้ฝีมือและความคิดด้านวงดนตรีไทยของเขาเติบโตอย่างรวดเร็ว ความชำนาญในการเล่นระนาดเอกและการประพันธ์ทำให้เขากลายเป็นหนึ่งในผู้เปลี่ยนแปลงวงการดนตรีไทยแบบสังเกตได้ ผลงานสำคัญหลายชิ้นของ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ถูกใช้ในพิธีการและงานแสดงต่างๆ ที่สะท้อนการผสมผสานระหว่างรูปแบบดั้งเดิมกับนวัตกรรมของเขา การเป็นครูและการถ่ายทอดทักษะให้รุ่นต่อมาทำให้แนวคิดและเทคนิคของเขายังคงมีอิทธิพลต่อวงการ ทั้งการปรับโครงสร้างเพลงและการเพิ่มแนวคิดเชิงฮาร์มอนีที่เหมาะกับบริบทสมัยใหม่ เมื่อนึกถึงเขา ผมมักรู้สึกประทับใจในความมุ่งมั่นที่จะรักษาแก่นของดนตรีไทยไปพร้อมกับการเปิดรับการเปลี่ยนแปลง สิ่งนี้ทำให้ชื่อของ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ยังคงถูกพูดถึงจนถึงปัจจุบัน

นิทรรศการหรือกิจกรรมเกี่ยวกับหลวงประดิษฐ์ไพเราะ มักจะไม่ได้มีตารางประจำปีตายตัว แต่จะปรากฏเมื่องานรำลึกหรือการเฉลิมฉลองทางวัฒนธรรมใหญ่ๆ ฉันเป็นคนชอบไล่ตามเหตุการณ์พวกนี้อยู่บ่อยๆ และจากที่เคยไปดูมา หลายครั้งจะเห็นการจัดแสดงร่วมกับนิทรรศการดนตรีไทยของ 'กรมศิลปากร' หรือพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นในจังหวัดต่างๆ ซึ่งมักจะจัดตอนครบรอบวันเกิดหรือวันคล้ายวันเสียชีวิตของศิลปิน รวมถึงเทศกาลวัฒนธรรมที่เมืองใหญ่อย่างกรุงเทพฯ หรือเชียงใหม่ เมื่อไปร่วมงานประเภทนี้ สิ่งที่ชอบที่สุดคืองานแสดงเครื่องดนตรีจริง การบรรเลงสด และแผ่นป้ายอธิบายโน้ตหรือผลงานต้นฉบับที่หาดูได้ยาก ใครที่อยากไปให้ทันก็ควรเผื่อใจไว้ว่าอาจต้องติดตามประกาศจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องล่วงหน้า แต่ถ้าได้ไปสักครั้ง ความรู้สึกตอนยืนใกล้เครื่องดนตรีที่ใช้จริงหรือได้ฟังเพลงที่เขาเรียบเรียงไว้ จะทำให้เข้าใจชั้นเชิงและความประณีตของ 'หลวงประดิษฐ์ไพเราะ' มากขึ้น

ชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะปรากฏในบันทึกของวงการดนตรีไทยบ่อยครั้งในฐานะผู้ได้รับการยกย่องอย่างเป็นทางการและจากสังคมศิลปิน ผมเคยอ่านและฟังเรื่องเล่าจากคนรุ่นก่อนที่ว่าเขาได้รับการพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และเกียรติคุณต่าง ๆ ซึ่งเป็นเกียรติสูงสุดที่รัฐและราชสำนักจะมอบให้แก่บุคคลผู้มีผลงานทางศิลปะที่โดดเด่น การได้รับเครื่องราชฯ เหล่านี้สะท้อนถึงการยอมรับระดับชาติในเชิงคุณงามความดีและคุณค่าทางวัฒนธรรมของผลงานเพลงที่เขาสร้างไว้ นอกจากเครื่องราชอิสริยาภรณ์แล้ว ผลงานของเขายังได้รับการยกย่องจากหน่วยงานด้านศิลปวัฒนธรรมทั้งในรูปแบบรางวัลเกียรติยศและการประกาศเชิดชู เช่น รางวัลจากสมาคมดนตรีหรือหน่วยงานศิลปกรรม ซึ่งมักจะมอบเป็นเกียรติบัตรหรือโล่ประกาศคุณงามความดี เหล่านี้ทำให้ชื่อของเขายังคงถูกยกขึ้นมาในบริบทของการอนุรักษ์ผลงานเพลงไทย แม้จะผ่านไปนานแล้วก็ตาม ตอนสุดท้ายที่ฟังงานดนตรีของเขา ผมยังคิดอยู่เลยว่าเกียรติยศทางราชการกับรางวัลจากวงการศิลปะนั้นช่วยยืนยันคุณค่าที่แท้จริงของงานดนตรีได้อย่างดี

ลองจินตนาการถึงเวทีละครไทยเก่าที่เสียงระนาดและพิณพาทย์ไหลลื่นเข้ากับการรำและบทเจรจา—ดนตรีของหลวงประดิษฐไพเราะมักถูกใช้ในฉากแบบนี้บ่อย ๆ และถูกยกให้เป็นมาตรฐานของรสชาติดนตรีไทยคลาสสิกที่ละครเวทีต้องมี ผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะไม่ได้จำกัดอยู่แค่คอนเสิร์ตหรือการแสดงดนตรีสากล เขาแต่งชิ้นดนตรีพื้นบ้านและพาทย์หลายชิ้นที่ต่อมาถูกนำไปใช้ประกอบฉากในละครเรื่องราวพื้นบ้าน เช่น บทเพลงที่เหมาะกับฉากสวดและฉากรักโรแมนติกแบบโบราณ ผมมักเห็นการนำท่วงทำนองของเขาไปใส่ในละครโชว์เรื่องเอกอย่าง 'พระสุธน-มโนห์รา' และมักได้ยินเมโลดี้ของเขาในฉากรำของละครพื้นบ้านหลายเรื่อง การได้ฟังเพลงของเขาในบริบทละครหรือภาพยนตร์ทำให้ฉากมีน้ำหนักทางอารมณ์ขึ้นมาก เป็นดนตรีที่มีทั้งความละเอียดแบบดั้งเดิมและความยืดหยุ่นพอจะปรับให้เข้ากับการเล่าเรื่องสมัยใหม่ ฉันชอบที่เสียงเครื่องสายไทยในงานของหลวงประดิษฐไพเราะพาให้ภาพนิ่ง ๆ บนหน้าจอมีชีวิตขึ้นมา ขอจบด้วยภาพความทรงจำว่าเพลงของเขาเหมือนเพื่อนเก่าที่เมื่อได้ยินครั้งใดก็พาไปยังละครเก่า ๆ ที่ยังคงน่าหลงใหลเสมอ

การศึกษาเกี่ยวกับผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะมีงานเขียนที่ค่อนข้างหลากหลายและเข้าใจได้สำหรับคนที่อยากลงลึกจริง ๆ เราเคยเจอทั้งวิทยานิพนธ์ระดับมหาวิทยาลัย บทความวารสาร และบทบาทในหนังสือรวมเรื่องประวัติศาสตร์ดนตรีไทย ที่มักวิเคราะห์เชิงทำนอง รูปแบบจังหวะ และการประยุกต์เครื่องดนตรีแบบดั้งเดิม ตัวอย่างก็คือบทความเชิงดนตรีในวารสารของคณะดุริยางคศาสตร์ รวมถึงบทวิเคราะห์ในหนังสือชื่อ 'ประวัติศาสตร์ดนตรีไทย' ที่มักมีบทหนึ่งอธิบายแนวคิดและเทคนิคของหลวงประดิษฐไพเราะอย่างละเอียด ในแง่สไตล์การเขียน งานวิชาการบางชิ้นจะเจาะที่มิติทางดนตรี เช่น การใช้สเกลหรือทำนอง ขณะที่งานวิชาการอีกกลุ่มจะมองในบริบทสังคมวัฒนธรรม เช่น บทบาทของเขาต่อการพัฒนาดนตรีไทยสมัยใหม่ เหตุผลที่งานเหล่านี้มีประโยชน์คือช่วยให้เห็นทั้งมิติเทคนิคและความหมายทางประวัติศาสตร์ พร้อมให้กรอบคิดเมื่อต้องฟังหรือศึกษาเพลงของเขาเอง ถ้าต้องเลือกเริ่มต้น อ่านบทความวิชาการสั้น ๆ ก่อนแล้วค่อยต่อด้วยวิทยานิพนธ์ที่เข้มข้นจะช่วยให้ไม่งง และการอ่านหลายมุมมองก็ทำให้ความเข้าใจลึกขึ้นมาก สุดท้ายแล้วงานเหล่านี้ทำให้เห็นว่าเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะไม่ใช่แค่ความงามทางเสียง แต่ยังเป็นแหล่งข้อมูลสำคัญสำหรับการเข้าใจพัฒนาการดนตรีไทยด้วย

ในมุมมองของคนที่ติดตามดนตรีไทยมายาวนาน ผมมองว่าแนวทางหลักของหลวงประดิษฐ ไพเราะคือการวางรากฐานไว้กับดนตรีไทยแบบดั้งเดิมอย่างแน่นแฟ้น ต้นฉบับส่วนใหญ่ของท่านถูกแต่งในระบบเสียงและจังหวะของราชสำนัก ซึ่งไม่ใช่สไตล์สากลตามความหมายของดนตรีตะวันตกที่มีฮาร์มอนีแบบคอร์ดเป็นแกนกลาง ฉันเห็นว่ามีสองเรื่องสำคัญต้องแยกให้ชัด: สิ่งที่ท่านแต่งเองกับสิ่งที่เกิดขึ้นหลังยุคของท่าน หลายชิ้นงานที่ท่านรังสรรค์ถูกนักดนตรีรุ่นหลังนำไปเรียบเรียงใหม่ในรูปแบบฟิวชั่น เช่นนำเมโลดี้ของระนาดหรือซอไปวางบนโครงคอร์ดสมัยใหม่หรือใส่กีตาร์เบสกับกลองชุดลงไป ทำให้เพลงเดิมฟังเป็นสากลขึ้นโดยไม่ทำลายเอกลักษณ์ ความประทับใจส่วนตัวคือเมโลดี้ที่ท่านเขียนมีความยืดหยุ่นพอที่จะถูกแต่งเติมในสไตล์ต่าง ๆ ได้โดยยังคงแก่น หากใครอยากฟังความเป็นฟิวชั่นจากงานของท่านให้มองหาการเรียบเรียงสมัยใหม่หรือการแสดงร่วมวงดนตรีสากลกับวงไทย ซึ่งจะได้เห็นมุมใหม่ของงานคลาสสิกเหล่านั้น

การอ้างอิงบันทึกเสียงต้นฉบับคือสิ่งที่ผมให้ความสำคัญมากเมื่อทำงานวิจัยเกี่ยวกับเพลงโบราณ เพราะมันช่วยยืนยันบริบทการฟังและการตีความเพลงของ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ได้ชัดเจนขึ้น ในงานของผมมักจะใช้รูปแบบอ้างอิงแบบมาตรฐานอย่าง APA เพื่อระบุว่าต้นฉบับเสียงมาจากไหน ตัวอย่างรูปแบบทั่วไปที่ผมใช้คือ: ผู้แต่ง/ผู้ประพันธ์ (ปี). ชื่อผลงาน [เสียงบันทึกโดย ชื่อผู้แสดง หากต่างจากผู้ประพันธ์]. ชื่อคอลเล็กชัน/สตูดิโอ/หอจดหมายเหตุ. หมายเลขเอกสารหรือรหัสคลัง (ถ้ามี). URL หรือกำกับว่าถูกเก็บในหอสมุดแห่งชาติ ตัวอย่างสมมติที่ชัดเจน: 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' (สำรอง) นำเสนอเป็นผู้ประพันธ์. บันทึกเสียงต้นฉบับ, หอสมุดแห่งชาติ, หมายเลขคลัง 12345. ผมยังระบุรายละเอียดเช่นวันที่บันทึก สถานที่ และผู้จัดรายการ (ถ้ามี) เพราะบางครั้งการตีความการเล่นหรือเครื่องดนตรีจะแตกต่างกันตามการแสดง การใส่ข้อมูลพวกนี้ทำให้นักอ่านสามารถตามกลับไปดูแหล่งข้อมูลจริงได้ และช่วยให้งานวิจัยของผมมีความน่าเชื่อถือมากขึ้น