Hindi pa lumulubog ang araw, si Francisco ay sakay na sa bangka ni Claudio na nasa baybayin ng lawa. Medyo ang binata ay di yata nasisiyahan.
"Ipagpaumanhin po ninyo ang aking kapangahasan na makipagtipan sa inyo. Ninais ko po kayong makausap ng sarilinan. Dito ay walang gagambala sa atin sa loob ng isang oras tayo ay makakabalik na."
"Namamali kayo, kaibigang Claudio," ang sagot ni Francisco. "Kailangan ninyo akong maihatid sa bayang iyan na ang kampanaryo'y ating natatanaw dito. Sapagkat nakatagpo ko ang alperes na nagpupumilit na sumama sa akin. Dahil sa nalalaman ko na kayo ay kilala na niya kaya sinabi ko na ako ay pumunta sa ibang bayan."
"Nagpapasalamat po ako sa inyong pag-aalala, subalit sana ay inyo na siyang inanyayahan na kayo'y samahan," ang tugon ni Claudio. "Pero paano kayo?" "Ako po'y hindi niya makikilala. Sapagkat sa minsang pagkakita sa akin ay di niya matatandaan ang aking pagmumukha."
"Ano po ba ang sasabihin ninyo sa akin?" Tum
"Marahil ay may mga animnapung taon na ngayon, ang aking nunong lalaki ay nanirahan sa Maynila. Siya ay nag lingkod ng pagka-tenedor de libros sa bahay ng isang mangangalakal na Kastila." Ang nuno ni Claudio ay mag aanak ng isang lalaki. "Ngunit kung anong dahilan at ang pinagtatrabahuhan ng nuno ay nasunog. Sa isang iglap ay lumaganap ang apoy sa buong bahay. Ang halaga ng natupok ay malaki. Hinahanap ang may sala at ang aking nuno ay siyang isinakdal. Siya ay tumutol ngunit walang nangyari pagkat mahirap at hindi kayang bumayad ng mahusay na abogado. Siya ay hinatulang paluin at ilibot sa mga lansangan sa Maynila. Ang aking nuno ay itinakwil, maliban sa kanyang asawa. Siya ay ginapos sa isang kabayo at pinalo sa bawat panulukan ng lansangan sa harap ng maraming tao. Nawalan ng malay ang aking lolo sa tindi ng palo. Siya'y pinalaya matapos tampalasanin. Ang asawa niya na noon na nagdadalang tao ay humanap ng gawain o kaya'y namalimos sa bahay-bahay upang mapangalagaan ang may
Si Lucas sa walang-kibo at balisa ang kalooban. Sapagkat katatanggap lamang niya ng isang sulat buhat kay Doña Beatrice na nagsasabi ng ganito:Mahal kong Pinsan: Sa loob nang tatlong araw ay inaantay kong malaman sa iyo kung na patay ka na ng alperes o napatay mo na siya. Ayoko ng lumipas pa ang isang araw na di maparusahan ang hayop na iyon. Kung matapos ang taning na ito at di mo pa siya hinahamon sa pag lalaban ay sasabihin ko kay Don Gregorio na kailanman ay di ka makakasama sa kasiyahan ni Heneral Arsenio Martinez. Sasabihin ko kay Felicidad na pawang kasinungalingan ang lahat at di na kita bibigyan ni isang kuwalta. Kung kakalabanin mo siya ay ipinapangako ko sa iyo, ang lahat mong maibigan. Titingnan ko kung kakalabanin mo siya at kung hindi ay ipinapangako na di ka makahihingi sa akin ng paumanhin o makapagdadahilan.Ang pinsan mong nagmamahal. sa iyo nang buong puso.Beatrice de los Reyes de España,
Ang buwan ay natatabunan ng maulap na langit. Malamig ang ihip ng hangin na nagbabadya na nalalapit na ang Disyembre na siyang pumapalis sa dahong tuyo at alikabok sa makipot na daan patungo sa libingan.May tatlong anino ang marahang nagngungusap sa ilalim ng pinto. Ang paksa ng kanilang usapan si Francisco at si Claudio. Itinanong ng isa kung nakausap nito si Claudio. "Binanggit naman ng isa na si Don Francisco ang nagpadala sa aking asawa sa Maynila upang ipagamot kaya hindi ako makatanggi sumama sa kilusan. May isa na nagsabi na lulusob sa kumbento upang singilin ang mga kasamahan ng kura. Ang ilan ay nagsabi na sila naman ang lulusob sa kuwartel.Sa kadiliman ay kanilang na aninaw na may isang aninong dumarating na namamaybay sa bakod. Maya-maya ay humihinto at tumitingin sa kanyang likuran.Sinalubong ng tatlong anino ang naunang anino. "Maghiwa-hiwalay tayo sapagkat may sumusunod sa akin. Ang inyong mga sandata ay bukas na lamang ninyo tatanggapin. Sa gab
Kumalat sa buong bayan ang balitang maraming ilaw sa libingan ng sinundang gabi. Ang mga mang sa kapatiran ni San Antonio ay siyang nag balita ng mga nakitang nakasinding kandila. Kanilang inilarawan pati hugis at laki ng mga ito ngunit hindi naman nila matukoy ang bilang ng nasabing mga kandila. Ngunit kanilang tinataya na baka daw may dalawampu. Si Hermana Cynthia ang kasapi naman ng Cofradia ng Santisimo Rosario, bagamat malayo ang kanyang tahanan sa libingan ay nagsasabing sila naman daw ay nakarinig ng panaghoy at paghikbi.Nang umagang iyon, ang kura ay nagsermon na may kaugnayan sa purgatoryo. Si Don Julio ay may ilang araw ng maysakit, na panghihina ay matuling naglulubha. Dinadalaw siya ni Don Vito."Ang totoo ay hindi ko alam kung dapat ko kayong batiin sa pagkakatanggap sa inyong pagbibitiw ng katungkulan. Kayo ay nakikipagtunggali sa mga guwardiya sibil na di naman nararapat.""Sa panahon ng digmaan ang puno ay dapat manatili sa kanyang tayo."
Tumugtog ang mga batingaw. Ito ay hudyat na ng orasyon. Ang lahat ng tao nang marinig ang orasyon ay huminto sa kani-kanilang ginagawa at ang mga lalaki ay nag-alis ng sumbrero. Sa mga bahay-bahay naman ay maririnig ang malakas na pagdarasal ng Angelus (orasyon).Samantalang nang mga sandaling iyon ang kura ay nakasumbrerong humahangos na nagtungo sa bahay ng alperes. Nang makita si Padre Pedro ng mga nagsisipagdasal ay biglang lumapit upang humalik sa kamay. Hindi sasalang may mahalagang bagay ang gumiit sa kanyang isipan at sa gayon ay malimutan ang kanyang sariling kapakanan at ang simbahan.Mabilis na nakaakyat si Padre Pedro sa bahay ng alperes at makailang beses na tumawag. Lumabas naman ang Alperes na kunot ang noo kasunud-sunod naman ang asawang si Doña Beatrice."Padre kura! Ako'y talagang papunta sa inyo dahil sa inyong kambing. Hindi ko maitutulot na sirain sa tuwi-tuwina ang aking bakod kaya pag nagbalik ay babarilin ko." "Iyan ay kung m
Sa bulwagan ng bahay ni Gobernador Gregorio, maririnig ang isang tunog ng pinggan at kubyertos. Kumakain ng hapunan si Lucas, Tiya Flora at Gobernador Gregorio. Si Felicidad ay walang ganang kumain. Siya ay nakaupo sa piling ng piyano na katabi si Luningning. Si Padre Pedro naman ay balisang palakad-lakad aa bulwagan.Si Felicidad ay hindi totoong walang ganang kumain. Siya ay nagdadahilan sapagkat hinihintay niya ang pagdating ni Francisco at kanyang namang sinasamantala na di kaharap ang argos ( isang likha ng may isandaang mata at parating nakabantay ang limampung mata habang ang limangpu ay tulog at nakapikit) na iyon. Ito rin ang oras ng paghapon ni Lucas."Bayaan mo't ang multong iyan ay mananatili hanggang ikawalo," ang nasabi ni Luningning na kasabay ng pagtuturo sa kura. "Makikita mo at siya ay darating sa ikawalo ng gabi." Tiningnan ni Felicidad ang kausap na dalaga. Hindi nga nagtagal ay tinugtog na ang ikawalo ng orasang pambahay. Nangingilabot
Kinabukasan sa bayang nahihintakutan ay sumikat din ang araw. Sa lansangan na kinaroroonan ng kuwartel at tribunal ay patuloy pa ring mapanglaw at walang katau-tao. Ang mga bahay-bahay ay tahimik. Bagama't ngayon ay nabuksang bigla ang bintana at may batang dumungaw ang ulo at tumanaw sa lahat ng dako. Isa pang bintana ang nabuksan nang dahan-dahan. Isang matandang babae na kulubot ang mukha at walang ngipin. Ito ay si Hermana Rosa na nag-ingay sa simbahan noong si Padre Ignacio ay nagsesermon.Sa kaharap na bahay nito ay may nagbukas ding maingat ng bintana at ang sumilip naman ay si Hermana Rufa. Kaya ang mata ng dalawang matanda ay saglit na nagtitigan, nagngingitian at nagsenyasan. "Sus! Ang akala mo ay isang misa-de-grasya, isang Kastilyo," ang sagot ni Hermana Rosa. "Maraming putok. Kanilang sinasabing iyan ang pangkat ni Matandang Pablo." "Mga tulisan ba?" "Hindi marahil!""Ang balita ay ang kuwadrilyero na kalaban ng mga sibil at iyon ang dahilan kung bakit hin
Noon ang mga guwardya sibil ay matamlay na nagpapalakad-lakad sa tribunal. Binabalaan nilang kulatahin ng kanilang mga baril ang mga pangahas na batang nakasilip sa puwang ng mga rehas.Ang bulwagan ang di masayang tulad ng dati na ang paksa ng usapan ay may kaugnayan sa palatuntunan ng pista ng bayan. Ngunit ngayon ay malungkot at maalingasngas. Sa hapag naman ay nagpabalik-balik at paminsan-minsan ay mabalasik na sumusulyap sa gawing pinto. Si Doña Evelyn na nakaupo sa isang sulok ay naghihikab na kinakikitaan siya ng maitim na bibig at sungki-sungking ngipin. Pinahihintulutan ng alperes ang asawa na magmabuting-asal gawa ng tinatawag na tagumpay. At upang makaharap siya sa pagkuhang tanong at marahil din naman ay sa pagpapahirap na gagawin sa mga nahuli.Ang kapitan ay nalulungkot. Ang kanyang silyon na nada ilalim ng larawan ng makapangyarihang Hari ng España ay walang laman at tila inilaan sa ilang tao. Ang kura ay dumating na namumutla at naka