Ano Ang Ibig Sabihin Ng Mga Tula Ni Pilosopo Tasyo?

Nakakatuwa kapag pinag-uusapan ang mga adaptasyon ng 'Noli Me Tangere' at kung sino ang gumanap bilang pilosopo Tasyo — parang laging may bagong mukha na tumatagal sa puso mo. Sa iba't ibang panahon, maraming beteranong aktor ang hinirang para sa papel na ito dahil kailangan talaga ng matang mapanuri at boses na puno ng pang-unawa. Sa pelikula at telebisyon, kilala ang mga pangalan tulad nina Eddie Garcia at Jaime Fabregas na madalas kumikilos bilang matatalinong tagapayo; sila ang tipo ng artista na may bigat sa bawat linya at nakakabit ang awtoridad sa karakter. Sa entablado naman, kapansin-pansin ang kontribusyon nina Tony Mabesa at Pen Medina sa mga dulang Rizalian — iba ang presensya nila kapag live, may natural na banat at malalim na timpla ng pangungutya at pagmamalasakit. May mga adaptasyon din na naglagay kay Ronaldo Valdez at Dante Rivero sa anyo ni Tasyo, lalo na sa mga TV adaptations kung saan kailangan ng kakaibang timpla ng nostalgia at katalinuhan. Hindi laging pareho ang interpretasyon: may ilan na mas komikal, may ilan na seryoso at mapanuri, at iyon ang nagpapayaman sa imahe ni Tasyo sa kulturang Pilipino. Personal, natutuwa ako kapag nakikita ang pagkakaiba-iba ng pag-arte sa iisang karakter — parang iba't ibang facets ng isang matandang pilosopo na kahit sa katahimikan, may sinasabi pa rin. Ang mga artistang nabanggit ay ilan lang sa madalas maalala ng mga manonood, at bawat isa ay nag-iiwan ng sariling marka sa pag-unawa natin kay Pilosopo Tasyo.

Talagang tumimo sa akin si Pilosopo Tasyo noong una kong binasa ang 'Noli Me Tangere' — parang nakilala ko ang tipong matandang tsismoso sa kanto na may mundo ng alam na hindi nakukunsumo ng tao. Sa unang tingin, siya ang boses ng rason at sekular na katalinuhan sa bayan. Hindi lang siya basta eksentriko; siya ay representasyon ng ilustradong Pilipino na gumagamit ng agham, lohika, at mapanuring biro para lampasan ang mga pamahiin at katiwalian. Ang tawag na ‘pilosopo’ na may halong pagka-baliw ay paglalantad ng takot ng lipunan sa mga taong nag-iisip nang malaya — lalo na kapag nag-aaklas laban sa doktrina ng simbahan at awtoridad. Pero hindi puro papuri: nakikita ko rin si Tasyo bilang simbolo ng intelektwal na paralisis. Marunong siya, may paningin, ngunit madalas nauuwi sa panghihinayang dahil wala siyang konkreto o maramihang aksyon. Para kay Rizal, ang ganitong uri ng katalinuhan ay mahalaga — bilang budhi ng bayan at tagapagpahiwatig ng kamalian — ngunit hindi sapat kung walang sang-ayon na panlipunang paggalaw. Sa huli, nananatili siyang paalala na ang katalinuhan at kabutihang loob ay kailangang samahan ng tapang at kolektibong pagkilos — at iyon ang tumimo sa akin habang iniiwan ko ang pahina ng nobela.

Tuwing napapanood ko ang iba’t ibang bersyon ng ’Noli Me Tangere’, lagi akong nagugulat kung gaano kahusay nagbabago ang imahe ni Pilosopo Tasyo depende sa tono ng adaptasyon. Sa ilang pelikula at dula, makikita mo siyang lolo na medyo palpak sa katawan — balbas na kulay abo, kumikislap na mata, laging may dyaryo o salamin sa bulsa — at ang mga sinasabi niya ay tila banayad na patawa pero may nakatagong tusok. Dito madalas siyang gawing kolorit o comic relief: nakakatawa, pero hindi naman nawawala ang kanyang katalinuhan sa mga linya na tumutusok sa mga manonood. May mga adaptasyon naman na nagpapalalim sa kanyang papel bilang tinig ng konsensya o ng bulong ng katotohanan. Sa mga entablado na mas seryoso, binibigyan ang kanyang mga monologo ng bigat — parang sinaunang propeta na nagpapakita ng sarap at kirot ng pag-iisip. Nabighani ako sa isang pagtatanghal kung saan hindi siya basta mapaglaro; bawat pause at tingin niya ay may ibig sabihin, at parang sinasabing may mas malalim na dahilan kung bakit siya umiikot sa hangin ng lokal na komunidad. Sa mga modernong interpretasyon, may nag-eeksperimento ring gawing mas aktibista o teknolohikal ang kanyang karakter: ang lolo na tila naka-update sa balita at nagbi-blog sa kanyang isip, o ang matandang mapanuri na ginagamit ang satire para talagang ilantad ang katiwalian. Sa huli, kahit nababago ang anyo ni Pilosopo Tasyo, palagi kong nararamdaman na ang kanyang pagiging mapagmuni-muni at mapang-asar na katalinuhan ang nagiging susi para manatiling buhay ang karakter sa anumang bersyon.

Ilang beses na akong napadpad sa pahina kung saan lumilitaw si Pilosopo Tasyo, at laging malinaw sa isip ko kung saan siya nakatira. Sa 'Noli Me Tangere' makikita mo siyang nakaupo o naglalakad mula sa kanyang munting bahay na nasa bayan ng San Diego—hindi naman sa gitna ng ingay ng plaza kundi medyo nasa gilid ng bayan, malapit sa mga tahimik na lugar. Para sa akin, ang bahay na iyon ay simbolo ng pag-iisa at pagmumuni-muni: simpleng kubo na may munting hardin at puwang para sa mga bisita na naghahanap ng payo o katusuhan. Madalas inilalarawan ni Rizal ang paligid—may kawalan ng karangyaan, ngunit puno ng katahimikan—na akmang sumasalamin sa katauhan ni Tasyo. Tila ba ang lokasyon ng kanyang tahanan, na hindi masinsinang nasa sentro, ay nagpapahiwatig na siya ay hiwalay sa madla at malayang magpaliwanag ng kanyang mga ideya. Dahil dito, kapag iniisip ko ang bahay ni Pilosopo Tasyo, naaalala ko ang imahe ng isang matandang lalaki na mahilig makipag-usap sa mga naglalakad-paligid at bigyan ng kakaibang pananaw ang mga simpleng pangyayari. Hindi ko naisip na kailangang maging marangya ang kanyang tahanan para maging sentro ng mga filosofikal na pag-uusap sa nobela; sapat na ang isang tahimik na lungga sa San Diego kung saan ang isip ay malayang nakikipagsapalaran. Ang bahay ni Tasyo, kahit maliit at payak, ay naging isang uri ng akademya ng bayan—hindi sa anyo ng gusali kundi sa lawak ng iniisip at sa mga taong dumadalaw dito para makinig at magtanong.

Napaisip talaga ako nang una kong muling basahin ang bahagi ni Tasyo sa 'Noli Me Tangere'—hindi siya tipikal na matandang pilosopo na puro teorya lang. Madalas siyang naglalabas ng mga pahayag na tila tanong sa lipunan at relihiyon, at ilan sa mga kilalang linya o ideyang inuugnay sa kanya ay mga pagbatikos sa pamahiin at pagkukunwari ng mga nasa kapangyarihan. Halimbawa, madalas siyang nagpapahayag ng pag-aalinlangan sa mga awtoridad at sinasabi na hindi dapat tanggapin nang padalus-dalos ang mga tradisyon na humahadlang sa pag-unlad ng tao. Sa konteksto ng nobela, ginagamit ni Rizal si Tasyo para magtanong hinggil sa kabutihang panlahat at sa katotohanan, kaya marami sa kanyang sinabi ay nagmumula sa mapanuring obserbasyon: ang relihiyon ay dapat magbigay ng liwanag, hindi takot; ang edukasyon ang susi sa pagbabago; at ang mga batas na hindi patas ay dapat hamunin. Habang iniisip ko ito, naaalala ko rin na ang mga linya ni Tasyo ay puno ng mapanghimok na damdamin—hindi siya puro aral, may halong pang-uuyam at malalim na pang-unawa. Hindi lahat ng salita niya ay madaling masabing literal na sipi dahil may himig ng alegorya; pero kung iipunin mo ang mga tema na inuulit, lumalabas ang pahayag laban sa pagkukunwari ng simbahan, ang kahalagahan ng malayang pag-iisip, at ang pagtutuligsa sa mga umiiral na kalakaran na pumipigil sa pagbabago. Sa pag-uusap ko sa mga kaibigan, lagi kong sinasabing mahusay na basahin muli ang mga talata ni Tasyo kapag gusto mong hamunin ang sarili mong pananaw—nakakatulis ng isip at minsan nakakatawa pa rin sa mapait na paraan.

Uy, nakakatuwa — habang nag-i-scroll ako ng mga discussion threads tungkol kay Pilosopo Tasyo, napansin ko na ang mga teorya ay parang sari-saring salamin: alinman ay nagbibigay-linaw, alinman ay nagpapakilala ng bagong hugis sa karakter. Marami ang nagsasabing si Pilosopo Tasyo sa 'Noli Me Tangere' ay higit pa sa isang eksentrikong matanda; may mga fan theories na tinatawag siyang boses ng rasyonalismo at ipinapakita bilang alter-ego ni Rizal. May umiikot din na interpretasyon na siya raw ay may lihim na koneksyon sa Masonería o sa mga ilustrado — mga pahiwatig ang kanyang maalamat na kaalaman, ang pagiging malayo sa pamayanang relihiyoso, at mga sagot na parang may double meaning. Sa kabilang dako, may nagsasabing silent sympathizer siya: hindi aktibong lumalahok sa rebolusyon pero nagbibigay ng moral compass sa mga pangunahing tauhan. Pinaka-fun ang mga modernong reinterpretasyon: may mga meme threads na ginagawang contemporary activist o hacker si Tasyo, at may kabataang mambabasa na naglalarawan sa kanya bilang ‘the old troll’ na alam ang buong laro. Personal, gusto ko ang pagtingin na ito ay patunay lamang na ang obra ni Rizal ay buhay — kung paano nag-iiba ang mga teorya depende sa nagbabasa, pinapakita kung paano patuloy na nag-uusap ang mga bagong henerasyon at ang isang klasikong karakter. Nakakatuwang isipin na kahit siglo na ang tanda, may pa ring misteryo at saya sa pagdedebate tungkol sa isang matanda sa baryo.

Tuwing binabalikan ko ang mga eksena kay 'Pilosopo Tasyo', hindi ako makaiwas mag-isip na siya ay isang composite—hindi isang literal na kopya mula sa isang tao lamang. Sa palagay ko, ginamitan si Tasyo ni Rizal bilang isang matalinong salamin ng mga tila kontradiksyon sa lipunan: matalas ang obserbasyon, sarkastiko minsan, at tila laging may alam sa likod ng mga panlilinlang. Hindi ko nakitang may iisang dokumentadong personalidad na tumutugma sa lahat ng katangian niya; sa halip, marami sa atin ang naniniwala na hinugis siya mula sa mga pamilyar na larawan ng mga freethinkers at matatandang babasá ni Rizal—mga guro, mangingisip, at mga ilustradong mandarami ng kanyang panahon. Bilang taong mahilig suriin ang kasaysayan, nare-recall ko kung paano naghalo si Rizal ng lokal at banyagang impluwensya. May mga elementong parang nagmula sa mga Enlightenment thinkers—ang paraan ng pagtatanong, ang pagdududa sa awtoridad—kaya natural lang na isipin ng mga iskolar na ginamit ni Rizal ang isang tipikal na 'philosopher' bilang simbolo. Iba pang mga sanggunian na binanggit ng ilang historyador at mananaliksik ay mga kilalang intelektwal at eksentriko sa kanyang kapaligiran, pati na rin ang sariling pagmumuni-muni ni Rizal sa lipunan. Para sa akin, mas mabisa si Tasyo bilang isang composite figure kaysa isang direktang reprisentasyon. Nagbibigay siya ng parang chorus sa nobela—isang taong may kalayaan magsalita at magbunyag ng katotohanan sa paraang nakakatuwa at nakakagulat. Yun ang nagustuhan ko: hindi siya kailangang maging isang tunay na tao para maging totoo ang kanyang boses.

Talagang nakakaintriga para sa akin kung paano nagkakaroon ng ganitong palayaw ang isang karakter — 'Pilosopo Tasyo' — dahil sa mismong ugali niya. Sa nobela, tinatawag siyang pilosopo sapagkat laging may bitbit na palaisipan at tanong tungkol sa buhay, lipunan, at pananampalataya. Hindi siya ang tipong nagpapakita ng praktikal na solusyon; sa halip, lagi siyang nagmumuni-muni, nagmamasid, at nagbibigay ng mga pirasong katalinuhan na minsan ay parang bugtong. Ang mga tao sa bayan ay natutong tawagin siyang ganoon dahil siya ang naging halimbawa ng taong mas pinipiling mag-isip kaysa kumilos nang marahas o sumunod nang bulag sa nakagawian. Bilang isang mambabasa na lumalim sa 'Noli Me Tangere', nakikita ko rin na ang tawag na ito ay may double function: una, literal na taguri sa kanyang ugaling filosofikal — mahilig sa pag-iisip, sa mga aral at obserbasyon; at pangalawa, metaporikal — simbolo siya ng tinig ng pananaw na naiiba sa masa at sa itinatag na awtoridad. Nakakatuwang isipin na kahit tinatawag siyang pilosopo at minsan pinagtatawanan, may lalim ang kanyang mga pahayag na nagpapahiwatig ng kritisismo kaykolonyal at sa panghalo-halong moralidad ng lipunan. Sa huli, tinatangkilik ko siya: medyo nakakainis dahil puro pagmumuni, pero laging may maiisip na tama sa puso mo pagkatapos basahin siya.