Saan Matatagpuan Ang Bahay Ni Pilosopo Tasyo Sa Nobela?

Aba, tuwang-tuwa talaga ako kapag napag-uusapan ang mga linyang galing sa bibig ni Pilosopo Tasyo—hindi lang dahil sa katalinuhan kundi dahil sa mapanirang-tawa niyang paraan ng paghatid ng katotohanan. Kapag binabasa ko ang mga tula at pahayag na iniaangat ng karakter na ito sa loob ng 'Noli Me Tangere', nakikita ko agad ang dalawang mukha: una, isang klasikal na pag-iisip na humuhugot mula sa mga aral ng pilosopiya at relihiyon; pangalawa, isang mapanindigang satirikal na tinig na ginagamit para itulak ang mga hangganan ng sinasabi sa panahong iyon. Ang mga taludtod niya madalas may halong irony at paradox—parang nagpapatawa para masabi ang malungkot na katotohanan tungkol sa lipunan at simbahang mapang-aping umiiral noong panahon ni Rizal. Sa personal, naiintindihan ko ang mga tula niya bilang instrumento ng pagmulat: siya ang nagsasabi kung ano ang dapat itanong ng mga tao pero hindi maaring sabihin nang lantaran dahil sa takot o censura. May mga taludtod na tila pumupuna sa kawalan ng hustisya, sa pagkukunwari, at sa pagkakahawak ng isip ng tao sa pamahiin. Ito ang dahilan kung bakit hanggang ngayon nagreresonate ang mga pahayag niya—hindi lang bilang antiquated na komentaryo, kundi bilang paalala na kailangang mag-isip nang malaya at may tapang, kahit nakakatawa o nakapapait ang paraan ng paghahatid.

Nakakatuwa kapag pinag-uusapan ang mga adaptasyon ng 'Noli Me Tangere' at kung sino ang gumanap bilang pilosopo Tasyo — parang laging may bagong mukha na tumatagal sa puso mo. Sa iba't ibang panahon, maraming beteranong aktor ang hinirang para sa papel na ito dahil kailangan talaga ng matang mapanuri at boses na puno ng pang-unawa. Sa pelikula at telebisyon, kilala ang mga pangalan tulad nina Eddie Garcia at Jaime Fabregas na madalas kumikilos bilang matatalinong tagapayo; sila ang tipo ng artista na may bigat sa bawat linya at nakakabit ang awtoridad sa karakter. Sa entablado naman, kapansin-pansin ang kontribusyon nina Tony Mabesa at Pen Medina sa mga dulang Rizalian — iba ang presensya nila kapag live, may natural na banat at malalim na timpla ng pangungutya at pagmamalasakit. May mga adaptasyon din na naglagay kay Ronaldo Valdez at Dante Rivero sa anyo ni Tasyo, lalo na sa mga TV adaptations kung saan kailangan ng kakaibang timpla ng nostalgia at katalinuhan. Hindi laging pareho ang interpretasyon: may ilan na mas komikal, may ilan na seryoso at mapanuri, at iyon ang nagpapayaman sa imahe ni Tasyo sa kulturang Pilipino. Personal, natutuwa ako kapag nakikita ang pagkakaiba-iba ng pag-arte sa iisang karakter — parang iba't ibang facets ng isang matandang pilosopo na kahit sa katahimikan, may sinasabi pa rin. Ang mga artistang nabanggit ay ilan lang sa madalas maalala ng mga manonood, at bawat isa ay nag-iiwan ng sariling marka sa pag-unawa natin kay Pilosopo Tasyo.

Sa mga kwento, hindi maikakaila ang papel ni Tasyo na tila isang pailaw sa madilim na mundo ng mga tauhan na kanyang pinagsisilbihan. Sa ‘Ariel at Tasyo’, halimbawa, siya ang nagtuturo kay Ariel ng mga mahahalagang aral hinggil sa buhay at pagkakaibigan. Ang kanyang katatagan at positibong pananaw ay nagbigay inspirasyon kay Ariel na hindi sumuko sa mga hamon ng buhay. Ilang beses na rin niyang pinapakita ang kanyang tunay na malasakit, tulad ng mga pagkakataong ito ay nag-aalok ng payo o simpleng pagkinig sa mga problema ng iba. Ang kanyang pagkakaroon sa paligid ay nagtuturo sa lahat na ang tunay na kasangkapan sa pag-unlad ay ang suporta at pagkakaunawaan sa isa't isa. Higit pa sa pagiging tagapagturo, si Tasyo ay isang simbolo ng pagkakaibigan na hindi bumibitaw kahit sa mga oras ng pagsubok. Sa mga pagkakataon na ang ibang tauhan ay nag-aalinlangan o nawawalan ng pag-asa, nandiyan si Tasyo upang ipaalala sa kanila ang kanilang halaga. Ang kanyang mga salita hindi lang mga simpleng paninindigan kundi mga boses ng karunungan na nag-uudyok sa iba na tingnan ang mas maliwanag na bahagi ng mga sitwasyon. Sa panibagong pakikitungo kay Tasyo, natutunan ng iba na ang buhay, kahit gaano pa ito kabigat, ay nagiging mas madali kapag may mga taong handang umalalay. Isa pang halimbawa ay sa ‘Pula at Puting Puso’, kung saan si Tasyo ay naging tulay sa pagbuo ng ugnayan sa mga tauhan na dati’y nag-aaway. Sa kanyang mga patnubay at malaking pasensya, unti-unting nabura ang mga hidwaan at napagtanto ng lahat ang kahalagahan ng pagkakaunawaan at pakikipag-usap. Sa kanyang hakbang, naipakita niya na ang bawat isa sa atin ay mayroong kakayahan na maging mas mabuting tao sa kabila ng ating mga hangganan. Isang magandang halimbawa ito ng kung paano nagiging pangunahing tauhan si Tasyo sa pag-unlad ng iba. Ang kanyang impluwensya ay hindi basta-basta; siya ay talagang nagsisilbing inspirasyon na nag-uudyok sa mga tauhan na magpakatatag at lumago, hindi lamang bilang indibidwal kundi bilang isang komunidad na nagkakaintindihan at nagtutulungan.

Sa bawat kwentong bumubuo sa ating bansa, ipinapakita ni Tasyo ang mga katagang talaga namang talas ng isip at malasakit sa bayan. Isang paborito ng maraming tagahanga ay ang kanyang linya na, ‘Ang hindi marunong lumingon sa pinanggalingan ay hindi makararating sa paroroonan.’ Napakabigat nito, at maaari nating iugnay sa ating kasaysayan at mga pangarap sa hinaharap. Ipinapaalala nito sa atin ang halaga ng ating nakaraan, ang mga sakripisyo ng mga nauna sa atin na naglaan ng kanilang buhay para sa ating kalayaan. Isa itong paalala na hindi natin dapat kalimutan ang ating mga ninuno at ang mga aral na dulot ng kanilang karanasan. Kasama ang linya niyang, ‘Walang nakikilala sa buhay kung hindi mo ito lalakbayin,’ talagang makahulugan ang mga pahayag na ito sa mga tao. Bilang isang masugid na tagahanga, hatid nitong mga salita ang inspirasyon na lalo pang magsikap at tubusin ang mga pagkukulang natin. Ang paglalakbay natin sa buhay ay puno ng pagsubok, ngunit ang mga pagkikita natin sa ating mga ninuno ay nagsisilbing liwanag at gabay. Naiisip ko rin na sa mga estudyante at kabataan, ang mga salitang ito ay tila isang paalaala na mahalaga ang pagkatuto mula sa nakaraan. Sa mundong puno ng mabilis na pagbabago, tila naisasantabi na natin ang mga pag-alala sa mga aral, kaya’t ang mga salitang ito mula kay Tasyo ay dapat talagang panghawakan. Ibig sabihin ay kailangan nating maging mapanuri at hindi basta-basta nagpapadala sa agos ng panahon. Sa pinakapaborito kong linya na, ‘Sa bawat pagkakataon, may pag-asa,’ talagang nakakabuhay ito ng loob. Ang mga hamon sa buhay ay hindi kailanman magiging mahirap kung may pag-asang sa puso natin. Kailangan lang itong patuloy na ipaalala sa ating sarili at sa iba pa. Sa pagkakataong ito, ramdam kong dapat tayong magpatuloy, iangat ang ating mga buhay at mangarap, walang kapantay ang pag-asa sa ating mga puso. Ang pag-asang ito ang nagbibigay lakas at nag-uudyok sa ating abutin ang ating mga pangarap at hindi matakot sa mga dekada ng ating kasaysayan na puno ng sakripisyo at tagumpay.

Talagang tumimo sa akin si Pilosopo Tasyo noong una kong binasa ang 'Noli Me Tangere' — parang nakilala ko ang tipong matandang tsismoso sa kanto na may mundo ng alam na hindi nakukunsumo ng tao. Sa unang tingin, siya ang boses ng rason at sekular na katalinuhan sa bayan. Hindi lang siya basta eksentriko; siya ay representasyon ng ilustradong Pilipino na gumagamit ng agham, lohika, at mapanuring biro para lampasan ang mga pamahiin at katiwalian. Ang tawag na ‘pilosopo’ na may halong pagka-baliw ay paglalantad ng takot ng lipunan sa mga taong nag-iisip nang malaya — lalo na kapag nag-aaklas laban sa doktrina ng simbahan at awtoridad. Pero hindi puro papuri: nakikita ko rin si Tasyo bilang simbolo ng intelektwal na paralisis. Marunong siya, may paningin, ngunit madalas nauuwi sa panghihinayang dahil wala siyang konkreto o maramihang aksyon. Para kay Rizal, ang ganitong uri ng katalinuhan ay mahalaga — bilang budhi ng bayan at tagapagpahiwatig ng kamalian — ngunit hindi sapat kung walang sang-ayon na panlipunang paggalaw. Sa huli, nananatili siyang paalala na ang katalinuhan at kabutihang loob ay kailangang samahan ng tapang at kolektibong pagkilos — at iyon ang tumimo sa akin habang iniiwan ko ang pahina ng nobela.

Napaisip talaga ako nang una kong muling basahin ang bahagi ni Tasyo sa 'Noli Me Tangere'—hindi siya tipikal na matandang pilosopo na puro teorya lang. Madalas siyang naglalabas ng mga pahayag na tila tanong sa lipunan at relihiyon, at ilan sa mga kilalang linya o ideyang inuugnay sa kanya ay mga pagbatikos sa pamahiin at pagkukunwari ng mga nasa kapangyarihan. Halimbawa, madalas siyang nagpapahayag ng pag-aalinlangan sa mga awtoridad at sinasabi na hindi dapat tanggapin nang padalus-dalos ang mga tradisyon na humahadlang sa pag-unlad ng tao. Sa konteksto ng nobela, ginagamit ni Rizal si Tasyo para magtanong hinggil sa kabutihang panlahat at sa katotohanan, kaya marami sa kanyang sinabi ay nagmumula sa mapanuring obserbasyon: ang relihiyon ay dapat magbigay ng liwanag, hindi takot; ang edukasyon ang susi sa pagbabago; at ang mga batas na hindi patas ay dapat hamunin. Habang iniisip ko ito, naaalala ko rin na ang mga linya ni Tasyo ay puno ng mapanghimok na damdamin—hindi siya puro aral, may halong pang-uuyam at malalim na pang-unawa. Hindi lahat ng salita niya ay madaling masabing literal na sipi dahil may himig ng alegorya; pero kung iipunin mo ang mga tema na inuulit, lumalabas ang pahayag laban sa pagkukunwari ng simbahan, ang kahalagahan ng malayang pag-iisip, at ang pagtutuligsa sa mga umiiral na kalakaran na pumipigil sa pagbabago. Sa pag-uusap ko sa mga kaibigan, lagi kong sinasabing mahusay na basahin muli ang mga talata ni Tasyo kapag gusto mong hamunin ang sarili mong pananaw—nakakatulis ng isip at minsan nakakatawa pa rin sa mapait na paraan.

May katangian si Tasyo na tila pumapangalagaan sa diwa ng kwento. Sa kanyang mga pag-uusap, madalas na inilalarawan ang mga pag-aalinlangan at angst ng mga kabataan sa kanyang paligid. Siya ang simbolo ng pagkatuto at paglago, na naglalantad ng mga hindi pagkakaunawaan sa lipunan at nagiging gabay sa mga kabataan sa kanilang paglalakbay. Ang kanyang mga ideya, kahit na minsan ay tila wala sa konteksto, ay nakakabukas ng isip at nag-uudyok sa mga tao na suriin ang mga bagay sa mas malalim na antas. Kaya naman, sa kanyang mga monologo, nadarama ng mga mambabasa ang hinanakit at pag-asa ng mga tauhan sa kwento, at dito lumalabas ang mga tunay na emosyon. Ang kanyang katapangan na ipahayag ang mga saloobin at opinyon ay nagbibigay pagganyak at nagsisilbing inspirasyon sa mga tao na tila nawala na sa kanilang landas. Si Tasyo ang nagbubuhat sa kwento bilang pinakamahusay na representante ng diwang rebolusyonaryo at mapaghimagsik sa isipan ng mga kabataan. Ang mga hinanakit ni Tasyo sa sistema ay nagiging mas malalim na pagsasalamin ng realidad natin sa lipunan. Sa anumang diskusyon, palaging may mga boses na hindi naririnig, at si Tasyo ang nagbibigay-boses sa kanila. Sa kanyang mga ideya, natututo tayong tumanaw sa iba at yakapin ang ating mga pagkakaiba. Malaon na niyang pinapahayag na ang kaalaman at pag-unawa ay susi sa pagbabago, at ito ang ginagawang pinaka-maimpluwensyang tauhan sa kwento. Ang mga kabataan, kahit pa paano, ay nagiging mas matatag sa harap ng mga hamon sa kanilang buhay, at ang pagbaba ng suportang puno ng paninindigan ni Tasyo ay tunay na gumigising sa ating lahat. Kaya isipin mo na lang, si Tasyo ay hindi lamang isang tauhan kundi isang simbolo, isang gabay, at tunay na inspirasyon para sa marami. Sa kanyang tulong, natututo ang mga tao na ipaglaban ang kanilang mga pananaw sa ngalan ng tama. Sa huli, ang kanyang mensahe ay patuloy na umaabot sa mga bagong henerasyon, na nagbigay-diin sa kahalagahan ng pagkilos at pagbabawas ng takot sa paghayag ng kanilang mga saloobin.

Tuwing napapanood ko ang iba’t ibang bersyon ng ’Noli Me Tangere’, lagi akong nagugulat kung gaano kahusay nagbabago ang imahe ni Pilosopo Tasyo depende sa tono ng adaptasyon. Sa ilang pelikula at dula, makikita mo siyang lolo na medyo palpak sa katawan — balbas na kulay abo, kumikislap na mata, laging may dyaryo o salamin sa bulsa — at ang mga sinasabi niya ay tila banayad na patawa pero may nakatagong tusok. Dito madalas siyang gawing kolorit o comic relief: nakakatawa, pero hindi naman nawawala ang kanyang katalinuhan sa mga linya na tumutusok sa mga manonood. May mga adaptasyon naman na nagpapalalim sa kanyang papel bilang tinig ng konsensya o ng bulong ng katotohanan. Sa mga entablado na mas seryoso, binibigyan ang kanyang mga monologo ng bigat — parang sinaunang propeta na nagpapakita ng sarap at kirot ng pag-iisip. Nabighani ako sa isang pagtatanghal kung saan hindi siya basta mapaglaro; bawat pause at tingin niya ay may ibig sabihin, at parang sinasabing may mas malalim na dahilan kung bakit siya umiikot sa hangin ng lokal na komunidad. Sa mga modernong interpretasyon, may nag-eeksperimento ring gawing mas aktibista o teknolohikal ang kanyang karakter: ang lolo na tila naka-update sa balita at nagbi-blog sa kanyang isip, o ang matandang mapanuri na ginagamit ang satire para talagang ilantad ang katiwalian. Sa huli, kahit nababago ang anyo ni Pilosopo Tasyo, palagi kong nararamdaman na ang kanyang pagiging mapagmuni-muni at mapang-asar na katalinuhan ang nagiging susi para manatiling buhay ang karakter sa anumang bersyon.