Ano Ang Kwentong Bayan Tungkol Sa Pinagmulan Ng Pangalan Ng Lugar?

Tuwing naglalakad ako sa paanan ng bundok, pakiramdam ko'y may nakikinig na mata mula sa mga puno — ganito palagi ang simula ng mga kwento namin ng lola tungkol kay Maria Makiling. Sinasabing siya ay isang diwata na naninirahan sa tuktok ng bundok na ngayon ay tinatawag na Makiling. Maganda raw siya, naglalakad na kagaya ng isang simpleng dalaga na biglang nagiging masunurin sa kalikasan: nag-aayos ng daluyan ng ilog, nagbabalik ng naliligaw na hayop, at nagbibigay ng biyaya sa mga magsasaka na marunong magpasalamat. May mga bersyon na minahal niya ang isang mortal — kadalasan ay isang manggagawa o mangangaso — ngunit dahil sa pagkakanulo o dahil sa kawalan ng tapat na puso, siya'y nawalan ng tiwala at unti-unting nawala. Para sa akin, hindi lang ito kwento ng pag-ibig; ito ay babala at paalala. Ang mga baryo sa paanan ng bundok ay nagtuturo ng pagrespeto sa lupa at pag-iingat sa pagkuha ng yaman ng bundok. Natutuwa ako na sa bawat kuwentuhan, may halong lungkot at pag-asa: lungkot dahil sa pagkawala ng isang mapagbigay na diwata, at pag-asa dahil sa aral na iniwan niya — pahalagahan ang kalikasan o baka magdusa ang susunod na henerasyon.

Nakakabighani talaga ang alamat ng Bulkang Mayon — para sa akin, isa itong halo ng pag-ibig, trahedya, at kalikasan na nagpapatingkad sa ganda ng Bicol. Sinasabing nagmula ang bulkan sa isang magandang dalaga na tinawag na Daragang Magayon (Magayon ang ibig sabihin ay "maganda"). Lumaki siya bilang anak ng isang datu at maraming mga mandirigma ang naghangad ng kanyang kamay dahil sa kanyang kagandahan at kabaitan. Hindi mawawala sa variant ng kuwento ang tema ng pag-ibig na kumikilos bilang gitna ng lahat ng pangyayari: may isang mapagmahal at matapang na binata na tunay na nagmahal sa kanya; sa kasamaang palad, sumulpot din ang mga kaaway at inggit na nagdulot ng labanan at pagdurusa. Sa isa sa pinakakilalang bersyon, nagkaroon ng salpukan ang dalawang magkatunggaling mandirigma dahil sa pag-ibig kay Magayon. Sa gitna ng kaguluhan, nasawi ang kanyang minamahal. Nang makita ni Magayon na patay na ang kanyang sinta, piniling wakasan ang sarili upang sabay sila sa kamatayan — o, sa ibang bersyon, nasawi rin siya sa labanan. Ang mga tao, nalungkot at nagdadalamhati, inilibing silang magkatabi at itinabon ng lupa hanggang sa umusbong na parang burol at sa huli ay naging isang perpektong kono: ang Bulkang Mayon. Sinasabing ang mga pagsabog at usok ng bulkan ay luha at galaw ng damdamin ng dalaga — minsan gumuguhit ng apoy sa gabi bilang paghahayag ng galit o lungkot, at minsan tahimik na parang nagpapahinga ang isang nahimbing na nilalang. Marami ring lokal na bersyon na may maliit na pagkakaiba: may nagsasabi na ang labi ng binata ay naging isang kalapit na burol, may humahango ng pangalan ng ibang mandirigma, at may mga detalye tungkol sa kung paano iginagalang ng mga taga-Bicol sina Magayon at ang kanyang minamahal. Mahalaga ring tandaan na ang alamat ay hindi lamang nagpapaliwanag kung bakit mukhang perpekto ang hugis ng bulkan; ito rin ay nagsisilbing paalala ng kahalagahan ng dangal, pag-ibig, at sakripisyo sa kultura ng mga taga-rito. Tuwing binibisita ko ang Mayon o nakakakita ng litrato, naaalala ko ang halo-halong damdaming iyon — ang ganda na may kasamang lungkot at lakas — at hindi maikakaila kung bakit ito isang pambansang simbolo at inspirasyon sa mga tula, awit, at sining. Sa dulo, ang alamat ni Daragang Magayon ay isang napakagandang halimbawa kung paano nilalarawan ng mga bayan ang kalikasan gamit ang emosyonal at makataong kuwento. Kahit alam natin ngayon ang agham sa likod ng pagbuo ng bulkan — mga volcanic cone na nabuo sa paulit-ulit na pag-apaw ng lava at abo — hindi nito binabawasan ang alindog ng alamat. Sa halip, pinayaman nito ang ating koneksyon sa lugar at sa mga tao na nag-ukit ng kanilang mga kwento sa bawat ulap ng usok na umaakyat mula sa tuktok. Masarap isipin na sa likod ng bawat tanawin na kamangha-mangha ay may kuwento ng pag-ibig at kabayanihan na nagmumungkahi kung paano tayo umiibig at nagdadalamhati bilang mga tao.

Tumitili ako kapag naaalala ko ang gabi-gabing kwento sa baryo namin sa Bicol — ang mga matatanda na bumubulong habang nag-iilaw lang ang parol at ang mga bata na nagtatabing kamay. May iisang uri ng aswang na palagi naming naririnig: hindi ito puro anyong paningin lang kundi may mga senyales — usok sa kisame, tunog na parang pagaspas ng pakpak, at ang kakaibang tunog ng dila na kumakain sa dilim. Madalas sinasabi ng mga lolo at lola na ang aswang ay maaaring mukhaing tao sa araw at magbago sa gabi, umaalis sa katawan para maghanap ng mga buntis o sanggol. Sa amin, ang proteksyon ay simpleng ritual: bawang sa pintuan, asin sa mga sulok, at ang pag-ilaw ng kandila sa bintana. May mga kwento ring ang kaluluwa ng namatay na ina ang nagbabantay at tinutulungan ang mga magulang. Nakakapanibago na kahit lumaki na ako, may kaba pa rin kapag may kakaibang kalapati o kuliglig sa gitna ng gabi. Ang aswang sa Bicol para sa akin ay hindi lang nilalang ng takot—ito ay paalala ng pagiging maingat at ng mga lumang paraan ng baryo na nagbubuklod sa amin.

Tuwang-tuwa talaga akong pag-usapan ang mga kwentong bayan na umiikot sa pag-ibig at sakripisyo — sa palagay ko, dito lumalabas ang pinakamatinding emosyon ng kulturang Pilipino: pag-ibig na handang magsakripisyo para sa pamilya, komunidad, o sa minamahal. Kung hahanapin mo ang klasiko at madaling tandaan na halimbawa, madalas lumilitaw ang kuwento ng 'Daragang Magayon' mula sa Bicol: isang magandang dalagang minahal nang lubos, ngunit napunta sa trahedya dahil sa inggit at pag-aaway; ang pag-ibig nila ay nagwakas sa sakripisyong tumulong magpahayag ng kaluluwa at naging anyo ng bundok na patuloy na umiiyak sa mga abo ng pag-ibig at pighati. May pagka-epiko rin ang 'Hinilawod' ng mga Sulodnon na puno ng paglalakbay, pagtataksil, at mga sakripisyong pambayan dahil sa pag-ibig, at hindi rin mawawala ang alamat ni 'Mariang Makiling' na nagtatampok ng diwata o diwata na nagmamahal sa isang nilalang na mortalyong hindi niya lubos makasabay — ang pagkukusa niya na protektahan ang bayan minsan ay nakinabang sa kabuuan ngunit nagdulot sa kanya ng pagdurusa at pagkawala ng personal na kaligayahan. Isa pang napakagandang anggulo ay ang mga kwento tulad ng 'Ibong Adarna', na bagama't hindi romantikong pag-ibig ang sentro, nagpapakita ng sakripisyong pambayan at pagkakapatiran: tatlong magkakapatid, isang sakit na hari, at ang paglalakbay na puno ng pag-aalay at pagtataksil para maibalik ang kalusugan ng pinuno ng pamilya. Sa maraming bersyon, may humahantong na trahedya na naglalarawan kung paano ang pag-ibig sa pamilya o tungkulin ay humihimok sa mga tauhan na magsakripisyo ng kanilang kaligtasan o kaligayahan. Gusto ko yung ganitong tema dahil simple pero matindi — ang pag-ibig ay hindi palaging romantiko; minsan ito ay tahimik na pagsuko ng sariling nais para sa kapakanan ng iba. Personal, lagi kong naiisip kung bakit ganito karesonant ang mga kuwentong ito sa atin: dahil lumilipat sila mula sa indibidwal tungo sa kolektibong damdamin. Natatandaan ko nung bata pa ako, pinalambot ako ng kuwentong may mahalagang aral na nagsasabing mas mahalaga ang pananagutan at kabutihang-loob kaysa pansariling ligaya. Ang trajedyang pag-ibig sa 'Daragang Magayon' o ang hindi nasagutang pagmamahal ni 'Mariang Makiling' ay para sa akin pa ring napakagandang commentary sa pag-prioritize ng komunidad at katotohanan ng kawalan ng kontrol sa kapalaran. Sa huli, ang mga kuwentong bayan na ito ay hindi lang tungkol sa pag-ibig at sakripisyo bilang malulungkot na pangyayari — nagiging salamin din sila ng pagpapahalaga ng ating mga ninuno sa pagbubuklod, katapangan, at kung paano ang pag-ibig ay maaaring magbunga ng kabayanihan kahit sa pinakamalinaw na paraan: ang pagbibigay ng sarili para sa iba.

Nakakabighani ang paraan ng pag-usbong ng mga kwentong bayan ng Visayas—parang mga lumang alon na paulit-ulit humahampas sa baybayin ng ating kolektibong alaala. Bilang batang lumaki sa tabi ng ilog, sanay akong makinig sa mga matandang kuwento tuwing may pista o pagtitipon: ang mga kwentong tungkol sa mga bayani, diwata, at halimaw na naglalakbay mula sa bukid hanggang sa dagat. Marami sa mga kuwentong iyon ay ipinapasa nang pasalita—sa pamamagitan ng mga awit, sayaw, at ritwal—kaya nagkakaroon ng maraming bersyon depende sa tagapang-awit at sa konteksto. Ito ang pinakapundasyon: oral na tradisyon na humuhubog ng mga detalye sa bawat salin. Sa mas malalim na ugat, makikita ko ang impluwensiya ng migrasyon at kalakalan sa Timog-silangang Asya: mga mitolohiya at tema na nagmumula sa mga Austronesian na naglayag at nakipagpalitan sa mga karatig-bansa. May mga elemento ring nagpapakita ng panahong bago dumating ang mga Kastila—ang pamamayagpag ng mga babaylan o manggagamot, ang pagdiriwang ng ani, at kabuluhan ng mga espiritu ng kalikasan. Nang dumating ang kolonyalismo, naghalo ang mga lokal na paniniwala sa mga ideyang Kastila at Kristiyanismo, kaya lumitaw ang mga kwentong may timpla ng paganong paniniwala at mga bagong santo at alamat. Para sa akin, kaya kahanga-hanga ang mga kwento ng Visayas ay dahil buhay ang mga ito: ginagamit sa pagtuturo ng mga batas sa lipunan, sa pag-alala ng mga pinagmulan, at sa paglalarawan ng relasyon ng tao sa kalikasan. Kahit ngayon, kapag naririnig ko ang isang bagong bersyon ng 'Hinilawod' o isang simpleng alamat ng pampang, ramdam ko ang sinulid ng nakaraan at kasalukuyan na magkakabit-kabit—at nananatili akong mapang-akit sa kanilang sining at kabuluhan.

Nakakatuwa kapag naaalala ko ang mga gabi na umiikot ang kwento sa mesa habang nag-aayos kami ng plato—doon ko unang narinig ang mga pagkakaiba ng mga kuwentong bayan at alamat. Para sa akin, ang 'kwentong bayan' ay parang malaking payong ng lahat ng tradisyunal na kwento: kasama dito ang mga pabula, epiko, alamat, bugtong, kantahing-bayan, at iba pa. Ito ay produkto ng komunidad; walang iisang may-akda at madalas na lumilipat sa bibig-bibig ng mga tao kaya nagkakaroon ng maraming bersyon na depende sa tagapagsalaysay at rehiyon. Sa kabilang banda, ang 'alamat' ay mas tiyak: karaniwang tinatatakan nito ang pinagmulan ng isang bagay—bakit mayroong isang bundok, pangalang lugar, o kakaibang paniniwala. Madalas itong etiological, ibig sabihin, naglalahad ng paliwanag kung bakit nga ba ganoon ang isang bagay. Halimbawa, kapag sinabing 'Alamat ng Pinya', malinaw na ina-address nito kung paano nabuo ang prutas o ang pangalan nito sa konteksto ng lokal na kuwentuhan. Sa karanasan ko, mas personal at lokal ang tinta ng alamat, samantalang mas malawak at mas maraming layunin ang kwentong bayan—magturo, magpatawa, magbulong ng aral, o magbigay ng libangan. Mahalaga silang parehong bahagi ng ating kultura at pareho akong natutuwa at natututo kapag naibabahagi ang mga ito nang sabay-sabay.

Alon ng gabi at pulang abo ang unang imahe na pumasok sa isip ko—perfect na frame para sa 'Alamat ng Bulkang Mayon' bilang short film. Nakikita ko agad ang malapad na widescreen shot ng baybayin, mga aninong naglalakad, at ang tahimik pero mabigat na tensyon sa pagitan ng dalawang magkasintahan na pinaghiwalay ng isang malupit na laban. Gusto kong gawing intimate ang pelikula: close-ups sa mga kamay, tahimik na eksena na nangangusap ang mga mata, at biglang pagsabog ng emosyon kapag sumabog ang bulkan. Puwede itong hatiin sa tatlong bahagi—unang bahagi, ang pagmamahalan at pangako; ikalawa, ang pinagdaanang pagsubok at intriga mula sa sabaw ng inggit; ikatlo, ang trahedya at ang pag-ahon ng komunidad. Ang sound design? Minimal, puro natural sounds at isang haunting na string motif na bumabalot sa buong pelikula. Bilang estilong biswal, dark romantic realism ang laban—earthy tones, wet sand, kandila, at slow-motion na mga pagtingin. Sa dulo, hindi kailangang malinaw ang “happy ending”; mas epektibo kapag umiiwan ito ng bittersweet na pag-alaala: isang paggunita sa sakripisyo at kung paano humuhugis ang kalikasan ng kwento ng pag-ibig. Sa ganitong paraan, parang naglalakad ka palabas ng sinehan na may dalang init sa dibdib at abo sa mga kamay ko—nakakakilig at nakakaantig pa rin.

Bata pa ako nang unang marinig ko ang kwentong bayan na 'Ibong Adarna' — hindi lang dahil sa mahiwagang ibon kundi dahil sa bigat ng mga aral na dala nito. Naantig ako noon sa tema ng sakripisyo at pagpapatawad: tatlong magkakapatid, pagsubok sa katatagan, at ang hirap ng pagtuklas ng sariling pagkukulang. Sa mata ng isang bata, parang fairy tale lang siya; habang tumatanda ako, unti-unti kong naunawaan na ang pagkakasala at paghingi ng tawad ay bahagi ng paglago. May malaking piraso rin ng aral tungkol sa pagpipigil sa makamundong pagnanasa at kung paano nagiging dahilan ng kapahamakan ang galit at inggit. Nakita kong napakahalaga ng pagtitiwala sa pamilya at ang halaga ng pagpapanatili ng dangal, lalo na para sa mga kabataan na madalas natutulak ng peer pressure. Sa kantang kathang-isip ng ibon, natutunan ko ring huwag basta-basta magtiwala sa madaliang solusyon — may proseso ang pagbabago. Hindi ko sinasabing perpekto ang mensahe ng kwento, pero naging gabay siya sa maraming maliit na desisyon ko noong nagsisimula akong unawain ang mundo: maging matiyaga, kilalanin ang pagkakamali, at higit sa lahat, mahalin ang pamilya kahit na nagkakamali.