Ano Ang Mga Huling Salita Ni Rizal Bago Siya Namatay?

Sa tindi ng damdamin at pagninilay, hindi maikakaila na ang huling sandali ni Dr. Jose Rizal sa Bagumbayan, na ngayon ay tinatawag na Luneta, ay naging isang makasaysayang kaganapan na umantig sa puso ng bawat Pilipino. Isipin mo, isang bayani na tumindig para sa kanyang bayan, handang magbuwis ng buhay para sa mga prinsipyong pinaniniwalaan niya. Dumating ang kanyang katapusan noong Disyembre 30, 1896, at sa likod ng mga salitang siya’y bumabaon sa lupa, naglilikha siya ng mga alaala at inspirasyon na nananatili hanggang sa kasalukuyan. Habang siya ay nakatungtong sa harap ng firing squad, ang damdaming sumasagi sa kanyang isipan ay tiyak na naghalo ng takot, pagiisip, at pag-asa. Nakakamanghang isipin na sa kabila ng kanyang kapalaran, ang kanyang huling mensahe ay naglalaman ng pagmamahal sa bayan at pag-asa para sa hinaharap. Ang kanyang mga huling sandali ay hindi lamang isang simpleng kaganapan; ito ay naging simbolo ng pakikibaka at sakripisyo para sa kalayaan. Minsan, naiisip ko kung paano siya nagtagumpay sa pagsasakatawan sa dagliang pagsusumikap ng isang buong lahi sa kabila ng humihiyaw na kawalang-katarungan. Nakahimok ito sa akin na isalaysay ang mga tunay na pangyayari at ang kanyang mga isinulat, tulad ng ‘Noli Me Tangere’ at ‘El Filibusterismo’. Lubos kong napananabikan ang bawat pangungusap, ang tanging kwentong nagpakita ng pinagdaanan ng kanyang bayan. Tulad ng ipinahayag ni Rizal, 'Ang sinumang hindi handang sumuko sa kanyang bayan ay walang karapatan sa buhay.' Isang simpleng katotohanan na tunay na umaantig sa puso sapagkat ito ang nagpapaalala sa atin na ang pagmamahal sa bayan ay hindi lamang sa salita kundi sa gawa at sakripisyo. Sa mga oras na ako’y nagmumuni-muni sa mga diwa ng ating pambansang bayani, naiisip ko kung paano ang kanyang buhay at kamatayan ay nagsilbing gabay sa aking sariling paglalakbay. Napakahalaga ng mga aral na naiwan niya sa atin — ang pananampalataya sa sarili, ang pananampalataya sa bayan, at higit sa lahat, ang pagiging matatag sa kabila ng mga pagsubok. Sa huli, ang kanyang huling sandali ay hindi nagwakas sa kanyang kamatayan kundi nagpatuloy sa panibagong buhay sa puso at isipan ng bawat Pilipino, at nararamdaman ko ang kanyang presensya sa bawat hakbang na aking tinatahak.

Isang makulay na bahagi ng kasaysayan ng Pilipinas ang pagkamatay ni Dr. José Rizal, isang bayaning ipinaglaban ang kalayaan ng bansa mula sa mga dayuhan. Ang kanyang kamatayan ay naganap noong Disyembre 30, 1896, sa Bagumbayan, na ngayon ay kilala bilang Luneta Park sa Manila. Ang mga kaganapan sa likod ng kanyang pagbitay ay puno ng tensyon at emosyon, hindi lamang para sa kanyang pamilya kundi para sa buong bayan na kanyang ipinaglaban. Kung titingnan natin ang kalagayan sa mga panahong iyon, ang Pilipinas ay nasa ilalim ng kolonyal na pamamalakad ng Espanya, at ang mga ideya ng rebolusyon at reporma ay unti-unting umuusbong sa isip ng mga Pilipino. Bago ang araw ng kanyang pagkamatay, si Rizal ay nahuli at pinagdusahan ng maraming pagsubok. Ang kanyang mga akda tulad ng 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo' ay nagbigay inspirasyon sa mga tao na lumaban para sa kanilang karapatan at kalayaan. Ang kanyang pagkakahuli ay nagdulot ng malaking galit sa mga mamamayan, at ginamit ito ng mga kalaban para ipakita ang kanilang kapangyarihan. Sa kabila ng kanyang mga pagsusumikap na maisulong ang pagbabago sa mapayapang paraan, nagpasya ang mga awtoridad na gawing halimbawa si Rizal sa pamamagitan ng kanyang pagbitay. Nang maganap ang paghahatol, maraming tao ang nagalit at nagkaisa laban sa mga Espanyol, isang senaryo na talaga namang nagpabuhos sa damdamin ng rebolusyon sa mga Pilipino. Araw ng kanyang pagkamatay, isang malaking pangkat ng mga tao ang nagtipon sa Bagumbayan upang magbigay-pugay at mag-alay ng dasal kay Rizal. Siya ay tinambangan ng mga sundalo at sinubukang tanungin, at sa kabila ng lahat, ipinakita niya ang kanyang tapang at katatagan. Sa kabila ng tahimik na mukha ng kanyang mga katapat sa harap ng kanyang kamatayan, nagliwanag pa ang kanyang diwa bilang isang simbolo ng laban para sa kalayaan. Ang kanyang huling mensahe ay hindi lamang nakatambad sa mga nanonood kundi pumasok din sa mga puso ng mga Pilipino, na nagbigay-inspirasyon sa susunod na henerasyon na ipagpatuloy ang laban. Hanggang sa ngayon, ang kanyang pagkamatay ay itinuturing na isang mahalagang sakripisyo na nagbukas ng daan para sa kalayaan ng bansa. Ang mga pangyayaring naganap sa araw ng kanyang pagbitay ay nagbibigay sa atin ng matinding alaala ng hispanikong kolonisasyon sa Pilipinas at ng mga aral ng bayani na hindi susuko sa kanilang mga prinsipyo. Ang kanyang kinamuhian sa mapang-aping sistema at pagmamahal sa bayan ang nagbigay-diin na ang tunay na bayani ay hindi natitinag sa likod ng mga pagsubok. Tunay na kahanga-hanga ang kanyang buhay at pagkamatay, na nagsilbing gabay at inspirasyon hindi lamang sa kanyang panahon kundi maging sa mga susunod pang taon.

Ipinanganak si Dr. Jose Rizal sa Calamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861. Sobrang importante ng kanyang kapanganakan sa kasaysayan ng Pilipinas, hindi lamang dahil sa kanyang mga isinulat na akda kundi dahil sa kanyang mga hakbang para sa reporma at kalayaan. Ang Calamba, na matatagpuan sa tabi ng lawa ng Laguna de Bay, ay puno ng likas na yaman at kasaysayan. Isang indikasyon ito ng masayang pagkabata ni Rizal, na nabuhay sa panahon ng kolonyal na pamamahala ng mga Espanyol. Kasi para sa akin, ang paglalakbay ni Rizal mula sa isang batang tahimik na namumuhay sa isang probinsya patungo sa isang pambansang bayani ay isang uri ng inspirasyon na nagpapaalala sa atin kung gaano kahalaga ang pagtitiwala sa ating sarili at sa ating mga kakayahan. Ang mga aklat na kanyang naisulat tulad ng 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo' ay marami ring nakilala at umantig sa puso ng bawat Pilipino, kahit sa mga sumusunod na henerasyon. Sa mga libro niya, mas naipakita ang hirap ng buhay noong kanyang panahon at ang mga sabik na pangarap ng mga Pilipino para sa kalayaan. Ipinanganak si Rizal sa isang pook na puno ng kalikasan, at sa kanyang mga isinulat, nagbigay siya ng tinig sa mga hindi narinig at nagbigay liwanag sa mga madilim na aspeto ng kolonyalismong kanyang dinanas. Sunny day nang siya ay ipinanganak, marahil ay may mga ibon na umaawit sa paligid, habang siya ay lumalaking puno ng pag-asa at talino. Si Rizal ay hindi lang isang bayani; siya rin ay simbolo ng pagbabago at lakas ng loob. Palagi nating naaalala na ang kanyang buhay at ang kanyang mga ipinaglaban tungo sa mas maayos na hinaharap ay bumabalik sa ating puso. Kaya't sa tuwina ay kailangan nating ipagpatuloy ang kanyang mga hangarin para sa ating bayan. Namutawi siya sa ating kasaysayan at ang kanyang alaala ay patuloy na mananatili sa ating mga isip at puso.

Itaga mo sa bato, ang kwento ng pagkamatay ni Rizal ay bahagi ng ating kasaysayan na masyadong mahalaga at puno ng emosyon. Ang lugar kung saan siya pinatay, ang Bagumbayan o mas kilala ngayon bilang Rizal Park, ay hindi lamang isang ordinaryong lugar, kundi isa itong simbolo ng tapang at sakripisyo. Tayo ay bumalik sa 30 Disyembre 1896, kung saan ang puso ng isang bayan ay sumugpo sa isang maalam at mapayapang buhay ng isang makabayan. Habang tinatanaw ang monumento ni Rizal sa parke, naaalala ko ang mga kwento ng mga tao na nagtipon doon, puno ng luha at pag-asa. Ang mga alaala ng kanyang huling mga salita, ang kanyang mga kanang kamay na nakatali, at ang kanyang ngiting patuloy na nagbibigay inspirasyon hanggang sa kasalukuyan, ay tila nagmumulto sa lugar. Isipin mo ang mga ito—nandoon ang mga saksi ng kanyang pagkamatay, ang mga taong nagmamakaawa para sa kanyang buhay. Makikita mo ang mga bakas ng kanilang paa sa kalsadang iyon, habang ang hangin ay tila nagdadala ng kanyang mga ideya at idealismo na nagbigay liwanag sa mga tao. Ang bawat sulok ng Rizal Park ay tila nakikisali sa kwento — mula sa mga puno na nandoon sa mga oras ng kanyang huling pagtingin sa mundo, hanggang sa mga damuhan na dati'y tinapakan ng iba't ibang henerasyon. Ang ganitong lugar, puno ng aral at pagninilay, ay nagsisilbing paalaala na ang laban ni Rizal ay hindi nagwawakas; ito ay nagpapatuloy sa ating mga puso. Kaya, sa tuwing dadaan ka roon, isipin mo ang mga pangarap niya, ang kanyang mga sakripisyo at ang pananampalataya na siya'y para sa bayan. Ang mga alaala ay hindi lamang nasusulat; ang mga saksi nito ay narito, mga halik ng hangin na nagdadala ng kanyang diwa. Sa aking puso, ganito ang nararamdaman ko sa lugar na iyon—puno ng emosyon, aral, at walang katapusang inspirasyon.

Nakakabilib na alalahanin kung paano maliit na detalye sa buhay ng pamilya ni Rizal ay nagiging malaking pahiwatig sa kasaysayan. Kapag tinatanong kung kailan namatay ang kapatid ni Rizal na kilala sa panulat, ang pinag-uusapan ng karamihan ay si Paciano Rizal—ang nakatatandang kapatid na malaki ang naging impluwensya kay Jose. Si Paciano, bagaman mas kilala bilang tagasuporta ng kilusang reporma at rebolusyonaryo, ay sumulat din ng mga liham at patunay na dokumento na mahalaga sa pag-unawa sa personal at pampulitikang buhay ng pamilya Rizal. Siya ay pumanaw noong Abril 13, 1930. Kung titingnan mo ang kanyang buong buhay, makikita mo na hindi lang siya basta kaanak; siya ang mentor at sandigan ni Jose sa maraming yugto. May mga tala at liham na iniwan si Paciano na nagbibigay ng ibang anggulo sa mga pangyayari—hindi kasing tanyag ng mga nobelang isinulat ni Jose, pero mahalaga sa mga historyador at mahilig sa detail. Nang mamatay siya noong 1930, tumigil din ang isang direktang pangkalahatang koneksyon sa buhay ni Rizal—ang taong nakasaksi sa simula ng paghubog ng isip at damdamin ni Jose. Bilang isang taong mahilig maghukay ng mga maliit na kuwento ng kasaysayan, lagi akong naaakit sa mga sulat at personal na dokumento na nagbubukas ng mas malapitan at mas tao‑tas mulai ng nakaraan. Ang petsang Abril 13, 1930 ay hindi lang numero—ito ay marka ng pagwawakas ng isang yugto sa pamilya Rizal. Madalas kong iniisip kung paano nagbago ang pananaw ng mga nakalipas na henerasyon matapos mawala si Paciano, at kung paano naglingkod ang kanyang mga sinulat bilang tulay para mas maintindihan ang mas kilalang akda ni Jose. Simple man o masalimuot, may hiwaga at init sa mga liham na iyon — at iyon ang nagpapaalala sa akin kung bakit mahalaga ang mga personal na kasulatan sa pagbuo ng kasaysayan at pagkakakilanlan ng bansa.

Sobrang tumimo sa puso ko ang eksena kung saan nalaman kong paano namatay si Sabito — hindi ito isang malalim na detalyadong battle report pero malinaw: napatay siya ng demonyo habang inilalaban ang buhay ng iba sa panahon ng Final Selection. Kasama niya si Makomo sa trahedyang iyon; pareho silang nagbuwis ng buhay para protektahan ang mga inosenteng tao at para subukan ang lakas ng mga kandidato. Yung katapangan nila at yung paraan nila namatay ang nag-iwan ng marka sa bundok at sa puso ni Urokodaki, kaya hindi sila agad nakaalis at nanatili bilang mahalagang aral. Para kay Tanjiro, ang epekto ni Sabito ay napakalalim. Hindi lang siya naging isang simbolo ng sakripisyo; naging literal na guro siya — sa anyo ng espiritu — na nagtulak kay Tanjiro para i-perfect ang kanyang mga paggalaw at matutunang gamitin ang ‘Total Concentration Breathing’. Ang pakikipagsapalaran nila sa ilog at yung paulit-ulit na pagsasanay kung saan sinusubok ni Sabito ang determinasyon ni Tanjiro ang nagpanibagong sigla sa loob niya. Mula sa takot at kawalan ng kumpiyansa, unti-unti siyang naging matatag at disiplinado — at iyon ang nagdala sa kanya upang makapasa sa Final Selection. Sa simpleng salita, ang kamatayan ni Sabito ang nagbigay ng paalalang kailangan ni Tanjiro: ang tapang at teknik na hindi niya makukuha kung hindi dahil sa sakripisyong iyon.

Isang kagiliw-giliw na talakayan ang tungkol sa mga mahahalagang lugar sa buhay ni Rizal bago siya namatay. Magsimula tayo sa Calamba, Laguna, ang kanyang bayan. Dito siya isinilang at lumaki, kaya't hindi maikakaila na ito ay may malaking bahagi sa kanyang pagkatao at pag-unlad. Sa mga pagtuturo sa kanyang ina at sa mga kaalaman na nakamit niya rito, unti-unti niyang nakilala ang mga ideya ng kalayaan at reporma. Kung mapapansin mo, maraming mga ilaw ng katalinuhan ang nagmula rito, na lumutang sa kanyang mga akda tulad ng 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo' na tahasang naglalayong baguhin ang lipunan. Ang puno ng pansin na ito sa kanyang mga nakabataan ay nagsilbing matibay na pundasyon sa kanyang pagmumuni-muni sa mga mali sa gobyerno sa kanyang pagkabata. Isang malaking bahagi ng kanyang buhay ang Madrid, Espanya, kung saan siya nag-aral sa Universidad Central de Madrid. Doon, nakilala niya ang maraming mga rebolusyonaryo at mga aktibista, na humubog sa kanyang mga ideya at pananaw hinggil sa kalayaan at pagkakapantay-pantay. Sa Madrid, siya rin ay nagsimula ng mga makabagong paksa sa kanyang mga sanaysay at liham na umantig sa damdamin ng maraming Pilipino. Dito naging mas matibay ang kanyang ugnayan sa ilan sa kanyang mga kaibigan na nag-impluwensya sa kanyang pamumuhay at paninindigan. Sa pagdating sa Dapitan, ang kanyang exilio, makikita natin ang isang napaka-mahuhusay na pagsasakatuparan ng kanyang mga ideya. Ginamit ni Rizal ang kanyang oras dito hindi lamang upang mag-aral, kundi upang magturo at magbigay ng kaalaman sa mga tao sa kanyang paligid. Nagtayo siya ng paaralan at naglaan ng oras sa mga proyekto na makikinabang ang kanyang mga kababayan. Ang Dapitan ay hindi lamang isang hukay ng pagtakas ngunit isang kangkungan ng pag-asa at pagbabago para sa mga tao. Sa huli, ang mga pook na ito ay naging halimbawa ng kanyang pangarap na pag-unlad para sa bayan—favorable at masining na aspeto na nagbibigay-diin sa halaga ng edukasyon at kalayaan na nanatiling buhay hanggang sa kanyang pagkamatay.

Nakakatuwa how I still get a warm feeling whenever pag-usapan ang pinanggalingan nina pagong at matsing — para sa akin, unang lumitaw sila sa matagal nang umiikot na mga kuwentong-bayan ng Pilipinas. Ang kilalang bersyon ng kwento ay tinatawag na ‘Ang Pagong at ang Matsing’, isang pabula na ipinapasa mula sa bibig ng mga matatanda papunta sa mga bata, kaya halos hindi na mabilang kung kailan talaga ito unang naikwento. Maraming rehiyon ang may kanya-kanyang bersyon, kaya ang orihinal na pinagmulan ay masasabing kolektibo: gawa ng mga karanasan at imahinasyon ng ating mga ninuno. Personal, una kong narinig ang kuwentong ito mula sa lola ko habang nagluluto siya sa kusina — ang pagkukuwento niya ay may tunog ng dagundong ng ulan at tawanan ng kapitbahay. Sa mga naka-imprentang bersyon naman, lumabas ang kwento sa iba’t ibang koleksyon ng mga kuwentong Pilipino at sa mga aklat pambata na ginawa noong panahon ng kolonyal, kapag sinimulang isulat at tipunin ang oral literature. Pero kahit ano pa man ang unang naka-imprenta, malinaw na mas matagal pa ang buhay ng kuwentong iyon sa bibig ng mga tao. Sa madaling salita: hindi mo mahahanap ang isang tiyak na lugar o taon na sinasabing unang ‘‘lumabas’’ sila, dahil sila ay produkto ng tradisyong oral ng Pilipinas — isang kuwentong nabuhay dahil sa paulit-ulit na pagkukwento at adaptasyon sa iba’t ibang henerasyon. At iyon ang parte ng charm nila: hindi sila pag-aari ng isang may-akda lang, kundi ng buong komunidad.