Ano Ang Siyentipikong Paliwanag Sa Mga Ulat Ng Wakwak?

Tuwing gabi, napapansin ko agad kapag may kakaibang ikot ng takot sa barangay — hindi basta usaping tsismis lang. Madalas magsimula sa maliliit na palatandaan: panay paghahataw ng pakpak sa dilim na parang 'wakwak', alingawngaw ng anino sa bubong, at mga hayop tulad ng aso o manok na gulat na gulat at hindi mapakali. Kapag may nawawalang manok o baka at wala namang bakas ng pagnanakaw, dapat na ring magduda. Bilang kapitbahay, lagi akong tumitingin sa mas konkretong ebidensya: may mga katao bang biglang nagkasakit nang hindi maipaliwanag — nanginginig, pinaputok ang ilong ng dugo, o nagpapakita ng mga sugat na tila tinitusok? May natagpuang bangkay na tila walang dugo na hindi tugma sa natural na pagkabulok? Ang ganitong mga senyales ay nakakabigla at dapat ituring nang seryoso. Pero hindi rin biro ang akusasyon; madalas may ibang paliwanag tulad ng hayop, sakit, o krimen. Ang ginagawa ko kapag may hinala ay pukawin ang buong barangay: mag-organisa ng barangay watch, mag-ilaw sa mga daan, magtala ng mga insidente, at ipaalam sa kapulisan at health center. Kinakausap ko rin ang matatanda at mga relihiyosong lider para sa payo at pag-aalay ng proteksyon—hindi para maghataw ng hustisya na walang ebidensya. Sa huli, kombinasyon ng awa, pag-iingat, at maingat na pag-iimbestiga ang pinakamabisa, at lagi kong sinasabi na hindi dapat hayaang mawala ang katahimikan ng lugar dahil sa takot na walang batayan.

Nakakaintriga talaga ang alamat ng wakwak — isa ‘yang tipong kuwento na paulit-ulit sinasabi sa gabi habang nakatitig sa bintana. Naiisip ko palagi ang unang beses na narinig ko ang tunog mula sa bakuran: parang pag-alog ng pakpak, ‘‘wak-wak’’, at biglang may malamig na hangin. Sa amin sa Visayas, ganoon nga sinasabing lumabas ang pangalan: onomatopoeic, hinango mula sa tunog na inuugnay sa nilalang. May ilang bersyon: ang wakwak ay aswang na nagiging malaking ibon, o kaya naman isang mangkukulam na naglalakbay sa gabi. May naniniwala ring ipinapalit ng kwento ang mga pangyayaring hindi maipaliwanag ng nakaraan — mga nawawalang sanggol, mga sakit na hindi alam ang sanhi — kaya nilagyan ng katauhan at takot para magbigay-babala. Sumunod ang impluwensya ng kolonisasyon at relihiyon; may mga idinagdag na ritwal at paniniwala para ipagtanggol ang tahanan, tulad ng bawang, asin, at dasal. Personal kong naiintindihan ang wakwak hindi lang bilang halimaw, kundi bilang salamin ng takot ng komunidad sa dilim at kawalan ng kasiguraduhan — isang matandang babala na umiikot pa rin sa mga istorya ng tuwing gabi.

Uy, tuwing gabi lagi akong naiintriga sa mga kwento ng 'wakwak' dahil parang ito ang urban legend ng probinsya—pero hindi lang sa isang lugar nanggagaling ang mga kuwentong iyon. Sa palagay ko pinakamalakas ang pagkakakabit ng 'wakwak' sa Visayas: mga isla ng Panay (lalo na sa Iloilo at Capiz), Negros, Cebu, Samar at Leyte. Dito madalas marinig ng mga matatanda ang mga kwento ng nilalang na lumilipad at gumagawa ng tunog na 'wak-wak' tuwing madaling araw. Sa Mindanao rin, may mga bersyon ng parehong nilalang, at minsan nag-iiba ang detalye—may nagsasabing pakpak na tao, may nagsasabing aswang na umaalis ang tiyan o naghihiwalay ang katawan. Kapag pinalalalim mo, makikita mong halos magkakabit ang 'wakwak' sa mas malawak na kategorya ng aswang at manananggal. Kaya kahit magkakaibang lalawigan—Visayas at Mindanao ang nangingibabaw—nagkakaiba rin ang istilo ng pagkukwento. Lagi kong naaalala ang tunog ng mga lola habang inuulit ang mga babala tuwing gabi; nakakabit sa alaala ko ang lamig ng hangin at sindi ng lampara.

Nakakatuwang isipin paano lumaki ang aking takot sa gabi dahil sa mga kwento ng ating mga ninuno. Sa palagay ko, ang pinaka-tiyak na pagkakaiba ng 'manananggal' at wakwak ay ang paraan nila ng pag-atake at ang pisikal na anyo. Ang 'manananggal' ay karaniwang inilalarawan bilang babaeng nilalang na natatanggal ang itaas na bahagi ng katawan—may pakpak at lumilipad palayo habang iniiwan ang kalahating katawan sa sahig. Siya ang tipikal na kumakain ng sanggol o laman ng tao sa gabi, at may mga tinatawag na remedyo tulad ng paglalagay ng asin o bawang sa natirang bahagi para hindi siya makabalik bago sumikat ang araw. Samantala, ang wakwak ay mas mahiwaga at regional; parang malaki o mabagsik na ibon o anino na gumagawa ng tunog na "wakwak" tuwing gabi. Sa ibang bersyon, ito ay uri rin ng aswang na hindi naman kailangang maghiwalay ng katawan—lumilipad lang, nagiging malabo o gumagawa ng kakaibang tunog. Mas general ang wakwak bilang tunog-babalaan o malubhang nilalang sa dilim. Personal, kapag naririnig ko ang mga ito sa sine o komiks, naiisip ko agad ang sining at kulturang bumabalot sa takot ng tao—hindi lang monster, kundi babala rin sa mga panganib sa lipunan noon.

May pagka-misteryoso talaga ang wakwak sa ating mga lumang kwento—hindi siya kasing-prominent ng 'aswang' o 'manananggal' sa pelikula, pero madalas na siya ang tawag ng mga taga-baryo kapag may kakaibang paglagaslas at pagbuka ng pakpak sa gabi. Sa pelikula at telebisyon, kadalasan hindi ginagamit ang eksaktong pangalang 'wakwak' bilang pamagat; sa halip, lumilitaw ang katulad niyang nilalang sa mga segment ng horror anthologies at indie shorts bilang bahagi ng mas malawak na tema tungkol sa mga aswang o creature of the night. Halimbawa, madalas mong makikita ang ganitong uri ng nilalang sa mga segment ng 'Shake, Rattle & Roll' o sa mga lokal na horror shorts na ipinapakita sa mga film festivals at YouTube. Minsan ipinapakita sila bilang mga nilalang na may pakpak, at kung minsan naman ay sinasabing maingay lang sila sa dilim—depende sa rehiyon at sa filmmaker na gumagawa ng adaptasyon. Kung interesado ka, maghanap sa mga indie horror channel at sa mga compilation ng Philippine urban legends; malaki ang tsansa na may short film o episode na naglalarawan ng wakwak o ng katulad niyang aswang. Personally, mas trip ko yung mga gawaing indie—mayroong kakaibang authenticity sa paraan ng paglalahad ng lokal na takot at paniniwala.

Tuwing gabi, napapaisip ako sa mga kwento ng lolo at lola ko tungkol sa wakwak — hindi puro takot lang, may halong taktika at sense din. Sa bahay namin, hindi lang puro bulong; simple, practical, at paulit-ulit nilang ginagawa para hindi magpanic: ilaw sa labas na nakabukas buong gabi, matibay na kandado sa bintana, at linis ang bakuran para walang mga puwedeng pagtataguan. Isa pang paborito kong paraan ng lola ay ang paggamit ng asin: isang manipis na linya sa pintuan at bintana tuwing gabi. Hindi ako mahilig sa mga over-the-top na ritwal, pero may epekto sa psychological level — pakiramdam mo, may boundary ka. Dagdag pa rito, ilagay ang crucifix o holy image sa pasukan kung iyan ay bagay sa paniniwala ng pamilya, at iwasan ang mga salamin o reflective surface na nakaharap sa labas sa gabi. Huwag kalimutan ang komunidad: kapag may mga kapitbahay na nagbabantay at may ilaw sa kanilang bakuran, bumababa ang tsansa ng anumang kakaiba. Sa huli, kombinasyon ng practical na seguridad at maliit na ritwal na nagbibigay-kapanatagan ang pinaka-epektibo. Minsan, sapat na ang alam mong handa ka at hindi ka nagpapabaya — at yan ang pinakaimportante para makatulog ka ng mahimbing.

Nakakabilib kung paano ang tunog na 'wakwak' nagbago mula simpleng onomatopoeia sa alamat tungo sa isang makapangyarihang simbolo sa modernong pop culture. Noong bata pa ako, takot at hiwaga ang unang kahulugan nito—isang nilalang na sumasagisag sa panganib tuwing gabi. Sa paglipas ng panahon, nakita ko kung paano ginagamit ng pelikula, comics, at social media ang wakwak para ilarawan ang mas malalim na takot: ang kawalan ng kontrol sa kalye, ang pagtatakwil sa mga kababaihan, at minsan pati ang takot sa kakaiba o banyaga. Sa ganitong paraan, nagiging metaphor ang wakwak para sa mga banta na hindi madaling pangalanan—gaya ng karahasan, chismis, o maling impormasyon. May mga pagkakataon ding pinapakita ito bilang isang simbolo ng resistensya: isang nilalang na lumalaban sa modernisasyon o kumakatawan sa mga sugat ng kolonyalismo at urbanisasyon. Nakakatuwa at nakaka-kilabot sabay, pero para sa akin ay mahalaga na tingnan ang wakwak hindi lang bilang halimaw, kundi bilang salamin ng mga takot at isyung panlipunan ng kasalukuyan.

Tuwing gabi, ramdam ko agad ang kakaibang pag-iba ng katahimikan sa paligid—parang may kuliglig na tumigil bigla at pinalitan ng isang malabong, tusok-tusok na tunog na umaalingawngaw sa puwang sa pagitan ng mga puno at bubong. Madalas itong inilalarawan bilang ‘‘wak-wak’’: mabilis na pagpakpak na manipis at may bahagyang sipol, minsan parang nagkikiskisan na metal o pinutol-putol na tela. May pagkakataon pa na makahahalata kang may malamig na hangin na dumaraan kasabay ng tunog na iyon, na parang may nilalang na dumaraan at hindi mo nakikita. Naranasan kong marinig ito na paikot-ikot sa kanto ng aming baryo — una ay mabagal, parang may sinusukat na distansya, saka biglang mabilis at lumalapit. Nag-aalis ng ingay ang aso, tumitigil ang mga tao sa pinto, at may madilim na katahimikan bago itong mawala nang kasing bigla na pagdating nito. Sa kuwentuhan, inuugnay ang pag-uugali ng wakwak sa pagnanais nitong maghanap ng biktima sa gabi; marami ring naniniwala na tumatangay ito lalo na ng mga buntis o mga bagong panganak. Hindi ako nanghuhula, pero bilang taong lumaki sa mga kuwento ng matatanda, ang pinakanakakapanibago sa wakwak para sa akin ay hindi lang ang tunog—kundi ang paraan nitong pumasok at lumabas sa katahimikan na parang hindi nito sinisiraan ang gabi, kundi bahagi ng mismong usok at aninaw nito. Madalas, ang ilaw lang at sama-samang pagdarasal ang nakakabawas ng lakas ng takot na hatid niya.