Anong Istilo Ang Ginagamit Ng Makata Ng Manggagawa Sa Tula?

Bilang isang makata na nanggagaling sa mga pamilihan at linya ng assembly, ramdam ko araw-araw kung paano gumagalaw ang politika sa katawan ng aking tula. Hindi lang ito tungkol sa malalaking batas o pangagaw ng pamahalaan; makapangyarihan ang pulitika sa pinakamaliit na desisyon—kung anong salita ang pipiliin ko para ilarawan ang gutom ng manggagawa, kung saan ito mailalathala, at sino ang makikinig. Sa unang talata, naiisip ko ang materyal na kondisyon: kapag walang sweldo o walang seguridad, ang oras para magsulat ay nauukit mula sa huling sandali ng pagod. Minsan ang mga tula ko ay isinilang sa pila ng tindahan o sa bakanteng silid paupahan, at ramdam mo sa mga taludtod ang pagkaubos ng enerhiya; pulitika ito, sapagkat ang kawalan ng proteksyon sa trabaho at ang neoliberal na pagbabawas ng benepisyo ang lumilikha ng ganitong espasyo. Kapag pumapasok naman ang istruktura ng institusyon, nag-iiba ang anyo ng aking gawa. May mga lugar na sinusuportahan ang sining—may grants, residency, o mga proyekto kasama ang unyon—at doon lumalabas ang kolektibong boses, may tono ng pagkakaisa at pag-asa. Pero may mga panahon ding sinisiyasat at sinisibak ang mga tula na tumatama sa mga nasa kapangyarihan: self-censorship, pressure mula sa mga publisher na ayaw ng kontrobersiya, o pagkaputol sa pondo dahil lang sa isang taludtod na hindi magustuhan ng may hawak ng pera. Dito nagiging malinaw na ang pulitika ay hindi abstrakto: ito ay gatekeeping—sino ang may access sa printing press, sino ang nakakapasok sa mga programa, sino ang tinatanggal sa curriculum. Huli, personal at kolektibo ang tugon kong tula. Ginagamit ko ang salita bilang sandata at lampara—pagsasabog ng mga kwento ng manggagawa sa mga barangay, sa mga piket, sa mga newsletter ng unyon. Nakikita ko kung paano nagiging dokumento ang tula; nagiging testamento ito sa pakikibaka at alaala. At kahit na may takot minsan, ligaya rin na makita ang mga katrabaho ko na nagsusulat, nagtuturo, at naglalabas ng kanilang sariling boses. Para sa akin, politika ang humuhubog sa form, sa audience, at sa posibilidad ng tula—hindi lang bilang estetika kundi bilang buhay na aktibidad ng paglaban at pag-asa, na palagi kong dinadala sa susunod na pahina.

Hindi ko makakalimutan nung una kong narinig ang isang makata ng manggagawa sa isang matinding gabi ng pagbasa sa plaza—may ulan, may kape, at may mga sapatos na putol ang tali. Ang boses niya ay hindi yung klase ng boses na naghahanap ng papuri; parang nakikipag-usap lang sa kapitbahay mo na sabay naglalaba ng problema. Doon ko na-realize kung paano niya sinasalamin ang karanasan ng masa: hindi sa pamamagitan ng malalalim na salita kundi sa pamamagitan ng eksaktong detalye — ang amoy ng mantika sa paboritong kanin, ang tunog ng makinang nag-aabot ng oras, ang pangalan ng jeep na walang preno. Ang mga simpleng bagay na iyon ang nagiging pambansang leksikon ng mga hindi nabibigyan ng tinig. Tekstura rin ng kanyang mga taludtod—may mga ulit-ulit na linya na parang hymno, may ritmong pumapalo tulad ng martilyo—ay nagbubuo ng kolektibong pulso. Gumagamit siya ng plural na ‘tayo’ at ‘natin’ nang natural, kaya hindi lang kuwento ng iisang tao ang nababasa mo; para kang napapasama sa hanay. Ginagawa niyang materyal ang masa: ang pisikal na pagod, sugat, at ang simpleng pagtawa sa midnight snack. Kapag binabasa ko siya, para akong nakikinig sa orasyon ng barangay, pero mas matapat at mas masakit. Sa huli, nakikita ko ang makata ng manggagawa bilang tagapagtanda ng kolektibong alaala—hindi lang siya nagrerecord ng kahirapan, kundi nag-uukit ng dignidad at pag-asa. Parang sinasabi niya: ‘Hindi kayo numero; tao kayo.’ At doon ako nananatiling umaasa—na ang mga taludtod na iyon, sa bawat pag-ulit, unti-unting nagiging lakas na kumakausap sa bayan.

Talagang tumutunog sa akin ang pangalan na 'Pablo Neruda' kapag usapan ay tulang liriko. Si Neruda ay kilala sa kanyang mabangong pahayag ng pag-ibig at kalikasan—mga linya niyang madaling pumapasok sa puso at nag-iiwan ng matinding emosyon. Personal, madalas kong balikan ang ilan niyang tula kapag kailangan kong maramdaman muli ang malalalim na damdamin; parang may tunog at kulay ang bawat taludtod na tumatagos sa dibdib. Naaalala ko pa noong unang beses kong nabasa ang ilan sa mga sanaysay at koleksyon niya tulad ng 'Twenty Love Poems and a Song of Despair'—hindi ko maalala ang eksaktong linya pero ramdam ko agad ang haplos at kirot. Sa tingin ko, ang liriko ay tungkol sa paglalantad ng damdamin sa pinakamadaling paraan, at si Neruda ang persona na tunay nagtaglay ng ganoong tapang sa pagsulat. Para sa akin, siya ang perpektong halimbawa ng makatang liriko na makahulugan at madaling lapitan ng sinuman.

Tila isang mahika ang mga tula ng tanaga, hindi ba? Ang tanaga ay isang katutubong anyo ng tula sa Pilipinas na kadalasang nagtatampok ng mga natatanging tema at matatalinong simbolismo sa loob ng apat na taludtod. Isa sa mga pinakakilala at kinikilalang makata na humubog sa anyong ito ay si Jose Corazon de Jesus. Ang husay niya sa paggamit ng wika at ang pagbuo ng mga damdamin sa kanyang mga tula tulad ng 'Ang Pagbabalik' ay patunay ng galing niya. Ang malalim na pananaw na ipinakita niya sa kanyang mga akda ay tila boses ng bayan, nilalaman ng pag-asa at pagdaramdam na naaabot ang puso ng sinumang mambabasa. Hindi rin dapat kaligtaan si Amado Hernandez, na kilala sa kanyang mga tula at kwento na naglalaman ng mga mensahe ng pakikibaka at pagmamahal sa bayan. Ang kanyang tanaga ay nagpapakita ng pagiging masining at malikhaing pag-iisip na nagkukuwento sa kalagayan ng lipunan. tunay na nakakaengganyo ang kanyang mga akda, dahil may kakayahan siyang ipahayag ang mga damdaming madalas nating nararamdaman, ngunit nahihirapan tayong ipahayag. At syempre, mayroon ding mga modernong makata gaya nina Ericson Acosta at ang mga bagong henerasyon ng makata na aktibo sa mga online platform. Ginagamit nila ang teknolohiya upang maikalat ang kagandahan ng tanaga sa mas batang henerasyon. Kaya naman ang tanaga ngayon ay patuloy na umuunlad, at may bagong buhay na nagmumula sa mga makatang ito na puno ng inspirasyon at determinasyon. Ang kanilang mga akda ay tila mga tulay na nag-uugnay sa nakaraan at kasalukuyan, at tunay na nagbibigay-inspirasyon sa sinumang masugid na tagahanga ng sining sa ating bayan.

Sa bawat sulok ng ating kultura, maraming makata ang nag-iwan ng kanilang mga bakas sa pamamagitan ng tula. Isa na rito si Jose Garcia Villa, isang pambansang bayaning makata na ang mga obra ay puno ng damdamin at simbolismo na kumakatawan sa ating pagkakakilanlan bilang Pilipino. Ang kanyang tula, na puno ng mga maliwanag na imahen at mapanlikhang salita, ay nakatulong sa pagbibigay-diin sa mga katutubong halaga at tradisyon. Sa kabilang banda, mayroon ding makata tulad ni Amado Hernandez, na nagbigay ng boses sa mga manggagawa at sa mga usaping panglipunan sa kanyang mga tula. Sa pamamagitan ng kanyang mga akda, nagbigay siya ng inspirasyon sa mga tao upang mas mapahalagahan ang kanilang mga karapatan at kalayaan. Ang kanyang pagninilay at pag-uuguy ugoy sa mga tema ng pag-ibig, pamilya, at buhay ng masa ay maganda ring isinama sa ating kultura. Kaya naman makikita mo ang mga makatang ito sa ating mga klase at mga lokal na aktibidad, nagiging simbolo ng ating kasaysayan at tradisyon.

Isang mahigpit na pagkasangkapan ang oda sa paglikha ng emosyon na tunay na nag-uugat mula sa puso ng makata. Sa pamamagitan ng liriko, ang bawat taludtod ay tila isang pambungad sa kaluluwa ng mambabasa. Halimbawa, sa mga tulang tulad ng 'Himagsikan' ni Jose Corazon de Jesus, makikita ang damdamin ng pag-asa at pagnanasa para sa kalayaan na umuusbong mula sa kanyang mga salita. Ang mga imaheng ginagamit ay maaaring maging malaon at magkatulad, subalit ang paraan ng pagkakabuo sa kanila ang parehong nagbibigay-diin sa makatatag na damdamin. Ang pagdama sa bawat linya ay parang pagsasalin ng mga internal na laban at tagumpay na maraming tao ang makaka-relate, at sa puntong iyon, nakikita natin ang makata hindi lang bilang isang tagasulat kundi bilang isang boses ng kanyang panahon. Kapag ang makata ay bumubuo ng osang oda, hindi ito isang simpleng deskripsyon; ito ay nagiging isang pag-uugali ng damdamin at kaisipan. Ang tone ng tula, kung ito ay masigla, malungkot, o mapaghimagsik, ay sama-samang nakikita sa pagpili ng mga salita at ritmo. Halimbawa, sa mga oda na isinulat tungkol sa kalikasan, madalas na nagiging simbolo ito ng mga personal na alalahanin at saloobin. Ang pagninilay-nilay sa magagandang tanawin ay nagbibigay-daan sa mga makata na maipahayag ang kanilang kalungkutan o saya, na tila nakikipag-usap sa mambabasa sa isang napaka-personal na antas. Samakatuwid, ang oda ay higit pa sa isang anyo; ito ay isang pagninilay, isang haplos sa emosyon, isang direktang pagsasalamin ng kung ano ang nararamdaman ng makata. Sinasalamin nito ang mga tagumpay, basura, at paghanap sa sarili na maaari nating maaaninag sa kanilang mga salita. Sa huli, ang mga oda ay mga pintuan na nag-uugnay sa ating damdamin at pananaw.

Sa bawat pahina ng mga tula, parang naroon ang yakap ng pamilya—isang pinag-uugatan ng damdamin at inspirasyon para sa mga makata. Kapag nilalapatan ng tinta ang mga salitang lumalarawan sa koneksyon sa pamilya, nadarama ang init at pag-asa. Ang pamilya, sa kanilang likha, ay nagiging salamin ng ating mga pangarap at mga takot. Sa katunayan, marami sa mga makata ang gumagamit ng kanilang sariling karanasan sa pamilya bilang batayan para sa kanilang mga likha. Isipin mo ang mga talinghaga at simbolismo na bumabalot sa tema ng pamilya; ito ang nagiging dahilan upang ang tula ay magbigay-diin sa pagpapahalaga sa pagmamahalan at mga sakripisyo na kadalasang hindi nakikita. Sa maraming tula, ang pamilya ay nagsisilbing inspirasyon sa mga makata upang ipahayag ang mga damdamin ng pag-ibig, pag-aalala, at pag-asa. Halos napagkakaisa ang bawat damdaming hinuhugot mula sa mga alaala kasama ang pamilya. Sa mga oras ng kalungkutan, sila ang nagiging liwanag; sa mga pagsubok, sila ang pinagmumulan ng lakas. Sa mga linyang nabuo, naaaninag ang mga kwentong iyon na bumabalot sa ating pagkatao. Ang paraang mahalaga ang pamilya sa mga tula ay hindi lamang dahil ito ay isang paksang matagal nang pinag-usapan, kundi dahil ito ay nagdadala ng mga tunay na emosyon na sumasalamin sa ating buhay. Ganundin, ang mga makata ay lumilikha ng mga kwento tungkol sa pamilya hindi lamang bilang isang institusyon kundi bilang isang lugar ng pagsasama. Ang pagbuo ng mga ugnayan sa pamilya ay nagiging inspirasyon para sa mga salinwahi at simbolismo sa mga tula. Katulad ng nakikita natin sa mga tula ni Jose Rizal, na kadalasang umiinog sa pelikula ng pag-ibig at pagkamaka-bansa, tila nag-ugat ang mga ideyang ito mula sa mga alaala sa kanyang pamilya. Ang pag-unawa sa kahalagahan ng pamilya sa mga tula ay nagsisilbing gabay sa mga mambabasa upang ipagpatuloy ang paggalang at pagmamahal sa kanilang sariling pamilya habang hinaharap ang hamon ng buhay.

Isang gabi, habang nag-iisa ako sa aking paboritong sulok ng bahay na napapalibutan ng mga libro, naisip ko ang tungkol sa mga makata na tunay na nagbukas sa akin ng isang mundo ng emosyon at likha. Isa sa mga hindi ko malilimutang makata ay si Francisco Balagtas. Ang kanyang 'Florante at Laura' ay talagang isang obra na puno ng damdamin at pag-ibig, habang pinapakita rin ang mga suliranin ng lipunan. Sa tingin ko, ang istilo ni Balagtas ay hindi lamang nakakaengganyo kundi puno rin ng mga aral na dapat ipasa sa susunod na henerasyon. Sinasalamin ng kanyang akda ang pagnanais para sa katarungan at pag-unawa. Hindi rin mawawala si Jose Rizal sa usaping ito. Habang kilala siya bilang pambansang bayani, ang kanyang likhang sining sa tula na 'A La Patria' ay nagbibigay ng inspirasyon sa mga Pilipino na lumaban para sa kanilang bayan. Malayang naipahayag ni Rizal ang kanyang pagmamahal sa bayan sa pamamagitan ng kanyang mga tula, na nagbigay buhay sa damdaming nasyonalismo. Pati na rin ang mga makatang kabataan na nagpaparamdam ng emosyon sa kanilang mga salita ay talagang kahanga-hanga. Talagang napaka-espesyal ng anyong tula, at ito ay nananatiling mahalagang bahagi ng ating kultura. Sa kabilang dako, naiisip ko rin ang mga makatang tulad ni Maya Angelou at Robert Frost. Halimbawa, ang kanyang ‘Still I Rise’ ay puno ng lakas at determinasyon, pinapakita ang unsurpassed na lakas ng etnikong pamayanan. Samantalang si Frost ay tila may malalim na koneksyon sa kalikasan sa kanyang mga tula, na nagbibigay liwanag sa mga simpleng karanasan ng buhay at pagninilay. Sa bawat tula, mayroong isang natatanging kwentong na ipinarating at ipinamuhay. Tulad ng isang pelikula, may mga elemento na nananatili sa isipan natin kahit na lumipas na ang panahon. Sa kabuuan, ang ganda ng tula ay nakasalalay sa anuman na nagbibigay-buhay sa ating mga damdamin, at sa kabila ng iba't ibang anyo at istilo, magkakaugnay silang lahat na naglalayong ipahayag ang ating mga saloobin. Ang mga makatang ito, tanto mga lokal o pandaigdigang antas, ay tunay na mga daluyan ng inspirasyon na patuloy na mismong nakikipag-ugnayan sa mga mambabasa, gaya ko, na namimighating umibig at mangarap. Naisip ko talaga ang halaga ng mga salita sa atin, na siya namang nagbibigay-inspirasyon sa akin sa araw-araw na buhay.