Anu-Ano Ang Mga Diyos Sa Mitolohiya Filipino Ng Ifugao?

Naku, kapag pinag-uusapan ang pinakakilalang alamat sa mitolohiya Filipino, palagi akong bumabalik sa ‘Malakas at Maganda’. Ito yung klasiko nating creation myth na halos lahat tayo, bata man o matanda, pamilyar—mga bata sa paaralan, litrato sa libro, at kuwento sa kusina. Ang version na kilala ko ay yung pagputok ng kawayan at paglabas ng dalawang tao na simbolo ng lakas at kagandahan; simple pero malakas ang imahe at madaling tandaan. Bilang batang madalas matutulog sa hapag-kainan habang nagkukuwento ang lola, naiimagine ko palagi yung eksena ng kawayan na sumibol at nagbukas. Pero habang tumatanda, napapansin ko na may layered symbolism: tungkol sa pagkakaisa ng lalaki at babae, pagsilang ng sangkatauhan, at pati na rin ang impluwensiya ng iba't ibang pangkat etniko sa variant ng kuwentong ito. May mga rehiyon na may pagkakaiba sa detalye—iba ang pangalan, iba ang rason ng paglabas mula sa kawayan—pero iisa ang core: pinagmulan ng tao. Hindi ito nag-iisa; kasama rin sa conversation ang figure na si ‘Bathala’ bilang pinakamataas na diyos at mga lokal na alamat tulad ng ‘Alamat ng Mayon’ o ang kuwentong pakpak ng ‘Ibong Adarna’. Para sa akin, mahalaga ‘Malakas at Maganda’ dahil ito ang unang alamat na nagpakita sa akin ng Filipino identity sa pinaka-basic at poetic na paraan — simple ang kuwento pero malalim ang dating, at hindi nawawala sa puso ko 'yan hanggang ngayon.

Lumapit ako sa mga alamat noong bata pa ako: lagi akong nahuhumaling sa mga kuwento ng mga diwata, dambana, at mandirigma na nagbigay-kulay sa bawat baryo sa probinsya. Ang mitolohiyang Filipino ay hindi lang koleksyon ng matatandang kwento; buhay ito na nag-uugnay sa atin sa lupa, dagat, at kalangitan. Dito ko natutunan ang moralidad sa pamamagitan ng mga aral ng ’Si Malakas at si Maganda’, ang kahalagahan ng paggalang sa kalikasan mula sa mga kababalaghan na nakapaligid sa ’Maria Makiling’, at ang paalala na may mas malalim na dahilan sa mga takot nating tinatawag na ’Aswang’ o ’Nuno sa Punso’. Ito rin ang dahilan kung bakit mas malalim ang ating pakiramdam sa bawat pagdiriwang at ritwal—hindi lamang basta tradisyon, kundi pahinang may buhay at kuwento. Habang tumatanda, nakita ko na ang mitolohiya ay nagsisilbing salamin ng ating kolektibong pagkatao: mga takot, pag-asa, kahinaan, at katatagan. Nakakatulong ito sa pagbuo ng identidad—kung paano tayo mag-isip, makisama, at magbigay-hulugan sa mundo. Alam ko ring nakaka-engganyo ito sa mga malikhaing gawa: maraming nobela, pelikula, at laro ang humuhugot ng inspirasyon sa mga kuwentong ito, kaya patuloy silang nabubuhay sa modernong anyo. Sa huli, naniniwala ako na mahalaga ang mitolohiya dahil pinagdugtong nito ang nakaraan at kasalukuyan, binibigyan tayo ng ugat at direksyon. Para sa akin, ang mga alamat ay parang mga lolo at lola ng kultura natin—may mga aral, kalokohan, at hiwaga na hindi dapat kalimutan. Nakakatuwang isipin na sa bawat bakanteng oras, may kuwento tayong puhunan ng pagkakakilanlan.

Nakakatuwang isipin kung paano nag-iba ang mga alamat sa Luzon at Visayas—parang dalawang magkapatid na lumaki sa magkaibang dalampasigan pero may iisang dugo. Sa Visayas, ramdam mo agad ang malalim na koneksyon sa dagat: maraming kwento tungkol sa mga diwata ng dagat at manlilikha ng kapalaran sa tubig, katulad ng mga bersyon ng 'Magwayen' at mga lokal na kwentong naglalarawan ng paglalayag at paglalakbay sa kabilang-buhay. Dito rin sumisiklab ang epikong tulad ng 'Hinilawod'—mahaba, malalim, at puno ng pakikipagsapalaran na sumasalamin sa isang komunidad na marinero at mas nakadepende sa biyaya ng dagat. Sa Luzon naman, lalo na sa kabundukan ng Cordillera at sa mga pananimang bayan, mas makikita ang pokus sa bundok, bukid at ritual ng pagsasaka. Ang mga epiko tulad ng 'Hudhud' at 'Ibalong' ay nagpapakita ng pagtutok sa agrikultura, ritwal para sa mga diyos ng ani, at espiritu ng bundok na tulad ng 'Kabunian'. May mas matibay na tradisyon ng mga manghuhula o manggagamot na naglilingkod bilang tulay sa pagitan ng komunidad at ng mga espiritu. Ang isa pang malinaw na pagkakaiba ay kung paano tumugon ang mga alamat sa kolonisasyon: sa Luzon, maraming espiritu at diyos ang dinepiktibo o na-syncretize sa mga santo at demonyo ng Kristiyanismo, habang sa Visayas naka-ambag pa rin ang mga maritime motifs at babaylan-led rituals sa pagpreserba ng ilang orihinal na paniniwala. Sa huli, masaya isipin kung paano naglalakbay ang mga kwento at unti-unting nag-aangkop sa lupa at dagat ng kanilang mga tagapakinig—at palaging may bagong detalye na makikita kung maririnig mo nang personal ang mga matatandang nagkukwento.

Tuwing naiisip ko ang mga alamat na pinapasa-pasa sa baryo, naiiba ang kaba at saya na sumasabay sa isip ko. Lumaki ako na pinapakinggan ang mga kwento tungkol sa 'Tikbalang' na may katawan ng tao at ulo ng kabayo, pati na rin ang mabagong amoy at paninigarilyo ng 'Kapre' na nakaupo sa punong balete. Ang mga creature na ito parang buhay na bahagi ng tanawin — may mga babaeng sirena sa tabing-dagat, at ang dambuhalang 'Bakunawa' na sinasabing kumakain ng buwan. Sa bawat isa, may kasamang paalala: mag-ingat sa gubat, huwag magpakita ng sobrang pagmamalaki, at rumespeto sa mga lugar na sinasabing tirahan ng espiritu. Mas malalim ang mga kwento kapag inaalala ko ang mga leksiyon na bitbit nila. Ang 'Manananggal' at 'Aswang' ay madalas gumaganap bilang babala sa mga batang lumalabas mag-isa; ang 'Tiyanak' naman ay sinasabing nagmamalabis sa mga nagkakasakit o sa mga hindi pinag-iingat ang bagong panganak. Mahilig akong maglista ng pagkakapareho ng mga nilalang: ang pagkakaroon ng dual na anyo, kapangyarihan na nakakagambala sa komunidad, at ang koneksyon sa kalikasan o sa mga punso at kweba. Kahit na may sayaw ng takot sa mga ito, hindi maikakaila na nagbibigay sila ng kulay at kahulugan sa pang-araw-araw na buhay ng mga tao — parang lumang soundtrack ng bayan na paulit-ulit nating binubuo sa bawat pagsasalaysay at pagtawa sa gabi kasama ang pamilya.

Nakakabilib kung paano naging makabago ang pag-interpret ng ating mga alamat sa mga pelikulang Pilipino nitong mga nakaraang taon. Sa paningin ko, hindi lang simpleng pagkuha ng matatandang nilalang tulad ng aswang, tikbalang, o engkanto ang nangyayari — kinukuha ng mga direktor ang mga ito at dinadala sa kontemporaryong konteksto: panibagong takot sa lungsod, politika, at mismong identity natin bilang mga Pilipino. Halimbawa, ang mga pelikulang may halong aksyon at horror na naglalagay ng aswang sa gitna ng urban sprawl ay nagpapakita kung paano nag-e-evolve ang kuwentong-bayan; hindi na palabas lang ang nilalayong takutin, kundi magsilbing metapora ng mga isyu natin—korapsyon, kahirapan, o ang pakikibaka ng karaniwang tao. May mga pelikula ring pumipili ng mas pambatang o animated na paraan para ipakilala ang mga engkanto at elementals sa bagong henerasyon, na nagpapahaba ng buhay ng folklore sa mas malikhain at accessible na anyo. Sa personal, mas gusto kong panoorin ang mga pelikulang hindi lang sumasalamin ng mitolohiya kundi dinadala rin ito sa bagong konteksto—yung tipong matapos, may pag-uusap ka pa rin kasama ang barkada tungkol sa symbolism at bakit nakaugnay sa amin ang mga kwento. Ang kombinasyon ng visual effects, sound design, at modernong storytelling ang nagpapasigla ulit sa mga alamat na yan, at nagpapakita na buhay pa rin ang ating folklore sa sinehan at sa panlasa ng kabataan ngayon.

Nakakaindak isipin kung paano nagkakabit-kabit ang mga kwento ng ating mga ninuno sa malalayong pulo at kontinente — ramdam ko iyon tuwing nagbabasa ako ng iba't ibang epiko at alamat. Mula sa ugat na Austronesian, makikita mo ang malinaw na pagkakatulad ng mga mito sa Pilipinas at sa kalapit na Timog-silangang Asya: ang mga diwata at anito natin ay kamukha ng mga 'bidadari' at 'hyang' sa Indonesia at Malaysia; ang ideya ng espiritu ng puno at bundok ay buhay din sa maraming kultura sa rehiyon. Ang mga konkretong halimbawa ang nagpapakonekta sa mga kwento: ang 'penanggalan' sa Malaysia at ang ilang uri ng aswang sa atin ay parehong naglalarawan ng naglalakad na babaeng nawawala ang ulo o nakakahiwalay na bahagi ng katawan; ang konsepto ng dagat na tahanan ng makapangyarihang nilalang ay makikita sa alamat ng merfolk sa Pilipinas at sa mermaids ng Europa, pati na rin sa mga kahalintulad na nilalang sa Polynesia. May mga elemento ring galing sa banyagang relihiyon at paniniwala — ang Hindu-Buddhist motifs na pumapasok sa ilang epiko tulad ng 'Darangen', at ang impluwensiya ng Kristiyanismo na naghalo sa lokal na pananaw at nagbigay ng bagong hugis sa mga lumang mito. Bilang isang mahilig sa mga kwentong bayan, lagi kong na-eenjoy ang paghahambing: hindi ibig sabihin ay kopya lang, kundi pariho silang umuusbong mula sa magkakaparehong pangangailangan ng tao — paliwanag sa kalikasan, takot, pag-ibig, at pagkakakilanlan. Masarap isipin na sa bawat alamat, umiiral ang isang piraso ng malawak na kulturang naglalakbay sa dagat at kabundukan.

Nang una kong mapanood ang 'Shake, Rattle & Roll' bilang bata, tumimo sa akin ang ideya na ang mitolohiya ay hindi lang kuwento—ito ay buhay na materyal na paulit-ulit na binibigyan ng hugis ng mga palabas at pelikula. Sa simpleng salita, ang mitolohiya ay koleksyon ng mga kuwentong bayan, diyos, nilalang, at paliwanag sa mga bagay-bagay—mula sa pag-ulan hanggang sa paglitaw ng kakaibang nilalang sa gubat—na ipinasa-pasa ng mga henerasyon. Hindi lang ito naglalarawan ng mga supernatural na nilalang tulad ng kapre, manananggal, at diwata; kasama rin dito ang mga ritwal, paniniwala, at mga paraan ng pakikipag-ugnayan sa kalikasan at espiritu. Sa madalas kong pagmuni-muni, nakikita ko na ang mitolohiya ay gumagana bilang lente kung paano natin binibigyang-kahulugan ang mundo at ang ating mga kinatatakutan at pag-asa. Sa pelikulang Filipino, napakalaki ng impluwensya ng mitolohiya—hindi lang sa horror genre kundi pati sa fantasy, drama, at kahit sa mga indie na gawa. Sa praktika, nagbibigay ito ng instant na worldbuilding: isang director o screenwriter ang pwedeng kumuha ng aswang o tiyanak at agad na may alam na ang manonood tungkol sa banta at mood. Halimbawa, ang mga komiks-adaptations tulad ng 'Darna' at 'Pedro Penduko' ay naghalo ng alamat at superhero tropes para lumikha ng pambansang imahe ng bayani; samantalang ang mga horror franchise tulad ng 'Shake, Rattle & Roll' ay nag-extract ng takot mula sa folklore para gawing visceral at lokal ang katatakutan. Pero hindi lang ito tungkol sa monster show—madalas ginagamit ang mga mito para sa social commentary: ang aswang ay maaaring maging metapora ng stigma o kahirapan, at ang diwata naman ay maaaring simbolo ng pagkawala ng koneksyon sa kalikasan dahil sa modernisasyon. Ang pinakanakakainteres sa akin ay kung paano patuloy na nire-reimagine ng mga bagong henerasyon ang mga kuwentong ito. May mga pelikula na tumitimbang sa gender at postkolonyal na pananaw, kung saan ang tradisyonal na diwata o mangkukulam ay binibigyan ng mas komplikadong backstory; may mga indie filmmakers na gumagawa ng urban retellings at mga hybrid genre pieces na naglalagay ng mitolohiya sa social media era. Para sa akin, ang mitolohiya ang nagbibigay sa pelikulang Filipino ng sariling panlasa—isang pinaghalong katatakutan, kababalaghan, at identidad—na palaging may puwang para sa bagong interpretasyon at muling pag-ibig sa mga kuwentong bayan.

Tara, simulan natin sa pinaka-madalas na binabanggit sa mga kwento ng matatanda — si Bathala ang pangunahing diyos sa mitolohiyang Tagalog. Lumaki ako sa pakikinig ng mga kuwentong ito mula sa lola at mga kapitbahay, kaya natural lang na masigla ako kapag napag-uusapan ang paksang ito. Sa tradisyong Tagalog, si Bathala (minsan sinasabing 'Bathalang Maykapal') ang itinuturing na pinakamakapangyarihang nilalang: tagapaglikha ng langit at lupa, tagapamahala ng mga diyos at espiritu, at tinuturing na pinagmulan ng buhay. Maraming bersyon ng kuwento tungkol sa kanya — may nagsasabing lumalang siya ng mga tao mula sa putik o luwad, may iba namang nagsasabing siya ang nag-ayos ng mga diyos at tumatakda ng mga batas ng kalikasan. Karaniwan ding binabanggit na may mga anak o kapatid si Bathala na mga diyosa at diyos ng kalawakan: sina Mayari (simbolong buwan), Tala (mga bituin), at Apolaki (araw o digmaan, depende sa bersyon). Dahil sa pagdating ng mga Kastila, inangkop ng mga mananakop ang konsepto ni Bathala sa kanilang Diyos at nagkaroon ng halo-halong pananaw, kaya may pagka-syncretic din ang ilang bersyon ng alamat. Sa personal, nakikita ko si Bathala bilang sentrong imahe ng pag-uusap tungkol sa pinagmulan ng ating mga kuwento — hindi lang basta diyos sa kabuuan, kundi simbolo rin ng pag-uugnay ng mga sinaunang Paniniwala at ng modernong pagka-Filipino. Kahit na iba-iba ang bersyon, iisa ang paghanga: binibigyan tayo ng pangalan at mukha para sa mga tanong kung paano nagsimula ang lahat, at yun ang nakakakilig sa akin tuwing naaalala ang mga alamat ng ating mga ninuno.