May Monumento Ba O Alaala Para Kay Lope K Santos Sa Maynila?

Sobrang kinagigiliwan ko ang mga kuwentong tungkol sa mga manunulat ng panahon ng kolonyal at rebolusyonaryo, at kay Lope K. Santos madalas kong iniisip bilang isang anak ng Pasig. Ipinanganak siya sa bayan ng Pasig, na noon ay bahagi ng lalawigan ng Rizal (ngayon ay Metro Manila), at doon rin siya lumaki sa kanyang mga unang taon. Madalas kong nababasa na ang kanyang pagkabata sa Pasig at mga nakapaligid na lugar ang nagbigay-daan sa kanyang malalim na pag-unawa sa buhay ng mga karaniwang Pilipino—halos ramdam mo ang mga bahay, ilog, at ang tunog ng kalye sa kanyang mga nobela. Habang lumalaki, napansin ko na parang natural lang sa kanya ang pagpunta sa Maynila para magtrabaho at maglingkod; doon niya napaunlad ang kanyang pagkakasulat at aktibismo. Naging malaking bahagi ng kanyang buhay ang paglipat mula sa probinsya tungo sa sentrong kultural at politikal ng bansa, kaya’t ang mga tema ng pagbabago at pag-asa sa kanyang tanyag na akdang 'Banaag at Sikat' ay may ugat sa kanyang mga personal na karanasan. Sa madaling salita: ipinanganak at lumaki siya sa Pasig, at ang pagkakaugat niya roon ay kitang-kita sa kanyang mga sinulat at sa paraan ng kanyang pagtingin sa lipunan.

Tuwang-tuwa talaga akong pag-usapan si Lope K. Santos kapag lumalabas ang paksang ito—para sa akin, walang dudang ang pinakatanyag niyang akda ay ang ‘Banaag at Sikat’. Ito ang nobelang madalas unang naiisip kapag pinag-uusapan ang kontribusyon niya sa panitikang Pilipino, dahil ito ang nagpakita ng bagong anyo ng nobela sa tagalog na tumatalakay sa malalaking suliranin ng lipunan: kahirapan, paggawa, at ideolohiya. Nilathala noong unang bahagi ng ika-20 siglo, naging tanyag ito hindi lang dahil sa kuwento kundi dahil sa tapang nitong talakayin ang sosyalismo at reporma sa loob ng isang gawaing pampanitikan. Mahilig akong magbasa ng lumang nobela, at ang paraan ng pagsulat ni Lope K. Santos ay may kakaibang tunog — malinaw, mapagmatyag, at may puso para sa mga ordinaryong tao. Bukod sa 'Banaag at Sikat', kilala rin siya sa mga gawaing linggwistiko at sa pagbuo ng mga aral sa Tagalog, kaya makinang ang impluwensya niya sa paghubog ng pambansang panitikan. Nakakataba ng puso na isipin na ang isang nobela noon ay naging daan para pag-usapan ang karapatan ng manggagawa at ang mga alternatibong panlipunan. Kapag inirerekomenda ko ng sinoman na basahin ang klasikong ito, lagi kong binibigyan-diin na dapat tignan hindi lang bilang teksto sa kasaysayan kundi bilang salamin ng mga tanong na buhay pa rin hanggang ngayon — kung paano natin pinapahalagahan ang katarungan, pag-asa, at pagkilos. Para sa akin, siyang pinaka-iconic na gawa ni Lope K. Santos ay nananatiling may dating at kabuluhan sa modernong mambabasa.

Sobrang laki ng respeto ko kay Lope K. Santos — isa siyang haligi ng panitikang Pilipino na madalas hindi nabibigyan ng sapat na pansin sa mga usapan ngayon. Ipinanganak siya noong 1879 at namatay noong 1963, at kilala siya dahil sa pagsulat ng nobelang 'Banaag at Sikat' (1906), na madalas binabanggit bilang isa sa mga unang nobelang nagbigay-diin sa kaisipang sosyalista at sa karanasan ng uring manggagawa sa konteksto ng bagong panahon ng bansa. Hindi lang siya manunulat ng kuwento; ginamit niya ang panitikan para magtalakay ng mga isyung panlipunan at politikal, kaya nag-iwan siya ng malakas na marka sa kilusang pampanitikan at sa kamalayan ng mga mambabasa ng kanyang panahon. Bukod sa pagiging nobelista, malaki rin ang naiambag ni Lope K. Santos sa paglinang ng wikang pambansa. Siya ay kabilang sa mga nagtaguyod ng sistematikong pag-aayos ng balarila at ortograpiya ng Tagalog, at nauugnay sa pagbuo at pagsusulong ng tinatawag na 'abakada'—isang mas pinasimpleng alpabetong ginamit noong unang bahagi ng Ikalawang Republika bilang pundasyon ng pambansang wika. Nag-sulat din siya ng mga akdang pang-gramatika at diksyunaryo na ginamit sa edukasyon, kaya't marami sa modernong anyo ng Filipino ang pinanggalingan ang mga ideyang kaniyang sinimulan. Personal, tuwing binabasa ko ang mga sipi mula sa 'Banaag at Sikat' at ang kaniyang mga sulatin sa wika, ramdam ko kung papaano niya pinagsama ang puso ng manunulat at ang disiplina ng linggwista. Para sa akin, ang tunay na kontribusyon niya ay ang pagpapakita na ang wika at panitikan ay parehong sandata at bahay — paraan para maipahayag ang hinanakit, pag-asa, at kolektibong identidad ng mga Pilipino.

Sobrang saya ko kapag napag-uusapan ang mga unang modernong nobela sa Filipino—dahil ramdam ko kung paano unti-unting nabuo ang ating panitikang pambansa. Si Lope K. Santos ay nagsulat ng ‘Banaag at Sikat’ sa unang bahagi ng ika-20 siglo; kadalasang binabanggit ng mga historyador na sinimulan niya ang komposisyon noong mga 1903 at nailathala ito noong 1906. Ang eksaktong panahon ng pagsulat ay nakaugnay sa malalaking pagbabago sa lipunan: bagong kolonyang Amerikano, pag-usbong ng mga samahang manggagawa, at ang pagpasok ng makabagong ideya tulad ng sosyalismo at reporma sa lupa. Bilang mambabasa, nakakaantig ang ideya na may nobelang tumatalakay ng mga ganitong paksa noon pa lang—halos isang siglo na ang nakalipas. Hindi lang ito kwento, parang leksiyon din sa pulitika at pakikibaka, at malinaw ang hangaring magmulat ng isip. Ang 1906 na publikasyon ng ‘Banaag at Sikat’ ang naglagay kay Lope K. Santos sa gitna ng mga manunulat na nagpalaganap ng makabayang Filipino at sosyalistang pananaw. Sa akin, bawat pagbanggit ng taon na iyon ay paalala kung gaano kalakas ang literatura bilang sandata at salamin ng panahon.

Nakakatuwang isipin kung paano talaga nagbago ang pag-iisip natin tungkol sa wikang Filipino dahil kay Lope K. Santos. Nung una kong nabasa ang 'Banaag at Sikat' sa kolehiyo, naakit ako hindi lang sa kwento kundi sa paraan niya ng paggamit ng Tagalog—malinaw, may ritmo, at may tapang na tumalakay ng mga isyung panlipunan. Dun ko na-realize na puwedeng maging mataas ang Tagalog para sa malalalim na diskurso, hindi lang para sa mga simpleng usapan. Bukod sa pagiging nobelista, malaking kontribusyon niya ang pagbuo at pagpapalaganap ng mga patakarang gramatikal—ang mga aklat niya tungkol sa balarila at gamit ng wika ang madalas na pinang-uugatan ng mga teksbuk sa paaralan noon. Dahil doon, nagkaroon ng sentrong batayan ang mga guro at manunulat sa pagsusulat at pagtuturo ng Tagalog bilang isang mas sistematikong wika. Personal, nakikitang malaking bahagi ng pamana ni Lope ay ang paghubog ng pambansang identidad sa pamamagitan ng wika. Ang mga salita at parirala mula sa kanyang panahon ay nag-migrate sa pang-araw-araw na talastasan at sa pampublikong diskurso. Para sa akin, siya yung klaseng manunulat na hindi lang nagkwento—naglatag din siya ng daan para maayos nating tawagin at intindihin ang sarili nating wika.

Tumigil ako sa pagbabasa ng 'Banaag at Sikat' isang gabi at hindi na ako umalis agad — iyon ang lakas ng ginawa ni Lope K. Santos sa akin bilang mambabasa. Para bang binuksan niya ang Tagalog bilang isang medium na hindi lang pambata o pang-araw-araw na usapan, kundi kayang humawak ng mabibigat na isyu: kahirapan, karapatan ng manggagawa, at pag-asa ng bayan. Ang nobelang iyon ay madalas itinuturing na unang malaking nobelang Pilipino na malinaw na naglalaman ng ideolohiyang sosyalista; hindi lang ito kwento, kundi deklarasyon na pwedeng pag-usapan ang politika sa sariling wika. Bukod sa malikhaing pagsulat, napakaimportante rin ng ginawa niya sa pagbuo ng pamantayan sa Tagalog. Ang kanyang mga sinulat tungkol sa balarila at ortograpiya, tulad ng 'Balarila ng Wikang Pambansa', ay tumulong maglatag ng mga tuntunin kung paano natin isusulat at ituturo ang ating wika. Bilang mambabasa, ramdam ko na dahil sa kanya mas lumaki ang kakayahan ng mga sumunod na manunulat na gumamit ng Tagalog nang mas sistematiko at epektibo. Sa madaling salita, ang impluwensya ni Lope K. Santos ay dobleng-panig: pampanitikan at pangwika. Nagbigay siya ng mga template — isang nobelang may adbokasiya at isang sistematikong pagtrato sa wika — na nagpayaman sa tradisyon ng panitikan at sa pag-unlad ng pambansang wika. Personal, iniisip ko na maraming modernong manunulat at aktibista ang humuhugot ng lakas mula sa bakas niyang iniwan.

Nakakatuwang pag-usapan ang gawa ni Lope K. Santos dahil ramdam mo agad ang bigat ng panahon at idealismo sa 'Banaag at Sikat'. Sa personal kong pagka-interes, ang pinaka-kilala niyang nobela — 'Banaag at Sikat' — ang madalas lumilitaw sa usapan kapag tanong kung may adaptasyon sa pelikula. Sa totoo lang, bihira ang direktang full-length film adaptations ng kanyang mga nobela kumpara sa ibang klasikong akdang Pilipino; mas madalas silang inangkop para sa entablado, radyo, at paminsan-minsang telebisyon at programang pang-kultura. Doon ko nare-realize na hindi lang kakulangan ng interes ang dahilan, kundi pati komplikasyon sa wika at ideolohiyang naka-bind sa orihinal na teksto. Ang period setting at malalim na sosyopolitikal na tema ng 'Banaag at Sikat' ay mahirap gawing commercial na pelikula nang hindi nawawala ang diwa nito. Kahit ganoon, nakita ko na maraming direktor at playwright ang kumukuha ng mga motif mula sa kanyang mga gawa—mga eksena ng pakikibaka ng uring manggagawa, idealismo at personal na sakripisyo—at inuulit iyon sa iba't ibang anyo ng sining. Para sa akin, mas masarap isipin na buhay pa rin ang kanyang mga ideya sa entablado, radyo, at mga tekstong pinaghahaluan ng pelikulang Pilipino kaysa agad magmadali sa isang literal na cinema remake.

Tuwang-tuwa talaga ako kapag may nagsasalita tungkol sa mga orihinal na aklat ni Lope K. Santos — parang treasure hunt! Kung ang hinahanap mo ay unang edisyon o lumang print ng mga gawa niya (halimbawa ang 'Banaag at Sikat' o ang kanyang mga sulatin sa balarila), dalawang direksyon ang madalas kong tinatahak: modernong reprints at mga antiquarian/rare copies. Para sa mga bagong kopya o reprint na madaling mabili, check mo ang malalaking tindahan tulad ng mga branch ng National Book Store at Fully Booked (madalas meron silang mga reprinted classics). Maganda ring tingnan ang mga university presses — may mga pagkakataon na inuulit ng UP Press o Ateneo Press ang mahahalagang pamagat. Kung vintage o first edition ang target mo, pumunta ka sa mga antiquarian bookstores at mga online marketplaces (Carousell, eBay, AbeBooks) at magtanong sa mga auction houses. Tip ko: humingi ka ng malinaw na litrato ng title page at colophon (publisher at taon), alamin ang kondisyon ng pabalat at pahina, at itanong ang provenance. Kapag nakita mo ang eksaktong publisher at taon sa title page, may mas malaki kang tsansang matukoy kung tunay o reprint ang hawak mo. Mas masaya kapag napulot mo 'yung perfect na lumang kopya — nakakagaan ng puso, promise.