Paano Gumawa Ng Tula Na May Sukat?

Tila napaka-basic na tanong, pero ang sukat ng tula ay may malaking papel sa pagkakaintindi natin sa mensahe ng isang tula. Sa tuwing ang isang makata ay pumipili ng sukat, parang binibigyan niya ng ritmo ang kanyang mga salita. Kung pagtuunan natin ang halimbawa ng soneto, ang tiyak na sukat at ritmo nito ay nagdadala ng isang hinihingi at damdaming pormal na talakayan hinggil sa pag-ibig o kalungkutan. Sa mismong isang tula, ang sukat ay parang musika; nagbibigay ito ng damdamin at damang hinahanap natin sa mga salita. Ipinapahayag nito ang mga ideya sa masining na paraan, nagiging bahagi ng kabuuang karanasan ng mambabasa. Hindi maikakaila na ang sukat ay isa ring paraan para maipahayag ang mga emosyon at pakikisangkot sa tula. Halimbawa, kung ang sukat ay hindi regular, napapataas nito ang tensyon at nagsisilbing simbolo ng mga suliranin o kaguluhan na nararanasan ng persona sa tula. Sa ganitong paraan, naiiba ang epekto ng isang tula batay sa sukat nito. Kaya naman, maiisip mong mahalaga talaga ang tamang sukat ng isang tula.

Tila may kasiya-siyang mundo ang mga sukat ng tula na puno ng damdamin at ritmo na sumasalamin sa sining ng bawat makata. Ang mga sukat tulad ng 'dalit', 'tanaga', at 'soneto' ay pawang mga halimbawa ng kanon na nagbibigay-diin sa tono at tema ng isang tula. Ang 'dalit' ay may sukat na 8 na taludtod, habang ang 'tanaga' naman ay binubuo ng 4 na taludtod na may dalawahang tugma. Para sa mga mas mahahabang tula, ang 'soneto' na binubuo ng 14 na linya ay madalas na ginagamit upang ipakita ang mas malalim na pagninilay sa pag-ibig o pag-asa. Ang pagkakaroon ng mga ito sa ating kultura ay nagbibigay-daan sa mga makata na maipahayag ang kanilang mga saloobin at damdamin gamit ang isang estrukturadong paraan na nagpapahayag ng linaw at kalidad. Sadyang kahanga-hanga ang bawat sukat na nagbibigay-diin sa mensahe ng tula. Kumbaga, ang bawat isa ay may kanya-kanyang katangian—may nakapagbibigay ng saya, at may nakapagbibigay ng lungkot. Kapag nagbabasa ako ng 'dalit', ito ay parang natutunghayan ko ang isang kwento sa likod ng mga salita. Sa 'tanaga', ang pagiging maikli ngunit malaman ng porma ay nakakaengganyo. Kaya, sa bawat sukat ng tula, may lalim na nag-aanyaya sa akin na tuklasin ang mga damdaming nakapaloob dito!

Sorpresa ako kung gaano kasarap talagang maglaro sa sukat kapag nagbibigkas ng maikling tula. Para sa akin, ang estruktura ng isang maikling tula na may sukat ay nagsisimula sa tatlong pangunahing bahagi: taludtod (lines), saknong (stanzas), at pantig bawat taludtod (sukat). Karaniwan, pipili ka muna ng bilang ng taludtod at kung ilan ang pantig sa bawat isa — halimbawa, apat na taludtod na tig-pitong pantig (7-7-7-7) para sa tradisyunal na 'tanaga', o tatlong taludtod na may 5-7-5 para sa isang hapones-influenced na anyo. Tapos, nagdedesisyon ka rin kung magkakaroon ng tugmaan (rhyme) o hindi; may mga tula na nakatuon sa sukat lang at may mga tula na sinasamahan ng tugma para sa dagdag na ritmo. Kapag gumagawa ako ng halimbawa, sinusukat ko ang pantig sa bawat salita — tandaan na sa Filipino, kadalasang binibilang ang bawat patinig o tunog ng pantig (diptonggo counts as isa). Halimbawa, isang simpleng apat na taludtod, tig-walong pantig bawat isa: Unang gabi, bituin sumilip (8) Tahimik ang lansangan, huminga (8) Ihip ng hangin, lihim ang dala (8) Pait at saya, bumabalik sa'ka (8) Dito makikita mo ang malinaw na sukat at rhythm. Maaari mong baguhin ang tugmaan, laktawan ang tugmaan, o maglaro sa enjambment para magkadugtong ang ideya sa susunod na taludtod. Pinakamahalaga sa akin ay ang damdamin — kahit mahigpit ang sukat, hindi dapat mawala ang puso ng tula. Kapag sumasang-ayon ang ritmo at ang emosyon, mas tumitibay ang dating ng bawat linya sa pandinig at puso ng mambabasa.

Iba't ibang sukat ng tula sa Filipino ang nagdadala ng iba't ibang ritmo at damdamin, kaya't talagang nakakatuwang i-explore ang mga ito! Ang halimbawa ng sukat na walong taludtod, o 'octosyllabic', ay maririnig mo sa mga tulang may mas malamig at mas maayos na daloy. Kadalasang ginagamit ito sa mga HIMIG o mga kantang bayan. Sa kabilang banda, ang limang taludtod naman, o 'quint syllable', ay mas makakarinig ka ng mas masiglang tunog na puno ng damdamin at pasyon. Isang magandang halimbawa dito ay ang mga tula ng mga makatang tulad ni Jose Corazon de Jesus. Gayundin, ang labing-apat na taludtod, na kilala rin bilang pasyon, ay nagbibigay-daan para sa mas mahahabang taludtod na umuugma sa mas malalim na pagninilay. Ang pagkakaroon ng sukatan sa isang tula ay konektado sa tema at emosyon na nais ipahayag ng makata, subalit ang mas mahalaga ay ang sulat ng damdamin na bumabalot dito. Ang mga makata ay madalas na gumagamit ng iba't ibang sukat at elemento upang makuha ang atensyon ng kanilang mambabasa. Ganito ang mabisang sistema ng pagsulat sa tula na nagiging hadlang din minsan sa ating pagkaunawa, pero sa bawat taludtod, may istorya at damdamin na nakapaloob! Nasa isip ko rin ang sukat na awit na karaniwang ginagamit sa mga pangkat at makikita natin na sa mga babasahin ito ang kadalasang tumatampok. Isipin mo, ang tula na may sukat na anim na taludtod, o 'hexasyllabic', ay parang panahon na puno ng galit o saya. Napaka-hamon na gawing buo ang pagkakaintindi sa bawat sukat, dahil dito masusukat talaga ang husay at talento ng isang makata.

Umaalab ang loob ko kapag napag-uusapan ang sukat sa tula—parang naglalaro ako ng mga titik at tanikala ng himig. Mahilig ako gumawa ng maiikling halimbawa na madaling tularan, kaya heto ang ilang konkretong anyo at sariling bersyon ko na tungkol sa wika. Tanaga (7-7-7-7): Wika’y ilaw sa gabi Bukas ng pinto’t damdamin Habi ng lolo’t ina Awit ng ating naninimdim Awit (12 taludtod bawat linya, karaniwang 4 taludtod sa isang saknong): Wika ng bayan, dala mong alaala sa puso at isip; ikaw ang tula't awit na hindi nawawala. Ikaw ang tinig ng bukid at lansangan, sinulid ng sipag sa umaga ng paggising. Ikaw ang buklod namin sa pagtawid sa unos, ikaw ang pangalan na inuukit sa pag-asa. Sa bawat letra'y buhay, sa bawat tunog ay buhay na umiikot at nagliliwanag sa gabi. Pinipilit kong panatilihing malinaw ang sukat kapag gumagawa: kung tanaga, bilangin ang pantig ng bawat linya; kung awit o korido, tiyakin ang 12 o 8 na pantig. Mahirap sa umpisa pero sobrang satisfying kapag tumutugma ang ritmo at kahulugan—parang nagkakaroon ng panibagong kantang tumutugon sa ating pagkakakilanlan. Lagi akong nag-iingat na ang laman ng tula ay tumutukoy sa wika—kung bakit mahalaga, paano ito inaalagaan, at paano natin dinidikit ang mga alaala nito sa ating pang-araw-araw na buhay.

Sa mga mata ng mga poet, ang tula ay tila isang masining na daan na nagdadala ng kahulugan sa isang nakakaakit na anyo. Isa sa mga sikat na tula na puno ng sukat ay ang 'Huling Paalam' ni Jose Rizal. Umiikot ito sa temang pag-ibig sa bayan at pagbibigay ng sakripisyo. Ang sukat ng tula ay kinabibilangan ng walo hanggang siyam na pantig sa bawat taludtod, na naglalatag ng ritmo na madaling tandaan at punung-puno ng damdamin. Bawat linya ay tila nagiging daan tungo sa mas malalim na pananaw sa kalayaan at pagkabansa, nagpapamalas ng sining sa pagsulat na hindi lamang nakakaaliw kundi nagbibigay-diin sa ating kasaysayan. Ang tinig ni Rizal ay tila buhay na buhay, nagbibigay inspirasyon sa mga susunod na henerasyon upang ipaglaban ang kanilang karapatan at kalayaan. Sa larangan ng modernong tula, sikat din ang 'Tao Po' ni Kiko Machine. Sa tula niyang ito, makikita ang hikbi ng mga tahimik na buhay sa mga kalsada habang ang sukat ay umuugoy ng kabataan at pakikibaka. Ang mga taludtod nito ay tila naglalarawan ng mga sakripisyo at pangarap ng mga Pilipino. Ang dami ng damdamin at emosyon sa kanyang mga salita ay kayang maghatid sa bawat mambabasa sa isang paglalakbay sa kanyang mga alaala. Ito ay hindi lamang tula; ito ay ang aming kwento. Isang magandang halimbawa naman ng tula na may sukat ay ang 'Bangkay' ni Jose Corazon de Jesus. Ang talinghaga at isipin nito ay tila bumabalot sa mga damdamin ng kalungkutan at pagninilay-nilay. Bawat taludtod ay may sukat at tugma na nagbibigay ng masining na pagbigkas na kay sarap balikan. Kapag iniisa-isa ang bawat linya, hindi mo maiwasan ang pag-paghahanap ng mga simbolismo na kasukat-sukat sa karanasan ng bawat tao—mga pangarap, pagsasakripisyo, at ang panandaliang kalikasan ng buhay. Iba pang tula na di dapat palampasin ay 'Prinsipe ng mga Ibon' ni Francisco Balagtas. Ang sukat nito ay makikita sa matematikal na balanse ng mga pantig na nakabuo ng magagandang taludtod, marami ring simbolismo ukol sa pag-ibig at tradisyon. Nakatuon ito sa kandungan ng pag-asa, at tila sa bawat pagbabasa, nagbibigay-diin ito sa halaga ng pagsisikap at pagtitiwala sa sarili. Sa pangkalahatan, ang mga sikat na tula na ito ay nagtuturo sa atin na mahalaga ang pagsasaling-wika ng mga damdamin at ideya sa masining na paraan. Ito ang ating mga boses na humuhugot mula sa kasaysayan at sa ating indibidwal na mga karanasan, kaya nagbibigay sa atin ng regalo ng pananaw at inspirasyon sa patuloy na pakikibaka ng buhay.

Napakahalaga ng sukat ng tula sa klasikal na literatura, lalo na sa mga obra ng mga sinaunang tagasulat. Isang magandang halimbawa nito ang 'Iliad' ni Homer, kung saan ang sukat na ginagamit ay dactylic hexameter. Ang sukat na ito ay may anim na metrikal na paa, na karaniwang binubuo ng isang dactyl (mabilis na taludtod) na sinusundan ng dalawang hindi matatag na taludtod. Kapag binasa mo ang 'Iliad', mararamdaman mo ang ritmo at daloy na talagang nakaka-engganyo. Sa mga tula naman ni Virgil, tulad ng 'Aeneid', makikita rin ang paggamit ng dactylic hexameter. Ipinapakita nito ang ligaya at pagluluksa ng mga bayani sa kanilang mga pakikibaka. Samantalang ang mga akda ni Sappho, na kilalang Greek lyric poet, ay gumamit ng mga sukat na mas malikhain, karaniwang mayroong mga strophes at antistrophes. Ang pag-ibig, kalungkutan, damdamin ay talagang naging sentro ng kanyang mga tula. Sa katunayan, ang sukat ng tula ay nagbigay-daan sa mga manunulat na maging mas masining sa kanilang pagsasalaysay, nagiging kasangkapan ito sa pagpapahayag ng damdamin at ideya. Ang pagsunud-sunod sa sukat ay hindi lamang isang teknikal na aspeto kundi isang paraan din upang mapahusay ang emosyonal na epekto ng mga tula.

Takbo ng isip ko tuwing nagsusulat ako ng tula ay umiikot sa ritme—parang musika na kailangang paketin sa tamang bilang ng pantig at tamang tugmang makakapit sa dulo. Una, linisin muna ang ideya: ano ang gusto mong sabihin? Kapag malinaw ang tema, mas madali maghanap ng mga salita na magkakasya sa sukat. Sa sukat, ang mahalaga ay bilangin ang pantig ng bawat taludtod. Sa Filipino, karaniwan nating binibilang ang bawat patinig bilang isang pantig (tumutulong din ang paglapit ng tunog kapag may mga diptongo). Para mas madali, basaang malakas ang linya at pamilyaring i-clap o i-tap ang bawat pantig. Minsang nakakatawa — pero effective —: naglalagay ako ng daliri sa mesa at tinitingnan kung tumitibok ang ritmo. Para sa tugma, may iba't ibang estilo: ang tugmang ganap (exact rhyme) kung saan tugma talaga ang tunog ng huling pantig, at ang bahagyang tugma (slant rhyme) na okay din kapag natural ang daloy. Popular ang mga scheme tulad ng AABB, ABAB, o AAAA para sa singkakasunod na tula. Habang sumusulat, huwag pilitin ang salita na magtunog ng pilit; mas maganda kung natural ang pagdugtong ng mga salita kaysa sa pilit na tugma. Isang trick na ginagamit ko: gumawa ako ng listahan ng mga posibleng rima para sa huling salita ng taludtod — parang maliit na bank ng salita — at saka ko iaayos ang unahan ng linya para magkasya sa sukat. Praktikal na ehersisyo na madalas kong ginagawa: pumili ng sukat (hal., 8 pantig) at scheme (AABB). Sumulat ng apat na linya; huwag mag-alala sa simula kung may mali sa tugma — i-revise mo lang hanggang natural. Pagkatapos, basahin ng malakas at i-record kung maaari; makikita mo kung may mga tambak na pantig o sobrang pilit na tugma. Huwag kalimutang maglaro ng balarila at diin — minsan isang panlaping inalis o isang kumbinasyon ng salita lang ang kailangan para bumagay ang sukat. Sa huli, mahalaga pa rin ang damdamin: kapag naramdaman mo ang ritmo at tugma habang nagbabasa, malapit ka na sa magandang tula. Ako? Lagi kong napapangiti kapag may unang taludtod na tumutugma at umaagos nang natural — simple pero satisfying na feeling.