Paano Hinahati Ng Mga Iskolar Ang Yugto Ng Kasaysayan Ni Jose Rizal?

Totoo, maraming scholars ang naglalapat ng iba't ibang lens sa pag-aaral ng buhay ni Rizal, at ako lagi kong nae-enjoy ang comparative na pananaw na iyon. Isang popular na pag-aayos na madalas kong nababasa ay ang apat na bahagi: Kabataan at Paglinang (1861–1882), Paglalakbay at Pag-unlad ng Kaisipan (1882–1887), Propaganda at Paglalathala (1887–1892), at Exile at Pagkamatay (1892–1896). Ang kaganda nito ay binibigyan nito ng pansin hindi lang ang kapanahunan kundi ang mga tunguhin—pagsulat, politikal na paglahok, at praktikal na kontribusyon sa komunidad.

Sa personal, nakita ko na kapag pinaghiwa-hiwalay mo ang panahon ayon sa 'function'—halimbawa, ang panahon ng pagbuo ng kanyang idyolohiya kumpara sa panahon ng aktwal na pagsasabuhay nito—lumilitaw kung paano nagbago ang kanyang stratehiya: mula sa akademikong reformist na may malalim na pag-asa sa edukasyon at moral na pagbabago, hanggang sa mas determinadong moral witness nang malapit na ang kanyang kamatayan. Ang paraan ng mga iskolar na ito ay nakakatulong para hindi gawing simpleng bayani ang tao; nakikita mo ang hypocrisy, kompromiso, at prinsipyo sa loob ng konteksto ng kanyang panahon.

Nakakapagtaka na kahit pinag-uusapan ng maraming tao, may iba't ibang paraan pa ring paghiwa-hiwalayin ang buhay ni Rizal. Madalas nilang sinusunod ang kronolohiyang edukasyon—Europa—exile, pero mayroon ding mga iskolar na mas gusto ang tematikong paghahati: intelektuwal, pampanitikan, at aktibismo. Sa temang intelektuwal, tinitingnan nila ang panahon ng pag-aaral niya sa Ateneo at UST at ang paglalakbay niya sa Europa na nagbukas sa kanya sa liberal na ideya. Sa pampanitikan na yugto, malaki ang bigat ng kanyang mga nobela tulad ng 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo'—dito lumabas ang kanyang kakayahang maglantad ng sistemang kolonyal.

May isa pang praktikal na hanay ng mga iskolar na itinatalaga ang panahon ng 'Dapitan' (1892–1896) bilang hiwalay na yugto — hindi lang bilang pagkatapon kundi bilang panahon ng serbisyo at eksperimento sa lipunan. Nakikita ko ito bilang momento ng pagiging konkretong repormista: nagtayo siya ng paaralan, nagtanim, nagpagamot. Ang huling bahagi naman —ang pagbabalik at pagbitay— ay madalas itinuturing na kumpletong katapusan ng kanyang personal na proyekto para sa bansa, isang malungkot ngunit makapangyarihang pagtatapos.

Nakakaintriga talaga kung paano hinahati ng mga iskolar ang buhay ni José Rizal — parang sinusubukan nilang ayusin ang kanyang dami ng ginagawa sa mga malinaw na kabanata. Karaniwan kong nakikita ang tatlong pangunahing yugto: ang Formative o kabataan at edukasyon (1861–1882), ang European/Propaganda period (1882–1892), at ang Exile/Final period (1892–1896). Sa unang bahagi nakita ko ang bata mula Calamba na punong-puno ng kuryusidad: ang pag-aaral sa Ateneo at UST, ang pagkakaroon ng interes sa sining at agham, pati na rin ang paghubog ng kanyang mga unang paninindigan.

Sumunod ang kanyang dekadang Europa kung saan naging mas politikal at intelektwal siya — dito isinulat niya ang 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo', nakilahok sa kilusang Propaganda kasama ang mga ilustrado, at nagtrabaho bilang doktor't ekolohista sa isip. Personal kong naisip noon na dito lumitaw ang Rizal na may malay sa pambansang isyu, ngunit nanatiling naniniwala sa reporma kaysa rebolusyon.

Panghuli, ang kanyang panahon sa Dapitan (exile) at ang pagbabalik sa Maynila ay nagpapakita ng praktikal na bahagi ng buhay niya: pagtuturo, proyektong panlipunan, at ang huling pagharap sa kolonyal na hustisya hanggang sa kanyang pagbitay. Para sa akin, ang paghahati ng mga iskolar ay tumutulong intindihin ang pagbabago ng kanyang mga layunin at taktika sa paglipas ng panahon.

Sobrang curious ako kung bakit may kalituhan sa eksaktong 'stages' ng buhay ni Rizal—kasi marami talagang ayos na ginagamit ng mga historyador. Sa pinakapayak na pag-aayos na lagi kong ginagamit sa mabilis na explanatory note, hati ito sa tatlo: Kabataan at Edukasyon (hanggang 1882), Europa at Propaganda (1882–1892), at Dapitan hanggang sa Pagkamatay (1892–1896). Ang unang bahagi ay nagtatampok ng pormasyon—mga aral, pamilya, at unang interes sa agham at sining; ang pangalawa ay intelektuwal at publikasyon, dito lumabas ang 'Noli Me Tangere' at ang kanyang papel sa kilusang ilustrado; ang huli naman ay ang praktikal at martyrdom phase.

Mabilis man ang scheme na ito, nagustuhan ko na nagbibigay ito ng malinaw na framework kapag nagtuturo o nagde-debate tungkol sa kanyang legacy—madali ring makita kung paano nag-evolve ang paniniwala at aksyon niya sa pagdaan ng panahon.