Saan Mababasa Ang Nobelang Tumatalakay Sa Buhay Ng Sakada?

Nakakabighani talaga kapag iniisip ko kung paano inilarawan ng panitikan ng Pilipino ang buhay ng sakada — parang lumalabas ang amoy ng bago hiwa na tubo at alikabok ng daan sa bawat pahina. Sa mga akdang tumatalakay sa kanila, hindi lang sila itinuturing na background characters; sila ang puso ng kuwento: mga gumagalaw na katawan, may sariling pangarap at sakit. Madalas na itinatampok ang kahirapan, ang sistema ng utang, at ang malupit na relasyon sa mga haciendero, pero hindi lang iyon. May malalim na ugnayan sa lupa, sa ritmo ng planting at harvest, at sa paniniwala na nagpapalakas sa kanila — mga dasal sa simbahan, kantang pampalipas-oras, at mga ritwal na umiikot sa pamilya. May mga manunulat na gumagamit ng matapang na sosyal na realismo upang ilahad ang pang-aapi at collective action, tulad ng kilusang ipinakita sa pelikulang 'Sakada', habang ang iba naman ay gumagamit ng lirikal na wika para ipadama ang lungkot at pag-asa. Nakikita mo rin ang multimodality: kwentong pasalaysay, tula, sanaysay, at pelikula na magkakasamang bumubuo ng puno ng representasyon. At sa kabila ng eksploytasyon, makikita ang diwa ng pagkakapatiran — mga kapitbahay na nagtutulungan, mga asawa at anak na nagdadala ng liwanag sa gitna ng madilim na kalagayan. Sa huli, ang panitikan ay hindi lamang naglalarawan ng hirap; binibigyang-diin nito ang dignidad at kakayahan ng sakada na umangat at lumaban, na para bang bawat salita ay isang machete na nagbubukas ng bagong daan para sa kanilang kuwento.

Tuwing iniisip ko ang mga kwento ng sakada, naaalala ko agad ang isang pelikula na palaging binabanggit sa mga talakayan—ang 'Sakada' ni Lino Brocka. Bagaman ito ay isang gawaing dramatiko at hindi eksaktong dokumentaryo, napakalakas ng representasyon nito sa realidad ng mga manggagawang walang boses noong dekada '70. Makikita mo sa pelikulang iyon kung paano sinasamantala ang mga magsasaka at ano ang naging epekto sa kanilang pamilya at komunidad—isang mabigat pero totoo-totong paglalarawan na madalas itinuturing na dokumentaryo sa dami ng katotohanang dinodokumento nito. Kung seryoso kang maghanap ng talagang dokumentaryo o primaryang materyales tungkol sa kasaysayan ng sakada, magandang puntahan ang mga koleksyon ng oral histories at archival footage. May mga proyekto sa mga unibersidad tulad ng University of Hawai‘i at iba pang institusyon na nagdokumento ng migrasyon ng mga Pilipino patungong Hawaii at ang buhay-plantasyon. Mahalaga ring tingnan ang mga talaan at litrato mula sa mga sugar planters’ archives para maunawaan ang sistemang pinaghirapan ng mga sakada. Personal, inuuna ko munang panoorin ang 'Sakada' para pumasok agad sa emosyonal na konteksto, tapos sinusundan ko 'yon ng mga oral history at archival clips para sa mas matibay na historikal na batayan. Para sa akin, ang kombinasyon ng pelikula at mga tunay na rekord ang pinakamalinaw na naglalahad ng kasaysayan ng sakada, at lagi akong may bagong napupulot na detalye sa bawat panonood.

Narito ang pelikulang tumutusok sa akin pagdating sa katapangan tungkol sa buhay ng sakada: 'Sakada'. Pinanood ko ito nang naipalabas muli sa isang maliit na film festival noong ilang taon na ang nakalipas, at ang tama nitong pagharap sa sistemang hacienda at sa hindi makatarungang kondisyon ng mga manggagawa ang nag-iwan ng hindi madaling kalimutang galos. Hindi lang ito nagkuwento ng kalupitan — ipinakita nito ang mga relasyon, taktika ng opresyon, at ang mga sandaling napipisa ang pagkakaisa ng masa. Ang mga eksena ng tahimik na pagtitiis, ang mga close-up sa malulutong na kamay ng mga manggagawa, at ang payak na cinematography na tila dokumentaryo ang nagpapatibay sa vérité nitong pakiramdam. Ang isa pang dahilan kung bakit itinuturing kong pinaka-matapang ang 'Sakada' ay ang konteksto ng paggawa nito: pinanindigan nito ang kritisismo laban sa mga makapangyarihan noong panahon ng pagsasalaula, at maraming may kaalaman sa pelikula ang nagsasabing hindi basta-basta pinalaya ang ilang pagpapalabas nito. Bilang pelikulang lumalaban sa paglimot, naglalaman ito ng direktang panawagan para sa hustisya at pagbabago, hindi mawawala sa mga eksena — hindi isang malungkot na tula kundi isang sigaw na gusto mong marinig ng marami. Sa personal, may kulimlim na hangin na pumapaligid sa alaala ng panonood ko noon: hindi ako naaliw dahil lang sa emosyon, kundi pinaalalahanan na ang kultura at sining ay may tungkuling magtala at magbunyag. Kaya kapag may nagtatanong kung alin ang pinaka-matapang, ako agad na nagbabalik sa 'Sakada' — hindi dahil perpekto ito, kundi dahil matapang itong umaklas laban sa pamimirikit ng katotohanan at tumulong buksan ang usapan tungkol sa karapatan ng mga nagbubungkal ng lupa.

Seryoso, napakagandang tanong yan. Marami akong nakita at nabasa na fanfiction na umiikot sa buhay ng sakada—hindi palaging gumagamit ng salitang 'sakada' bilang pamagat, pero klaro ang tema: bukid, pag-uwi sa probinsiya, paghihiwalay ng pamilya dahil sa trabaho, at ang araw-araw na pasanin ng mga manggagawa sa taniman. Sa mga Filipino fanfic hubs tulad ng Wattpad at ilang Facebook groups, may mga kuwento na tumatalakay sa historical sakada (halimbawa mga sugarcane workers noong koloniyal na panahon) at may modernong take din—mga OFW-like na sakada sa ibang rehiyon, mga youth na nag-aadopt ng buhay bukid, o karakter na nagbabalik-loob sa lupang minana. Karaniwang tema: resilience, community solidarity, trauma ng pagkakawalay sa pamilya, at minsan romantic subplots pero mas madalas tinatawag-pansin ang realism. Habang nagbabasa, napapansin ko na pinaka-umaangat ang mga story na may malalim na research: tama ang terminolohiya ng sakahan, may pagkilala sa trade unions o labor history, at hindi mino-romanticize ang kahirapan. Kapag maghahanap, gamitin ang tags na 'sakada', 'rural life', 'farmworkers', 'historical fiction' o 'OFW', at maghanap din ng Filipino-language work para mas malapit sa tunay na tono. Sa sarili kong pagbabasa, napapaluha ako sa mga kwento na nagbibigay-diin sa dignidad ng mga manggagawa—hindi basta-tragedy, kundi buhay na puno ng tawanan, pagod, at pag-asa.

Nakakatuwang isipin kung gaano kadalì makilala ang imahe ng 'sakada' sa pelikulang Pilipino — para sa akin, ang mukha ng sakada sa sinehan ay madalas na iniuugnay kina Fernando Poe Jr. at Bembol Roco. Sila ang mga artista na, dahil sa paraan ng pag-arte at presensya nila, nakakabit agad sa isip ng manonood kapag usapang hirap, lupa, at pakikibaka sa bukid ang nababanggit. Kapag nanonood ako ng mga lumang pelikula, kitang-kita ang rawness ng portrayal: hindi glamorized, puro pawis at putik, at iyon ang nagpapatibay sa autenticity ng karakter. May mga eksenang hindi ko makakalimutan — mga tindig, mga titig na sabay nagpapahiwatig ng pagod at paninindigan. Sa dami ng pelikulang tumatalakay sa buhay sakada, ang iconic na pagganap ng ilang beteranong artista ang nagbibigay ng emosyonal na bigat sa kwento. Hindi lang sila basta gumaganap; parang sila mismo ang nagdadala ng mga boses ng komunidad sa harap ng kamera. Sa huli, kapag tinatanong kung sino ang kilalang artista na gumampan bilang sakada, lagi kong nasasagot na hindi lang iisa — ang mga pangalan ngang madalas lumitaw sa usapan ay mga biyahero sa imahinasyon: sina Fernando Poe Jr., Bembol Roco, at iba pang mga aktor na kilala sa mga makalupang portrayal. Para sa akin, mas mahalaga ang tibay ng pagganap kaysa sa pangalan lang, at iyon ang dahilan kung bakit tumatatak ang mga eksenang iyon hanggang ngayon.

Sobrang saya kapag napag-uusapan ang mga serye na nagpapakita ng buhay ng mga sakada, kasi ramdam ko talaga ang bigat at tibay ng buhay probinsya sa mga kwentong iyon. Madalas, kapag tinatanong kung anong serye sa TV ang may karakter na sakada, binabanggit ko agad ang mga historical at social-realist na adaptasyon—mga palabas na tumatalakay sa lupa, hacienda, at mga manggagawa. Halimbawa, maraming adaptasyon ng mga nobela at pelikula na umuusbong sa telebisyon ang naglalagay ng mga sakada bilang sentrong karakter o mahalagang bahagi ng komunidad upang maipakita ang puwersa ng kolonyalismo at ang pag-igting ng uring manggagawa. Nakakainteres dito na hindi lang ito pang-Drama; ang dahilan kung bakit sikat ang mga seryeng may sakada ay dahil nagiging lente sila para maunawaan ng mas maraming tao ang mga sugat ng kasaysayan—mga kawalan sa lupa, ang kahirapan, at ang organisadong paglaban ng mga manggagawa. Nagbibigay din sila ng emosyonal na pagkakabit: madaling umiyak o umalimpuyo para sa mga karakter na pinagkaitan ng karapatan pero puno ng dignidad. Bilang manonood, naiiwan akong humahanga sa paraan ng pagkukwento—hindi naman kailangan maging kumplikado; kapag totoo ang salita, lalakas ang hatak. Kaya pala patok: may puso, may katotohanan, at may aral na tumatagos sa damdamin.

Tuwing tinitingnan ko ang lumang litrato ng mga sakada, naiiba ang pakiramdam ko — parang may bumubuhos na malamig na hangin mula sa nakaraan. Noong unang bahagi ng 1900s, ang buhay sa plantasyon ay halos umiikot sa pisikal na lakas at utang. Marami sa mga sakada noon ay inangkat o kinontrata; tumatagal sila ng ilang buwan sa malalayong hacienda o plantasyon, nagtatrabaho ng mahabang oras sa ilalim ng araw, nagpuputol ng tubo at gumagawa ng mabibigat na gawain na kadalasan ay walang sapat na proteksyon o medikal na atensiyon. Ang mga suweldo ay madalas maliit, at may sistema ng utang o scrip na nagpapahirap bumalae — hindi biro ang kawalan ng seguridad. Lumipas ang mga dekada, nakita ko ang unti-unting pagbabago: paglitaw ng mga batas-paggawa, organisasyon ng mga manggagawa, at mga kilusang naglalayong itaas ang karapatan ng sakada. Ngunit hindi naman agad nawala ang mga problema; may mga panahon ng protesta at welga para makuha ang karapatang dapat na matagal nang ibinibigay. Bilang resulta, nagkaroon ng mas maraming access sa kolektibong pagkilos, at unti-unting nakaangat ang boses ng mga manggagawa. Ngayon, kapag nakikita ko ang mga kabataan sa baryo na may mga cellphone at kahit online na pag-uusap tungkol sa karapatan nila, humahalo ang lungkot at pag-asa ko. Oo, mas maayos na ang ilang aspeto—may minimum wage, social benefits, at mas maraming impormasyon—pero nananatili pa rin ang seasons of precarity: panandaliang trabaho, epekto ng klima, at pag-angat ng kontraktuwalisasyon. Para sa akin, mahalaga na hindi natin kalimutang pakinggan ang mga kwento ng matatanda habang tinutulungan ang bagong henerasyon na magkaroon ng mas matibay na proteksyon at oportunidad.

Sumisigaw ang puso ko tuwing maririnig ko ang mga lumang awit tungkol sa sakada — parang bumabalik agad ang amoy ng lubid, alikabok, at matamis na kaway ng tubo. Sa pananaw ko, kadalasan ang mga kantang ito ay nahahati sa dalawang malaking klase: mga tradisyunal na work chants at mga protesta/folk songs na kumakatawan sa hinaing ng manggagawa. Ang mga work chants ay simple at paulit-ulit, may call-and-response na ritmo na tumutugma sa pag-igkas ng bolo o paghatak ng lubid; kadalasan ito ay nasa lokal na wika tulad ng Ilocano, Hiligaynon, o Cebuano. Madalas din silang instrumental kaya madaling sabayan ng pagtutulungan sa bukid. Ang pangalawang klase naman ay yung mga awitin na may malinaw na tema ng karahasan, kawalan ng lupa, at paghahanap-buhay sa layo ng tahanan — mga kantang ginawang himig ng kilusang manggagawa. Marami sa mga ito ay may acoustic guitar, banjo, o bandurria na nagbibigay ng malinaw at malungkot na melodiya, at minsan ay sinamahan ng mahinang palakpak o tambol para sa drama. Sa pelikulang 'Sakada' at sa mga dokumentaryo ng mga 1970s at 80s, makikita mong ginagamit ang music para bigyang-diin ang kawalan ng katarungan at ang pagkakaisa ng mga sakada. Personally, kapag nakikinig ako sa ganitong mga kanta, hindi lang nostalgia ang nadarama ko kundi galit at pag-asa — na kahit mababa ang sahod at puno ng hirap ang buhay sa bukid, may pagkakaibigan at tibay ng loob na bumabalot sa kanila.