Saan Makakabili Ng Murang Kopya Ng El Filibusterismo Sa Pilipinas?

Parang magkaibang alon talaga ang nararamdaman ko kapag inuuna ko ang pagbabasa ng 'Noli Me Tangere' at saka ang 'El Filibusterismo'. Una, mas mahinahon at mas malambot ang paglalatag ng mundo sa 'Noli Me Tangere' — puno ng personal na kwento, pag-ibig, at mga indibidwal na sugat. Dito mas lumilitaw ang pagkatao ni Crisostomo Ibarra bilang isang idealistang bumalik mula sa Europa, at nakita mo kung paano unti-unti siyang naaapektuhan ng katiwalian at panlilinlang sa paligid. Ang tono ay mas mapanlikha at minsan ay mapaglaro, kahit na may mga malungkot na eksena. Samantalang paglipat mo sa 'El Filibusterismo', ramdam mo agad ang pagkapait at galit — mas direktang politikal ang atake. Ang pangunahing karakter na si Simoun ay hindi na ang nobelang bayani; siya ay kumplikado, may itim na plano, at kumakatawan sa pagbabagong radikal. Ang mga tema ng paghihiganti, rebolusyon, at pagkabulok ng lipunan ang nangingibabaw, at ang dulo ay mas madilim at hindi nagbibigay ng madaling pag-asa. Sa madaling salita, magkaugnay sila pero magkaibang himig: ang una ay pang-emosyon at panlipunan, ang pangalawa ay pang-politika at repleksyon ng galit at pag-asa na nawawala.

Ang dami talaga ng layers sa 'El Filibusterismo' kaya mahirap pumili ng iisang pinaka-prominente — pero kung pag-uusapan ang lakas ng istorya, una sa isip ko si Simoun. Siya ang gumaganap na sentro ng nobela: misteryoso, matalino, at puno ng galit na nabuo mula sa mga sugat ng nakaraan. Para sa akin, siya ang catalyst ng lahat ng pangyayari, ang disenyo ng paghihiganti na naglalantad ng katiwalian sa lipunan. Kasunod niya, malaki rin ang papel nina Basilio at Isagani. Gustung-gusto kong pag-usapan si Basilio dahil nandun ang kanyang paglalakbay mula sa takot at kahirapan hanggang sa pagiging simbolo ng pag-asa at sakripisyo. Si Isagani naman ang puso ng kabataan at idealismo, isang kontrapunto sa madilim na plano ni Simoun. Hindi rin dapat kalimutan si Juli at si Paulita Gómez: sina Juli ang trahedya ng kawalang-lakas at si Paulita ang representasyon ng mga pinipilitang magbago ayon sa kalakaran ng lipunan. Hindi ako makakalimot kay Padre Florentino, na para sa akin ay ang moral compass ng nobela — tahimik man, nangingibabaw ang kanyang katauhan pagdating sa tunay na pananampalataya at pagmamahal sa bayan. Sa pangkalahatan, sila ang mga mukha na paulit-ulit na bumabalik sa isip ko kapag iniisip ko ang temang panlipunan at personal na paghihimagsik ng 'El Filibusterismo'.

Nakakaintriga talaga pag-usapan ang kasaysayan sa likod ng 'El Filibusterismo' — parang may palihim na layer ng intriga at debate sa bawat kabanata. Sa personal, naaalala kong unang nabasa ko ang nobela na puno ng galit at tanong: sino ba talaga ang nasa likod ng mga tauhang mala-era? May matagal nang argumento kung totoo ngang mga personal na kilala ni Rizal ang siyang ginawang modelo para kina Simoun, Isagani, at Basilio, o kung composite lang talaga sila ng iba’t ibang karanasan ni Rizal. Kasama rin sa diskurso ang kung sinasadya bang pinalala ni Rizal ang katiwalian at kalupitan ng mga prayle at mga opisyal para pukawin ang damdamin, o simpleng dokumentasyon lang ng nakitang katotohanan. May isa pa talagang discussion tungkol sa intensiyon: ang ilan ay nagsasabing mas radikal ang tono ng 'El Filibusterismo' kaysa sa 'Noli', at may hukbong nagmumungkahi na ito ang tila humamon sa armadong pag-aalsa; samantalang may mga historyador na tumututol at sinasabi na mas komplikado ang posisyon ni Rizal—nasa pagitan ng reporma at rebolusyon. Sa tingin ko, ang kagandahan ng kontrobersiya ay hindi lang sa paghahanap ng “tama” o “mali,” kundi sa pag-unawa kung paano nakaapekto ang akda sa damdamin at aksyon ng mga tao noong panahon ni Rizal at hanggang ngayon. Natutuwa ako na patuloy itong pinag-uusapan — mahaba pa ang gabing puno ng debates, pero mas masaya dahil buhay pa ang diskurso.

Napakarami kong napansin sa pagbabasa ng 'El Filibusterismo'—lalo na ang pagbabagong ginawa ni Ibarra. Sa unang tingin, puwede mo siyang ilarawan bilang parehong nobela na nagpatuloy mula sa 'Noli', pero mas madilim at mas matulis ang panunukso kayong lahat ng lipunang kolonyal. Ang pangunahing tauhan, si Simoun, ay isang mayamang alahero na tunay na si Juan Crisostomo Ibarra na nagbalik na may bagong katauhan at layuning ganti. Ginamit niya ang kanyang yaman at impluwensya para maghasik ng kaguluhan: dinaya, manipulasyon, at mga lihim na plano—lahat para wasakin ang umiiral na sistema. Kahit na puno ng intriga ang akda, hindi lang paghihiganti ang tema. Makikita mo rin ang hidwaan ng mga kabataan, ang pagkabigo ng mga repormista, at ang hipokritikal na pulitika ng mga prayle at opisyal. Sa huli, nabigo man ang marahas na plano at nag-iwan ng malungkot na wakas para sa ilan, nagbibigay ito ng matinding pagninilay tungkol sa kung anong paraan ang epektibo para sa tunay na pagbabago. Kapag ipinaliwanag ko ito sa iba, sinasabi ko na tandaan nilang pag-usapan ang mga karakter at ang simbolismo nang hindi lang binibilang ang mga eksena—dahil ang diwa ng nobela ay nasa tensiyon sa pagitan ng reporma at rebolusyon.

Para bang bumabalik ang hininga ng kolonyal na Maynila habang binabasa ko ‘El filibusterismo’. Sa unang tingin, malinaw kung paano inikot ni José Rizal ang kasaysayan at politika para maging pangunahing tanglaw ng nobela: inilagay niya ang kwento sa isang lipunang pinaghihigpitan ng kapangyarihan ng mga prayle, korapsyon ng pamahalaan, at galaw ng mga ilustrado na nagmumula sa Europa. Makikita ko dito ang mga bakas ng tunay na mga pangyayari — ang pagbitay sa Gomburza noong 1872, ang pagbubukas ng isipan ng mga kabataan, at ang pag-usbong ng kilusang propaganda na unti-unting naglatag ng mitsa para sa rebolusyon. Habang binabasa ko, napapansin ko rin na sinulat ni Rizal ang nobela sa panahon ng kanyang paglalakbay sa Europa at inilathala ito sa Ghent noong 1891, kaya maingay ang impluwensya ng mga politikal na diskurso ng panahong iyon. Hindi lang ito kathang-isip na drama — ang mga karakter ay nagsisilbing representasyon ng umiiral na mga puwersa: si Simoun bilang radikal na rebolusyonaryo, si Basilio bilang edukadong kabataan na lumalaban sa sistema, at ang mga prayle bilang simbolo ng kolonyal na pamumuno. Sa kabuuan, para sa akin, ang kaligirang pangkasaysayan ng ‘El filibusterismo’ ay isang masalimuot na pinagtagpi-tagping realidad at pagninilay: isang lipunang nasaktan at nag-iisip kung magrereporma pa o susunod sa landas ng marahas na pagbabago. Natatandaan ko pa ang pagkaantig sa pagbabasa — hindi lang damdamin, kundi pag-unawa sa kung paano nabuo ang nasyonalismong Pilipino.

Nakakatuwang isipin na habang binabasa ko muli ang 'El Filibusterismo', malinaw sa akin kung saan inilarawan ni Rizal ang kaligirang pangkasaysahan ng nobela: ito ay sa Pilipinas sa ilalim ng kolonyal na pamamahala ng Espanya, lalo na sa Maynila at sa mga sakop na lalawigan. Makikita mo ang buhay sa Intramuros, ang mga opisina ng pamahalaan, mga kumbento, at ang mga hacienda sa probinsya—lahat ng ito ay ginagamit para ilantad ang katiwalian, pang-aabuso, at ang lumalalang tensiyon sa lipunan. May mga eksena rin na nagpapakita ng impluwensya ng mga pangyayaring naganap sa Europa at ang pag-uwi ng ilang tauhan mula sa ibang bansa, pero ang sentro ng kuwento ay malinaw na nakalagay sa loob ng kolonyal na Pilipinas noong huling bahagi ng ika-19 siglo. Hindi direktang binabanggit ang eksaktong taon pero ramdam mo ang bakas ng mga tunay na pangyayaring historikal—ang malalim na hindi pagkakapantay-pantay, ang papel ng mga prayle, at ang unti-unting paghahanda para sa pag-alab ng rebolusyon. Bilang mambabasa, naiinspire ako sa kung paano ginamit ni Rizal ang lokal na setting hindi lang bilang entablado ng kuwento kundi bilang kritika sa sistemang panlipunan. Sa dulo, ang lugar at panahon na kanyang inilalarawan ay nagiging dahilan kung bakit nagiging ganito kalalim at mapanakit ang nobela para sa maraming Pilipino.

Tuwing binubuklat ko ang huling bahagi ng nobela, ramdam ko agad ang bigat ng galit at pag-asa na kumikilos bilang pangunahing tema sa ‘El Filibusterismo’. Para sa akin, ang akda ay hindi simpleng kuwento ng paghihiganti — ito ay masalimuot na eksamen ng kung ano ang magaganap sa isang lipunan kapag ang sistema ay bulok at walang katarungan. Nakikita ko rito si Simoun bilang simbolo ng paghihiganti at ng ideyang ang karahasan ay tila laging nasa dulo kapag pumapatak ang kawalan ng pag-asa. Ngunit hindi lang puro paghihiganti; nakadugtong din ang tanong kung may lugar pa ba para sa reporma at moral na pagbangon. May malakas na tema rin ng katiwalian at kabulukan ng mga institusyon — mga prayle, kolonyal na awtoridad, at mga mayayaman na umiiral na pumipigil sa pagbabago. Ang mga karakter tulad ng mga estudyante at ilang bayani na umiiral sa nobela ay nagpapakita ng iba't ibang tugon: takot, mapusok na damdamin, o tahimik na pagtitiis. Sa huli, parang tanong ang iniwan sa akin ng nobela: kailan nagiging makatarungan ang paghihiganti, at kailan ito nagiging pagkalugmok sa mismong ugat ng problemang pilit nilang nilalabanan? Tapos akong may malungkot ngunit mapusong pag-unawa — na minsan ang pagbabago ay masalimuot at mapanganib, pero dapat pagnilayan nang mabuti ang hangarin at paraan.

Tuwing binabasa ko muli ang 'El Filibusterismo', ramdam ko ang bigat ng kasaysayan na naka-angkla sa kwento—parang bawat eksena may sariling aninong nagmumula sa tunay na naganap noong kolonyal na Pilipinas. Una, ang mga kaganapang tulad ng pagbitay sa Gomburza, ang tinatawag na Cavite mutiny, at ang lumalalang kapangyarihan ng mga prayle ay malinaw na humulma sa galaw ng nobela. Makikita mo ito sa paraan ng pagtrato ng mga awtoridad sa mga tauhan, sa korapsyon sa hukuman, at sa kawalan ng hustisya na nag-uudyok sa mga ilustrado at iba pang mamamayan na itanong: reform o rebolusyon? Pati ang sariling karanasan ni Rizal sa Europa at ang koneksyon niya sa mga kilusang repormista ay nagbigay ng mas mapait, mas mapangahas na tono kumpara sa naunang nobela na 'Noli Me Tangere'. Pangalawa, ang mga tauhang tulad ni Simoun, Basilio, at Isagani ay function din bilang salamin ng panahon. Si Simoun ay hindi lang isang karakter; siya ay representasyon ng nagbabagang galit na hinubog ng pang-aapi at ng nabigong reporma. Sa huli, ang kasaysayan ang nagbibigay-diin sa mensahe: hindi simpleng personal na paghihiganti ang isinusulong—ito ay produktong pulitikal, kultural, at sistemiko. Kaya tuwing tapusin ko ang nobela, naiisip ko kung paano pa rin umaalingawngaw ang mga temang iyon sa mga usaping panlipunan ngayon.