การแปลและดัดแปลงอธิบายว่า วรรณคดีเรื่องอิเหนา เข้ามาสู่ ประเทศไทย ได้อย่างไร?

ตั้งแต่ครั้งแรกที่เห็นชื่อนี้บนหน้ากระดาษเก่าๆ ในหอสมุดท้องถิ่น ได้เริ่มสนใจว่าทำไมเรื่องราวจากภูมิภาคเดียวกันถึงถูกลำดับและปรับเปลี่ยนจนกลายเป็น 'อิเหนา' ในแบบไทยเรา

การเดินทางของ 'อิเหนา' ในมุมมองของผมเป็นการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นบนเส้นทางการค้าและการเคลื่อนย้ายของผู้คน มรดกเรื่องเล่าจากชวาและมลายู—โดยเฉพาะนิทานในตระกูลเรื่อง Panji—ไหลเข้าสู่แหลมมลายูผ่านพ่อค้า นักแสดง และคณะหนังเชิด เมื่อเรื่องราวเหล่านี้มาถึงฝั่งสยาม มันไม่ได้ถูกยกมาเหมือนสำเนาเป๊ะๆ แต่ถูกรื้อ ปรับภาษา จัดจังหวะบทกวีให้เข้ากับรสนิยมราชสำนักและความรู้สึกของผู้ชมไทย ยิ่งในสมัยอยุธยาและต้นรัตนโกสินทร์ที่มีการติดต่อกับหมู่เกาะต่างๆ มากขึ้น งานศิลป์แบบบุตรหนังหรือหุ่นแขก (wayang, wayang kulit) มักนำเสนอเรื่องราวและตัวละครแบบ Panji ที่กลายเป็นต้นน้ำให้กับรูปแบบละครเวทีและการเล่าในชนบท

ฉากปฎิบัติที่ทำให้เรื่องอยู่รอดและแพร่หลายคือการแปลงเป็นละครร้อง ละครหลวง และการบรรเลงประกอบท่ารำซึ่งเชื่อมโยงกับพิธีการทางศาลและความบันเทิงของชุมชน ผู้ประพันธ์ไทยดัดแปลงพล็อตให้สอดรับกับค่านิยมพุทธและกรอบสังคมไทย เช่นการเน้นเรื่องความกตัญญู ความซื่อสัตย์ต่อสถาบันครอบครัว และการสร้างตัวละครหญิง-ชายให้มีมิติที่คนไทยคุ้นเคย ผลคือ 'อิเหนา' จึงกลายเป็นงานวรรณคดีที่ทั้งคงแก่นเดิมของตำนานจากต่างถิ่นและแฝงกลิ่นอายท้องถิ่นจนผู้อ่านรู้สึกว่าเรื่องนี้เป็นของเราไปแล้ว

ในฐานะคนที่อ่านและชอบฟังการเล่าขาน ผมคิดว่าส่วนที่น่าสนใจที่สุดไม่ใช่แค่ต้นกำเนิดของตัวเรื่อง แต่เป็นวิธีที่ชุมชนไทยนำเรื่องนั้นมาปรับใช้กับพิธีกรรม ศิลปะการแสดง และการสอนลูกหลาน จนทำให้เรื่องเล่าต่างแดนกลายเป็นเสี้ยวหนึ่งของวัฒนธรรมไทยอย่างแนบเนียน — เป็นกระบวนการสร้างตัวตนทางวรรณกรรมที่ผมยังคงตามดูและชื่นชมเสมอ

หลังจากที่ได้ชมเวอร์ชันละครเวทีของ 'อิเหนา' หนึ่งครั้ง ทำให้ผมมองเห็นภาพการเดินทางของเรื่องนี้ในอีกมุมหนึ่งที่เป็นชีวิตประจำวันมากขึ้น

มุมมองผมเน้นที่การแปรสภาพจากนิทานบนเรือค้าสู่การแสดงถนน ละแวกชายฝั่งใต้และชุมชนพหุลักษณ์เป็นจุดที่เรื่องราวถูกเล่าอย่างไม่เป็นทางการผ่านนักเล่าเรื่อง ทำนองเพลง และหุ่นกระบอก ซึ่งช่วยให้โครงเรื่องกระจายไปยังพื้นที่ชนบท นักแสดงท้องถิ่นเอาส่วนที่คนดูชอบมาขยาย เพิ่มฉากตลกหรือบทพูดให้เข้ากับภาษาพื้นถิ่น บางครั้งตัวละครถูกแต่งเติมให้มีความใกล้ชิดกับสังคมไทยมากขึ้น เช่นการใส่บทเชิงศีลธรรมที่สะท้อนความเชื่อแบบพุทธ การกลายร่างแบบนี้ทำให้ 'อิเหนา' ไม่ได้เป็นแค่เรื่องของชนชั้นสูง แต่กลายเป็นเรื่องของคนทั่วไป

ในฐานะคนหนุ่มที่โตมากับละครพื้นบ้าน ผมรู้สึกว่าส่วนที่ทำให้เรื่องยังมีชีวิตคือการตีความซ้ำในแต่ละยุค—บนเวที โรงเรียน หรือในเทศกาลท้องถิ่น—ซึ่งทำให้เรื่องนั้นยังคุยกับผู้คนได้ แม้จะเปลี่ยนรูปแบบการบอกเล่าแต่แก่นของเรื่องยังคงทำงานกับคนไทยไปได้อีกนาน