นักอ่านควรเริ่มอ่านขุนช้างขุนแผนฉบับไหน?

เราเชื่อว่าฉากความรักสามเส้าระหว่างขุนแผน ขุนช้าง และนางพิมคือฉากที่คนพูดถึงกันมากที่สุดจาก 'ขุนช้างขุนแผน' โดยเฉพาะตอนที่ความขัดแย้งทวีขึ้นจนกลายเป็นเหตุการณ์ใหญ่—ไม่ใช่แค่เรื่องรักๆ ใคร่ๆ แต่เป็นการปะทะของชะตา ตัวตน และสังคม ในความรู้สึกของคนรุ่นใหม่ที่เติบโตมาพร้อมกับการดูละครและฟังเรื่องเล่าปากต่อปาก ฉากที่ขุนแผนพยายามชดเชยความต่างชั้นด้วยเสน่ห์ ไสยศาสตร์ หรือความกล้าหาญ ถูกเล่าแล้วเล่าอีกจนกลายเป็นสัญลักษณ์ว่าอะไรคือความรักแบบป่าเถื่อนและโรแมนติกไปพร้อมกัน เหตุผลที่ฉากนี้เด่นไม่ใช่แค่การแย่งคนรัก แต่วิธีการเล่า—บทกลอน คำพูดประชด ชิงชัง และการกระทำที่สุดโต่ง—ทำให้คนจดจำภาพได้ง่ายและสามารถนำไปปรับเล่าในสื่อสมัยใหม่ได้เรื่อยๆ มุมมองของเราเชื่อมโยงกับความเป็นสาธารณะแบบไทยเก่า ที่ฉากนี้สะท้อนความอับจน ความโลภของอำนาจ และความยืดหยุ่นของหัวใจมนุษย์ พอผ่านการดัดแปลงเป็นละคร ฟิล์ม หรือนิยายสั้น ผู้คนก็ยิ่งตีความ ต่างมีฉากโปรดของตัวเอง แต่ถ้าถามฉากที่ถูกพูดถึงมากที่สุดจริงๆ ก็ต้องยกให้ดราม่าในความสัมพันธ์นี้ ที่เตะอารมณ์คนได้ทุกยุคสมัย

ฉันหลงใหลในความซับซ้อนของตัวละครหลักใน 'ขุนช้าง ขุนแผน' เสมอ เพราะแต่ละคนไม่ได้เป็นแค่คนดีหรือคนชั่ว แต่เป็นตัวแทนของแรงขับเคลื่อนทางสังคมและความรักที่ปะทะกันอย่างรุนแรง ขุนแผน เป็นคนที่อ่านแล้วรู้สึกว่าเต็มไปด้วยเสน่ห์ทั้งในด้านฝีมือและไสยศาสตร์ เขาเป็นนักรบ ผู้ประพันธ์บทโต้ตอบคมๆ และผู้ใช้คาถาเพื่อปกป้องคนรักและพิชิตศัตรู ในมุมของฉัน ขุนแผนคือภาพของคนหนุ่มที่รักอย่างสุดใจ แต่ก็มีความเกรี้ยวกราดเมื่อต้องต่อสู้เพื่อสิ่งที่เชื่อ ฉากที่เขาแสดงฤทธิ์ไสยศาสตร์เพื่อเรียกความสนใจจากนางวันทองเป็นตัวอย่างหนึ่งที่ทำให้เห็นทั้งความสามารถและความรักที่เป็นเหตุผลในการกระทำของเขา ขุนช้าง น่าแปลกที่บทบาทของเขาไม่ใช่แค่คนร้ายสมบูรณ์แบบ แต่เป็นตัวแทนของอำนาจ ความอิจฉา และการใช้สังคมเข้ามาปกป้องตนเอง เขามีทรัพย์สินและตำแหน่ง แต่บ่อยครั้งที่ความไม่มั่นคงทางใจทำให้เขากลายเป็นฝ่ายกระทำรุนแรง ขณะที่นางวันทอง ยืนอยู่ตรงกลางของความขัดแย้งนี้ เธอเป็นตัวละครที่เปราะบางและซับซ้อน — ถูกสังคมกดดัน ถูกความรักฉุดรั้ง และต้องเผชิญชะตากรรมที่น่าเห็นใจ เหล่านี้ทำให้เรื่องราวไม่ใช่แค่ตำนานรักสามเส้า แต่เป็นกระจกสะท้อนความเป็นมนุษย์อย่างลึกซึ้ง

ต้นฉบับของเรื่อง 'ขุนช้าง ขุนแผน' ย้อนไปไกลถึงสมัยอยุธยาและต่อเนื่องเข้ารัชกาลแรก ๆ ของกรุงรัตนโกสินทร์ในรูปแบบของนิทานปากเปล่าและลิลิตที่แต่งขึ้นทีละส่วนตามการเล่าในชุมชน ในมุมมองของฉัน ประวัติศาสตร์ของงานชิ้นนี้จึงเป็นการผสมกันระหว่างวรรณกรรมประชาชนกับงานเขียนของศาลหรือผู้รู้สมัยหลัง งานที่ตกทอดมาจากปากต่อปากถูกรวบรวมแล้วบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษรในรูปแบบสมุดข่อยและลิลิต ซึ่งนักปราชญ์ในรัชกาลหลัง ๆ ได้เรียบเรียง ตัดทอน หรือเพิ่มเติมให้เป็นฉบับที่เราอ่านกันในปัจจุบัน ด้วยความที่ไม่มีบันทึกผู้แต่งคนเดียวชัดเจน ฉันมองว่าเรื่องนี้จึงควรถอดความว่าเป็นงานร่วมของสังคมไทยยุคนั้น มากกว่าการมี 'ผู้แต่ง' แบบบุคคลเดียว งานชิ้นนี้สะท้อนทั้งค่านิยม ความเชื่อ และภูมิปัญญาชาวบ้าน เช่นฉากการต่อสู้เพื่อแย่งนางพิมที่สะท้อนความขัดแย้งทางสังคมและเพศ ซึ่งเมื่ออ่านในบริบทของยุคอยุธยา-ต้นรัตนโกสินทร์ จะเข้าใจได้ว่ามันไม่ใช่งานของคนคนเดียว แต่เป็นผลรวมของการเล่า การบันทึก และการปรับเปลี่ยนตามกาลเวลา

บอกตรงๆ คำว่า 'ท่านขุนที่สวยที่สุดในสยาม' ฟังดูเหมือนฉายาที่แฟนๆ มอบให้ตัวละครแนวย้อนยุคมากกว่าจะเป็นชื่อตัวละครจากนิยายเล่มเดียวตายตัว ในฐานะคนที่ติดตามนิยายพีเรียดและแฟนฟิคมานาน ผมเห็นคำแบบนี้โผล่ในหลายบริบท—ทั้งนิยายแต่งออนไลน์ นิยายรัก-ประวัติศาสตร์ และงานแฟนเมดที่เอาตัวละครขุนนางมาขยี้มุมหล่อ เจ้าเสน่ห์ หรือแม้แต่การเติมความโรแมนติกให้ฉากในราชสำนัก ความน่าสนใจคือมันเป็นเทนต์ที่คนเขียนใช้เพื่อสร้างภาพลักษณ์: ท่านขุนมีความงามแบบผู้ดี มีมารยาทแฝงความลึก และมักจะมีปมในอดีตที่ทำให้แฟนอ่านหลงรัก ผมชอบมองมันเป็น 'อาร์คตัวละคร' มากกว่าจะมองเป็นตัวละครเดียว เพราะเมื่อไปไล่ดูจะพบว่าแทบทุกแพลตฟอร์มที่คนแต่งนิยายลงเอง—จากเว็บอ่านนิยายออนไลน์ไปจนถึงเวทีแฟนฟิค—มักมีตัวแทนของท่านขุนแบบนี้ปรากฏในรูปแบบต่างๆ บางครั้งเป็นตัวละครหลักในนิยายพีเรียด บางครั้งเป็นตัวประกอบที่ช่วงเดียวก็ทำให้คนอ่านกรี๊ดได้ ฉากโปรดของผมมักเป็นฉากที่ความงามถูกใช้เป็นหน้ากากของความเจ็บปวด เหมือนว่าความสวยช่วยปกปิดความจริงบางอย่าง และนั่นแหละที่ทำให้ฉายาแบบนี้ถูกพูดถึงบ่อยๆ และแพร่กระจายได้ง่ายในวงการนิยายไทยยุคปัจจุบัน

เพลงบางท่อนสามารถทำให้ท่านขุนกลายเป็นภาพวาดที่เดินได้ในความคิดเราเลยนะ เราเคยจินตนาการท่านขุนในชุดพิธีสีงาชัด ขับเน้นความงามแบบสง่างามพลางเศร้า ๆ เพลงที่เหมาะกับมู้ดนี้คือ 'Adagio for Strings' ของ Samuel Barber — เสียงสายไวโอลินที่ค่อย ๆ แผ่ซ่านเหมือนแสงเทียน เหมาะกับฉากท่านขุนที่ยืนมองพระอาทิตย์ตกหลังพระราชวังแล้วหัวใจสลายอีกเล็กน้อย อีกชิ้นที่เติมความนุ่มนวลและโรแมนติกคือ 'Gymnopédie No.1' ของ Erik Satie ที่จังหวะช้ากับเมโลดี้เรียบง่ายทำให้ท่านขุนนิ่งลงในความคิด เหมาะกับฉากที่เขาอ่านจดหมายรักหรือเดินผ่านสวน ปิดท้ายด้วยเปียโนร่วมสมัยอย่าง 'River Flows in You' ของ Yiruma หากอยากให้ความงามของท่านขุนดูเข้าถึงง่ายขึ้น ชิ้นนี้ให้ความอบอุ่น เป็นมิตร แล้วก็เศร้าพอที่จะทำให้คนดูรู้สึกว่าเบื้องหลังความงามมีสิ่งที่เสียสละหรืออกหักอยู่ เงาของแสง สายลม และโน้ตเปียโน จบด้วยความเงียบที่ยังคงทิ้งคำถามไว้ นี่เป็นชุดที่เราเอาไปใช้เวลานึกภาพฉากชวนละสายตาได้ยาว ๆ

บางทีภาพจินตนาการของคนอ่านก็ใหญ่กว่าจะพาเรื่องไปไกลกว่านักเขียนเองได้ เราเห็นแฟนคลับหลายกลุ่มพูดคุยถึงการดัดแปลง 'ท่านขุนที่สวยที่สุดในสยาม' บ่อย ๆ แต่เท่าที่ติดตามชุมชน ยังไม่มีข่าวการสร้างเป็นภาพยนตร์หรือซีรีส์ฉบับทางการที่ออกฉายในโรงหรือบนแพลตฟอร์มหลัก การที่งานแนวประวัติศาสตร์หรือโรแมนติกแบบนี้จะถูกยกระดับขึ้นจอใหญ่ ต้องอาศัยงบคร่อมหลายด้านตั้งแต่ชุดฉากยันคอสตูม เห็นการประสบความสำเร็จของ 'บุพเพสันนิวาส' แล้วรู้เลยว่าคนดูไทยพร้อมให้โอกาสงานที่จัดเต็ม แต่ก็ต้องยอมรับว่าการถ่ายทอดน้ำเสียงและมู้ดของนิยายต้นฉบับเป็นเรื่องละเอียดอ่อน การเปลี่ยนโทนหรือการเซ็ตเพศสภาพตัวละครอาจทำให้แฟนเดิมตะลึงได้ ส่วนตัวมองว่าโอกาสเกิดขึ้นได้ถ้ามีผู้ผลิตกล้าลงทุนและเคารพต้นฉบับจริง ๆ ใครคิวยิ่งเหมาะสมกับบทหรือทีมโปรดักชั่นไหนยังเป็นเรื่องน่าจินตนาการ แต่จนกว่าจะมีประกาศอย่างเป็นทางการ ก็ยังมีพื้นที่ให้แฟนเมคและฟิคต่าง ๆ อยู่เรื่อย ๆ ซึ่งช่วยรักษาชีวิตของเรื่องเอาไว้ได้ดี

แฟนๆ คงอยากรู้ว่ามีอะไรให้สะสมบ้างจาก 'วังบางขุนพรหม' และคำตอบค่อนข้างหลากหลายกว่าที่คิดไว้เยอะ มีของออกมาเป็นชุดสื่อจริง ๆ เช่น แผ่นดีวีดีหรือบลูเรย์ที่รวมตอนต่าง ๆ กับเบื้องหลัง อัลบั้มเพลงประกอบซึ่งมักมีเพลงธีมและเวอร์ชันอินสตรูเมนทอลให้สะสมด้วย และสมุดภาพหรือ photobook ที่รวบรวมภาพนิ่งกองถ่าย งานถ่ายแฟชั่นของนักแสดง และคอนเซ็ปต์อาร์ต ฉันเองก็ชอบเปิดสมุดภาพดูบรรยากาศการถ่ายทำตอนยามค่ำคืนเพราะมันให้มุมมองอีกแบบของซีรีส์ นอกจากสื่อแล้ว ยังมีโปสเตอร์และพิมพ์งานศิลป์แบบจำกัดจำนวน บัตรโปสการ์ดเซ็ตที่เหมาะสำหรับจัดกรอบหรือให้เป็นของขวัญ รวมถึงปฏิทินตั้งโต๊ะที่มักมีภาพถ่ายจากฉากสำคัญ เวอร์ชันพิเศษอาจใส่ซองลายเซ็นหรือแผ่นเปลือกไดอารี่ของตัวละครด้วย หากใครอยากจับจองของที่ดูพิเศษ เลือกกล่องเซ็ตที่มีทั้งดีวีดี อาร์ตบุ๊ก และสติ๊กเกอร์พิเศษจะคุ้มค่ากว่าแยกซื้อทีละชิ้น

บอกตรงๆว่า ฉันเห็นความแตกต่างชัดเจนระหว่างเวอร์ชันละครกับต้นฉบับนิยายของ 'วังบางขุนพรหม' ในหลายมิติ เหตุผลหลักคือสื่อทั้งสองมีจุดแข็งที่ต่างกัน นิยายมักจะอาศัยการพรรณนาเชิงจิตวิทยาและความคิดภายในตัวละคร ทำให้เราเข้าถึงความซับซ้อนของจิตใจ การสะท้อนอดีต และความขัดแย้งภายในได้ลึกกว่า ขณะที่ละครต้องถ่ายทอดผ่านภาพ เสียง และบทสนทนา จึงเลือกที่จะย่อรายละเอียดบางอย่างและเน้นฉากที่ให้ความรู้สึกทันที เช่น บรรยากาศ ความตึงเครียดระหว่างตัวละคร หรือซีนโรแมนติกที่ต้องสร้างความประทับใจต่อสายตาผู้ชมในเวลาอันสั้น ด้านโครงเรื่อง ละครมักมีการปรับโครงสร้างให้กระชับขึ้น บางพล็อตรองถูกตัดออกหรือถูกดึงเข้ามารวมกันเพื่อให้จำนวนตอนสมดุลและรักษาจังหวะการเล่าเรื่อง ไม่ว่าจะเป็นการย้ายจุดพีคจากที่อยู่กลางเล่มมาไว้ตอนท้าย หรือลดรายละเอียดของเหตุการณ์ย้อนหลัง ซึ่งทำให้ตัวละครบางตัวดูเรียบง่ายขึ้นแต่แลกมาซึ่งความเร็วและความเข้มข้นในฉากหลัก นอกจากนี้ ละครยังมีแนวโน้มที่จะเติมซับพลอตที่เพิ่มความดราม่า เช่น เพิ่มความขัดแย้งระหว่างครอบครัวหรือฉากปะทะที่ชัดเจนกว่าในนิยาย เพื่อให้ผู้ชมติดตามต่อในแต่ละตอน การตีความตัวละครเป็นอีกเรื่องที่น่าสนใจมาก ในนิยาย เราได้รู้จักความคิดภายใน จุดอ่อนและแรงจูงใจที่ละเอียดอ่อน แต่ละครต้องพึ่งการแสดงของนักแสดงและงานกำกับเพื่อสื่อสารสิ่งเหล่านั้น บางครั้งบทละครทำให้ตัวร้ายดูอมนุษย์ขึ้น หรือปรับโทนของตัวเอกให้มีความทันสมัยและเข้าถึงคนดูมากขึ้น งานออกแบบฉาก เสื้อผ้า และดนตรียังเป็นส่วนสำคัญที่เปลี่ยนอารมณ์ของเรื่องอย่างมาก เสียงประกอบและภาพสวยๆ สามารถทำให้ฉากเดิมในนิยายมีความลึกหรือโหดร้ายขึ้นได้โดยไม่ต้องเปลี่ยนบรรทัดคำพูด อีกประเด็นคือการปรับให้สอดคล้องกับความคาดหวังของผู้ชมปัจจุบันและข้อจำกัดของการออกอากาศ เช่น การลดเนื้อหาที่อาจถูกมองว่าหนักเกินไปหรืออ่อนไหว หรือการปรับตอนจบให้มีความชัดเจนมากขึ้นเพื่อความพึงพอใจของคนดู ผลลัพธ์คือแฟนนิยายบางคนอาจรู้สึกว่าความละเมียดของต้นฉบับหายไป ขณะที่คนดูละครใหม่ๆ อาจชอบที่เรื่องเดินเร็วและอิมแพคชัดเจนขึ้น สรุปแล้ว ทั้งสองเวอร์ชันต่างเติมเต็มกัน: นิยายให้ความลึกทางจิตวิญญาณและรายละเอียด ส่วนละครให้ภาพ แสง สี เสียง และอารมณ์แบบทันที ฉันชอบที่ได้เห็นทั้งสองมุมมอง เพราะบางครั้งฉากในนิยายที่เคยเป็นบทความในหัว กลายเป็นภาพที่จับต้องได้ในละคร และนั่นทำให้เรื่องนี้สดใหม่สำหรับฉันเสมอ