นางศกุนตลา ถูกสร้างขึ้นจากเรื่องไหนและมีที่มาอย่างไร

ฉากที่ทำให้ผมอินกับเรื่องศกุนตลามากที่สุดคือภาพบ้านป่าและการเลี้ยงดูที่อบอุ่นของฤๅษี เพราะมันทำหน้าที่เป็นฉากหลังที่จัดวางความบริสุทธิ์ของตัวละครก่อนที่จะถูกความรักและชะตาชีวิตพาไป สกุลเรื่องต้นฉบับให้ความสำคัญกับความเป็นธรรมชาติ—นก ไม้ แม่น้ำและสวน กลายเป็นเงื่อนงำทางอารมณ์ที่ทำให้ทุกความรู้สึกดูหนักแน่นขึ้น เมื่อนำเสนอโดยกวี เช่นคาลิดาสะ การบรรยายธรรมชาติกลายเป็นภาษาทำนองกวีที่ช่วยขับเน้นความโศกและความหวัง

ผมเคยสนทนากับคนที่ศึกษาเรื่องโบราณคดีวรรณกรรม เขาชี้ให้เห็นว่าเด็กที่เกิดจากศกุนตลาถูกตั้งชื่อเชื่อมโยงกับชาติกำเนิดของพระราชวงศ์ (คือบุตรของเธอกลายเป็นบรรพบุรุษของผู้ปกครองสำคัญ) นี่ทำให้เรื่องไม่ได้เป็นเพียงนิทานรัก แต่ยังเกี่ยวข้องกับอำนาจและการสืบสกุล การตีความแบบนี้ช่วยให้ผมมองเห็นว่าทำไมเรื่องถึงถูกนำกลับมาเล่าใหม่ในหลายยุคหลายสมัย โดยแต่ละครั้งจะโฟกัสประเด็นที่สังคมคนนั้นสนใจ เช่น สิทธิของสตรี บทบาทของชนชั้น หรือการยอมรับในชุมชน จบด้วยความติดตรึงใจว่าเรื่องเก่าสามารถสื่อสารกับคนใหม่ได้เสมอ

ตำนานของนางศกุนตลาเริ่มจากเนื้อหาในมหากาพย์เก่าแก่ของอินเดีย ซึ่งถูกนำมาขยายให้กลายเป็นบทละครที่มีอิทธิพลมากที่สุดชิ้นหนึ่งในวรรณคดีโลก ผมมักจะเล่าให้เพื่อน ๆ ฟังว่าแก่นเรื่องต้นฉบับมาจาก 'Mahabharata' แต่วิธีเล่าและรายละเอียดที่คนส่วนใหญ่รู้จักกันในวันนี้มาจากบทละครของกวีคลาสสิกชื่อคาลิดาสะ คือ 'Abhijnanasakuntalam' (หรือที่คนไทยมักเรียกสั้น ๆ ว่าเรื่องศกุนตลา)

ในมุมมองของผม เนื้อเรื่องดั้งเดิมในมหากาพย์เล่าเรื่องหญิงสาวที่เกิดจากความสัมพันธ์ระหว่างอัปสรกับฤๅษี ผู้เป็นลูกถูกเลี้ยงดูในฤๅษ์วิเวกโดยพระฤๅษีผู้เมตตา แล้วนางได้พบกษัตริย์ผู้หนึ่งที่เกิดความรักต่อกัน พล็อตหลักมีองค์ประกอบสำคัญหลายชิ้น เช่น การแต่งงานแบบกานธรวาม (แต่งกันด้วยความสมัครใจ), แหวนที่เป็นเครื่องยืนยันความรัก, คำสาปที่ทำให้ความทรงจำเลือนลาง และการกลับมาของสัญลักษณ์ที่ทำให้เกิดการจดจำอีกครั้ง ที่คาลิดาสะนำเสนอคือการถ่ายทอดอารมณ์ ความงามของธรรมชาติ และคติทางศีลธรรมอย่างลุ่มลึก ทำให้เรื่องมีพลังทางดราม่าและความไพเราะที่ยังคงจับใจผู้คนมาหลายศตวรรษ

ผมชอบคิดว่าเหตุผลที่ศกุนตลาไม่ได้หายไปกับกาลเวลาเพราะมันผสมผสานเรื่องรักโรแมนติกกับปัญหาสังคมและกรรมสิทธิ์ของผู้หญิงในยุคโบราณ แถมการแปลและนำเสนอซ้ำ ๆ ในยุโรปและเอเชียต่อมา ทำให้เรื่องราวกระจายไปไกลกว่าต้นกำเนิดของมัน สุดท้ายแล้วก็เป็นเรื่องของความจำและการยอมรับ ซึ่งยังคงสะท้อนใจคนอ่านได้เสมอ

พอพูดถึงที่มาของศกุนตลา ผมมักจะย้ำว่ารากแท้จริงมาจากมหากาพย์โบราณ ก่อนที่คาลิดาสะจะมาผลิตเป็นบทละครที่ได้ชื่อเสียง แต่สิ่งที่ผมชอบคือการดูว่ามันถูกดัดแปลงอย่างไรในงานศิลปะต่าง ๆ งานจิตรกรรมของศิลปินอินเดียอย่าง Raja Ravi Varma เคยหยิบฉากนางศกุนตลาขณะโศกเศร้ามาวาดอย่างอ่อนช้อย งานเหล่านั้นเน้นภาพลักษณ์และอารมณ์มากกว่าพล็อตเป๊ะ ๆ

ในฐานะแฟน ผมมองว่าเวอร์ชันต่าง ๆ ทำให้เรื่องยังมีชีวิต บางเวอร์ชันย่อเนื้อเรื่อง บางเวอร์ชันขยายฉากตัวละครรอง แต่หัวใจที่อยู่ดีคือธีมจดจำและการกลับมาซึ่งผมคิดว่ายังร่วมสมัยและสัมผัสคนได้ไม่ว่าจะผ่านบทกวี ละครเวที หรือภาพยนตร์ เป็นเรื่องที่ทำให้ผมยิ้มได้ในแบบเงียบ ๆ เวลาคิดถึงตอนที่ตัวเอกพบความจริงอีกครั้ง