พจนานุกรมไทยระบุว่า ภูฏาน อ่านว่า เขียนทับศัพท์อย่างไร?

เราเคยสังเกตว่าชื่อประเทศที่มาจากภาษาต่างประเทศมักจะมีสองแบบในการเขียนโรมัน: แบบที่เป็นการถ่ายเสียงตามระบบไทย และแบบที่เป็นชื่อที่ใช้ในภาษาอังกฤษ สำหรับคำว่า ภูฏาน ในระบบราชบัณฑิตยสถานหรือ RTGS (ระบบถ่ายอักษรไทยเป็นโรมันที่ใช้กันทางราชการ) จะสะกดว่า 'Phutan' ซึ่งมาจากการถอดตัวอักษรทีละตัว — ภ = ph, ู = u (เสียงยาวแต่ RTGS ไม่ใส่เครื่องหมายความยาว), ฏ = t, า = a, น = n การออกเสียงจริงในภาษาไทยจะใกล้กับ /puː.tʰaːn/ มากกว่า และในงานทางภาษาศาสตร์บางครั้งจะเขียนเป็น 'Phūthān' เพื่อบอกความยาวสระและความไม่ชัดของเสียงผสม แต่ถาพรวมเวลาต้องเขียนเป็นชื่อประเทศที่คนต่างชาติเข้าถึงได้ง่ายที่สุดก็มักใช้รูปแบบภาษาอังกฤษว่า 'Bhutan' ซึ่งเป็นชื่อทางการสากล ดังนั้นถ้าต้องการความเป็นทางการแบบไทยก็ใช้ 'Phutan' หากต้องการให้คนต่างประเทศรู้ทันทีให้ใช้ 'Bhutan' — ทั้งสองแบบต่างหน้าที่กันแต่ชี้ถึงประเทศเดียวกันอย่างชัดเจน

ฉันชอบอธิบายเวลาใครถามชื่อประเทศนี้ว่าน่าออกเสียงแบบไหน เพราะมันคือหนึ่งในคำยืมที่คนไทยมักสับสนกันเยอะ คำที่ถูกเขียนในภาษาไทยตามทางการคือ 'ภูฏาน' ซึ่งถ้าอ่านตามรูปแบบพยางค์ไทยจริง ๆ จะออกเสียงเป็นสองพยางค์ว่า 'พู-ตาน' (พู ยาว + ตาน ยาว) ใครที่คุ้นกับสำเนียงอังกฤษอาจจะได้ยินเป็น 'บู-ทัน' หรือ 'บู-ทาน' แต่สำหรับภาษาไทยผมมักชอบเน้นให้เป็น 'พู' เหมือนคำว่า 'ภูเขา' แล้วตามด้วย 'ตาน' ที่ออกเสียงเป็น /ต/ มากกว่าจะเป็น /ท/ เสียงที่ได้จึงไม่ควรแรงหรือมีการเน้นหนักแบบพยางค์อังกฤษ อีกจุดที่ผมมักพูดเสริมคือว่าคนไทยบางคนอ่านเป็น 'ภูฐาน' หรือเปลี่ยนเป็น 'พู-ธาน' ซึ่งเข้าใจได้เพราะสระกับพยัญชนะดูคล้ายกัน แต่ถ้าอยากให้เป็นไปตามแบบทางการและได้ความเคารพต่อชื่อประเทศ ก็ควรรักษาเป็น 'ภูฏาน' และออกเสียงใกล้เคียงกับ 'พู-ตาน' นอกจากนี้ถ้าอยากสร้างความประทับใจเวลาเจอคนจากที่นั่น ลองเรียนรู้ชื่อท้องถิ่นอีกนิด เช่นชื่อที่เขาเรียกตัวเองว่า 'ดรักยูล' จะทำให้บทสนทนาดูใส่ใจมากขึ้น

บอกตรงๆ การออกเสียงที่คนภูฏานใช้จริงๆ อาจทำให้คนไทยแปลกใจไปบ้าง เพราะชื่อที่ชาวท้องถิ่นเรียกกันไม่ใช่รูปแบบที่เราเห็นในพจนานุกรมไทยโดยตรง รายละเอียดที่สำคัญคือชาวภูฏานมักเรียกประเทศของตัวเองว่า 'འབྲུག་ཡུལ་' ที่ทับศัพท์เป็นอักษรโรมันว่า 'Druk Yul' คำว่า 'Druk' อ่านออกเสียงใกล้เคียงกับ 'ดรุ๊ก' หรือ 'ดรุก' และ 'Yul' ออกเสียงคล้าย 'ยูล' รวมกันก็เป็นประมาณ 'ดรุ๊ก-ยูล' (พูดแบบไทยๆ คือ พยางค์แรกรั้นสั้น พยางค์หลังยาวขึ้นเล็กน้อย) ทั้งนี้อักขระทิเบตที่เห็นก็สะท้อนการออกเสียงท้องถิ่นที่ต่างจากชื่อภายนอก อีกเรื่องที่ผมสังเกตคือชื่อ 'Bhutan' ที่เราใช้ในภาษาอังกฤษหรือไทยเป็นชื่อภายนอก บางชุมชนในประเทศ เช่น คนเชื้อสายเนปาลภายในภูฏาน มักจะออกเสียงใกล้เคียงกับ 'भुटान' ของภาษาของพวกเขา ซึ่งฟังแล้วเหมือน 'ภูตาน' มากกว่า แต่เมื่อต้องการพูดถึงประเทศในบริบทของความภาคภูมิใจทางวัฒนธรรม ชาวพื้นเมืองมักชอบใช้ 'Druk Yul' มากกว่า เพราะมันมีความหมายตรงตัวว่าแผ่นดินของมังกรสายฟ้า ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ประจำชาติและบอกเล่าประวัติศาสตร์ท้องถิ่นได้ชัดเจนกว่าชื่อภายนอก

อยากเล่าเรื่องการอ่านคำว่า 'ภูฏาน' แบบที่เขียนไว้ใน 'พจนานุกรมราชบัณฑิตยสถาน' ให้ชัด ๆ สักหน่อย เพราะมันเป็นตัวอย่างที่ดีว่าภาษาไทยรับเสียงต่างประเทศเข้ามาอย่างไร ตามที่ปรากฏในหน้าเล่มนั้น คำว่า 'ภูฏาน' ถูกระบุให้อ่านว่า 'ภู-ฐาน' ซึ่งถ้าออกเสียงตามความหมายเชิงการถอดเสียงจะได้ใกล้เคียงกับ "พู-ถาน" (พยางค์แรกยาว พยางค์หลังมีเสียง "ท" ที่ออกแบบไม่หนักเหมือนพยางค์เริ่ม) และการสะกดด้วยอักษรไทยว่า 'ภูฏาน' ยังชี้ให้เห็นรากศัพท์จากภาษาตระกูลอินเดียที่ตัวสะกดกลางแสดงเสียงไม่เหมือนกับอักษร 'ฐ' เสมอไป มุมมองแบบคนที่ชอบฟังข่าวต่างประเทศคือ มันสะดวกเวลาเราปรับสำเนียงให้เข้ากับการอ่านคำยืมตามพจนานุกรม แต่ก็เห็นคนพูดอีกแบบในการสนทนาทั่วไป ซึ่งไม่ได้ผิดเพราะมีความหลากหลายของสำเนียงทั้งในสื่อและคนทั่วไป ในท้ายที่สุดการออกเสียงตาม 'พจนานุกรมราชบัณฑิตยสถาน' ถือเป็นแนวทางทางการที่นำมาใช้อ้างอิงได้ดี

คำว่า 'ภูฏาน' อ่านว่า 'ภู-ฏาน' ในภาษาไทย โดยการออกเสียงจะใกล้เคียงกับ 'พู-ถาน' หรือ 'Phu-tan' ในการถ่ายทอดเป็นอักษรโรมัน ฉันชอบอธิบายเพิ่มอีกนิดว่า ชื่อนี้ไม่ใช่คำไทยที่แบ่งความหมายได้เป็นสองพยางค์แบบธรรมดา ถึงแม้ว่า 'ภู' ในภาษาไทยแปลว่าเนินหรือภูเขา แต่ 'ภูฏาน' เป็นการถอดเสียงชื่อประเทศจากภาษาพื้นเมืองหรือจากคำต่างประเทศมากกว่า นักภาษาศาสตร์เสนอที่มาหลายแบบ เช่นมาจากคำว่า 'Bhot-anta' ที่มีความหมายว่าปลายทิเบต หรือมาจากรูปศัพท์สันสกฤตที่สื่อถึงที่ดินสูง ทั้งสองแนวคิดพยายามอธิบายภูมิศาสตร์และความเป็นมาทางวัฒนธรรมของดินแดนนั้น ฉันมักจะสรุปให้ฟังสั้น ๆ ว่า ในภาษาไทย 'ภูฏาน' คือชื่อประเทศหนึ่ง และมักจะถูกตีความในเชิงภาพลักษณ์ว่าเป็นแผ่นดินที่เกี่ยวข้องกับภูเขาและมังกรตามตำนานท้องถิ่น (ชื่อท้องถิ่นมักถูกเรียกว่า 'ดรุกยูล' ซึ่งสื่อถึงมังกร) การเรียนรู้ชื่อประเทศแบบนี้ทำให้รู้สึกว่าภาษามีภัยพจน์และเรื่องเล่าอยู่ด้วยกัน และเป็นเหตุผลที่ฉันยังชอบเก็บรายละเอียดชื่อประเทศต่าง ๆ ไว้ในกรุสมองเสมอ

ชื่อประเทศเล็กๆ บอกอะไรได้เยอะกว่าที่คิด และชื่อที่ต่างภาษาก็มักจะเล่าประวัติศาสตร์และการออกเสียงของชนชาตินั้นๆ ได้ชัดเจน เวลาเห็นคำว่า 'ภูฏาน' ในภาษาไทย รูปลักษณ์มันสะท้อนการถ่ายเสียงที่เข้ามาผสมกับอักขรวิธีไทย: 'ภู' ออกเสียงใกล้เคียงกับพยางค์ 'ภู' ในคำว่า 'ภูเขา' ซึ่งเป็นพยางค์ที่มีความชัดของพยัญชนะต้น (เสียงพยัญชนะที่ออกมาเป็นแบบมีลมหายใจ) ส่วนพยางค์ท้าย 'ฏาน' มักถูกอ่านให้เข้ากับระบบสระและพยัญชนะของไทยจนได้เสียงใกล้กับ 'ฐาน' หรือ 'ตาน' ขึ้นอยู่กับสำเนียงผู้พูด ในภาษาอังกฤษคำว่า 'Bhutan' มักถูกออกเสียงเป็นสองพยางค์แบบเน้นที่พยางค์หลัง—เสียงแรกเป็น /b/ แบบไม่ส่งลมมาก เหมือนคำว่า 'boo' ในขณะที่สระและน้ำหนักจะเปลี่ยนไปตามสำเนียงของผู้พูดอังกฤษหรืออเมริกัน ฉะนั้นความต่างหลักๆ จึงอยู่ที่พยัญชนะต้น (เสียง 'ph' ที่ไทยอ่านกับเสียง 'b' ในอังกฤษ) กับความยาว/น้ำหนักของสระและพยางค์ เมื่อผนวกเข้ากับชื่อท้องถิ่นอย่าง 'Druk Yul' ก็ยิ่งเห็นภาพว่าแต่ละภาษาเลือกเน้นมุมมองคนละส่วนของชื่อประเทศ เหมือนที่หนังอินดี้ท่องเที่ยวอย่าง 'Travellers and Magicians' แสดงให้เห็นบรรยากาศและเสียงภาษาที่ต่างกัน ตอนพูดถ้าต้องการให้คนไทยได้ยินชัดๆ ผมมักเน้นอ่านว่า 'ภู-ตาน' แบบชัดๆ แต่ถาต้องสื่อสารกับคนต่างชาติ ก็ยอมปรับไปทาง 'boo-TAN' เพื่อให้เข้ากับการออกเสียงตามมาตรฐานสากล นี่แหละความสวยงามของชื่อประเทศ—มันเปลี่ยนเสียงตามคนที่เรียกและเรื่องราวที่ตามมา

เวลาที่ได้ฟังข่าวต่างประเทศเกี่ยวกับภูฏาน มันมักจะถูกเขียนและอ่านว่า "ภูฏาน" ในสื่อภาษาไทยเป็นหลัก แล้วแต่สำเนียงผู้ประกาศจะทำให้เสียงออกมาหน่อย ๆ ต่างกันไป ฉันมองว่าเหตุผลหนึ่งคือการถ่ายทอดจากคำอังกฤษ Bhutan ซึ่งผู้พูดภาษาอังกฤษออกเสียงใกล้เคียงกับบู-ตาน แต่ภาษาไทยยึดการถอดเสียงแบบเก่าและการเขียนตามแบบที่คุ้นเคย จึงเห็นคำว่า ภูฏาน บ่อยกว่า ภูฐาน ในข่าวรัฐหรือรายงานท่องเที่ยว พอได้เป็นคนติดตามข่าวต่างประเทศบ่อย ๆ ฉันเลยสังเกตว่าผู้ประกาศที่เป็นทางการมักอ่านว่า ภูฏาน โดยให้เสียงหนักที่พยางค์หลังเล็กน้อย ขณะที่นักเดินทางหรือนักท่องเที่ยวบางคนอาจพูดว่า ภูฐาน หรือแม้แต่บูตาน เพื่อให้ใกล้เคียงกับเสียงอังกฤษ แต่ถ้าพูดถึงชื่อท้องถิ่นอย่าง Druk Yul ผู้สื่อข่าวไทยแทบจะไม่ใช้ชื่อท้องถิ่นนี้บ่อยนัก ซึ่งก็เป็นเรื่องที่น่าสนใจว่าภาษาในสื่อเลือกใช้รูปแบบไหน

ชอบเวลาที่ได้จับคำว่า 'ภูฏาน' มาพูดเล่นกับเพื่อนๆ เพราะเสียงมันมีเสน่ห์แบบเรียบง่ายแต่หนักแน่น เวลาพูดจริงๆ จะอ่านเป็นสองพยางค์คือ 'ภู-ฏาน' — พยางค์แรกออกเสียงเหมือนคำว่า 'ภู' ใน 'ภูเขา' คือ /phuː/ ยาวๆ คล้ายเสียง 'พู' ในภาษาอังกฤษที่ออกแบบยาว ส่วนพยางค์ที่สอง 'ฏาน' ออกเป็น /taːn/ ให้เสียงเหมือนคำว่า 'ทาน' ที่ลากเสียงสระยาว ไม่ใช่เสียง 'ด' ดังนั้นรวมกันก็ออกประมาณ /phuː.taːn/ (เทียบกับการถอดเสียงแบบง่ายๆ ก็ประมาณ "พู-ทาน") ชอบเปรียบเทียบให้เพื่อนฟังว่า ภาษาอังกฤษพูด 'Bhutan' ว่า "BOO-tahn" ส่วนไทยจะเน้นเสียงสระยาวทั้งสองพยางค์และใช้เสียงท ตัวอย่างการฝึกคือพูด 'ภู' แบบยาวๆ จากนั้นต่อด้วย 'ทาน' แบบนุ่มๆ แล้วรวมให้ลื่น เป็นรูปแบบที่คนไทยพูดกันทั่วไปและฟังเข้าใจง่าย