วรรณกรรมมุขปาฐะคือแตกต่างจากนิทานพื้นบ้านและเรื่องเล่าอย่างไร

ในฐานะคนอ่านที่ชอบสังเกตวงการหนังสือไทยอย่างตั้งใจ ผมยืนยันได้ว่าเนตร นาคสุขเป็นชื่อที่ถูกพูดถึงบ่อยในหมู่นักอ่านและนักเขียนร่วมสมัย แต่ถ้าจะให้ระบุรายชื่อรางวัลแบบละเอียดครบทุกปีต้องระวังความคลาดเคลื่อนเพราะข้อมูลบางส่วนไม่ถูกบันทึกไว้อย่างเป็นทางการเสมอไป จากที่ผมติดตามมา หลายผลงานของเธอได้รับการตอบรับทั้งในรูปแบบรางวัลประกวดเรื่องสั้น รางวัลเชิงสร้างสรรค์จากสถาบันท้องถิ่น และการถูกคัดเลือกในรายการหนังสือแนะนำของสื่อวรรณกรรมต่างๆ เหล่านี้มักเป็นการยอมรับจากสังคมอ่านและสำนักพิมพ์มากกว่าจะเป็นรางวัลระดับชาติที่มีชื่อเสียงโดดเด่นชัดเจน เช่นเดียวกับนักเขียนร่วมรุ่นหลายคน รางวัลเชิงท้องถิ่นหรือรางวัลชมเชยมักสะท้อนถึงคุณค่าทางด้านสไตล์การเขียนและความกล้าทดลองของเธอมากกว่าตำแหน่งทางการค้า ท้ายที่สุดแล้วรางวัลเป็นเพียงหนึ่งในเครื่องชี้วัด คุณภาพงานเขียนของเนตร นาคสุขปรากฏอยู่ในความต่อเนื่องของผลงานและการที่ผู้อ่านยังคงหยิบงานของเธอมาพูดคุยกันอยู่เสมอ ซึ่งสำหรับผมแล้วค่อนข้างมีความหมายมากกว่าหมายเลขรางวัลใดๆ

มีหนังสือเล่มหนึ่งที่ผมอยากแนะนำให้เด็กม.ต้นเพราะมันจับหัวใจง่ายและสอนเรื่องการเห็นอกเห็นใจได้อย่างนุ่มนวล: 'Wonder' โดย R.J. Palacio เราเชื่อว่าหนังสือแบบนี้เหมาะสำหรับช่วงวัยที่กำลังก้าวเข้าสังคมใหญ่ขึ้นและเริ่มสนใจความสัมพันธ์ระหว่างเพื่อน ความแข็งแรงของ 'Wonder' อยู่ที่การเล่าเรื่องจากมุมมองหลายคน ทำให้เด็กๆ ได้เข้าใจว่าพฤติกรรมของคนแต่ละคนมีเหตุผลซ่อนอยู่ และการเลือกที่จะเมตตาไม่จำเป็นต้องยิ่งใหญ่ แค่การรับฟังหรือการไม่ล้อเลียนก็เปลี่ยนวันของใครสักคนได้แล้ว ในฐานะคนที่อ่านหนังสือเด็กหลายเล่ม เรามักจะแนะนำให้เริ่มจากบทที่แสดงความขัดแย้งเล็กๆ และฉากที่ตัวเอกได้พบเพื่อนแท้ — เหตุการณ์พวกนี้ช่วยให้เด็กตั้งคำถามว่าพวกเขาจะทำอย่างไรถ้าเป็นตัวเอง นอกจากนี้ยังชอบที่หนังสือเล่มนี้ทำให้ผู้ใหญ่สามารถใช้เป็นสะพานคุยกับเด็กเรื่องการล้อเลียน สังคม และความรับผิดชอบต่อคำพูด ลองให้เด็กอ่านสัปดาห์ละบทแล้วคุยกันทีละประเด็น ให้เด็กเล่าเรื่องราวจากมุมมองตัวละครคนใดคนหนึ่ง แล้วคุณจะเห็นว่าทักษะการสื่อสารและความเข้าใจกันจะพัฒนาไปอย่างค่อยเป็นค่อยไป ไม่จำเป็นต้องรีบ ปล่อยให้เด็กเดินผ่านบทเรียนเหล่านี้ด้วยความอยากรู้ จะเห็นผลกว่าการบอกอย่างเดียว

ยามค่ำที่เงียบสงัด ฉันมักคิดถึงการเก็บความรู้สึกไว้ในอกเหมือนเป็นภารกิจสำคัญของคนบางคน ความงดงามของการบรรยายความช้ำใจแบบค่อยเป็นค่อยไปที่ทำให้ฉันสะเทือนใจมากที่สุดมาจากนักเขียนที่รู้จักการเว้นวรรคของคำพูดและการเงียบได้อย่างเจ็บปวด—'The Remains of the Day' ทำให้ฉันเห็นการเสียโอกาสที่เปลี่ยนชีวิตเป็นเรื่องเล็กๆ แต่หนักแน่น ถ้อยคำที่ละมุนแต่แฝงพิษของเรื่องนั้นทำให้ฉันรู้สึกเหมือนกำลังดูคนหนึ่งเดินผ่านห้องเต็มเปี่ยมไปด้วยประตูที่ไม่ได้เปิด ความช้ำไม่ได้ถูกตะโกนออกมา แต่มันสะสมในพฤติกรรม ประโยคสั้นๆ ที่เลือกเฉพาะเวลาและรายละเอียดเล็กน้อย ทำให้ความรู้สึกผิดและความเสียใจชัดเจนขึ้นกว่าเสียงร่ำไห้กลางถนน ฉันชอบที่นักเขียนไม่ให้ความเศร้าเป็นฉากใหญ่ แต่ปล่อยให้มันซึมผ่านชีวิตประจำวัน จนฉันที่อ่านรู้สึกว่าตัวเองก็เป็นคนหนึ่งที่เก็บไว้ไม่พูด ตอนจบบางครั้งไม่ต้องการคำอบรมสอนใจ แค่ปล่อยให้ผู้อ่านนั่งกับความว่างเปล่าและคิดเองว่าจะทำอย่างไรต่อ นั่นเป็นสัญญาณของการบรรยายที่ทรงพลังสำหรับฉัน และมันยังคงอยู่ในใจฉันเสมอเมื่อคิดถึงวรรณกรรมที่บอกเล่าเรื่องช้ำใจแบบไม่หวือหวา

คอลเล็กชันเล่มแรกที่อยากแนะนำคือ 'Four Reigns' — หนังสือที่รู้สึกเหมาะสำหรับคนอยากเริ่มสำรวจประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมไทยผ่านนิยายครอบครัวกว้างๆ ผมชอบวิธีที่เล่มนี้พาเราย้อนเวลาไปพร้อมกับชีวิตตัวละครหลายรุ่น โดยไม่ดราม่าเกินไปแต่ก็เต็มไปด้วยรายละเอียดชีวิตประจำวัน ทั้งพิธีการ สังคมชั้นสูง การเมืองกระทบชีวิตคนธรรมดา อ่านแล้วได้ภาพรวมของการเปลี่ยนแปลงสังคมไทยในศตวรรษก่อนหน้าอย่างชัดเจน เรื่องราวมีจังหวะช้าและให้เวลาขยายความสัมพันธ์ของตัวละคร ทำให้คนที่ชอบการเล่าเชิงประวัติศาสตร์แบบมองเห็นเวลายาวๆ จะอินมาก ภาษาที่แปลมักยังคงความสุภาพและโทนวาทศิลป์ไว้ได้ดี จึงเป็นหนังสือที่เหมาะกับคนอยากฝึกอ่านภาษาอังกฤษแบบผู้ใหญ่ ไม่ต้องรีบร้อน และยังได้ความรู้เชิงวัฒนธรรมควบคู่ไปด้วย สำหรับผม มันเหมือนประตูสู่อีกยุคหนึ่งของไทยที่อ่านแล้วทั้งเข้าใจและซาบซึ้ง

ตั้งแต่เริ่มหลงใหลในเรื่องเล่าโบราณ ผมรู้สึกว่ามีอะไรบางอย่างที่เหมือนสะพานเชื่อมโลกของกฎหมายกับโลกของนิทานในอารยธรรมเมโสโปเตเมีย ความยิ่งใหญ่ของกฎหมายที่ถูกจารึกไว้บนหินสเตลอย่าง 'Code of Hammurabi' ทำให้ฉันนั่งคิดนานเลยว่าเขาไม่ได้แค่ตั้งกฎ แต่ยังประกาศอุดมการณ์ของรัฐให้ชัดเจน ตั้งแต่บทนำที่ระบุว่ากษัตริย์ได้รับอำนาจมาจากเทพ ไปจนถึงบทบัญญัติที่ลงรายละเอียดชีวิตประจำวัน ทั้งหมดมันแสดงให้เห็นว่ากฎหมายที่นั่นมีเป้าหมายจะทำให้สังคมอยู่ร่วมกันอย่างเป็นระบบ ไม่ใช่แค่ลงโทษอย่างเดียว ฉันชอบตรงที่บางบทบัญญัติสะท้อนความสัมพันธ์ชั้นชนและหน้าที่ของแต่ละคน ซึ่งอ่านแล้วเหมือนเปิดหน้าต่างไปสู่โลกของผู้คนเมื่อตอนหมื่นกว่าปีก่อน ขยับไปยังวรรณกรรม ความเป็นมนุษย์ถูกถ่ายทอดออกมาอย่างเข้มข้นใน 'Epic of Gilgamesh' การเดินทางของกิลกาเมชแสดงความลึกซึ้งเรื่องมิตรภาพ ความตาย และการยอมรับชะตากรรม พอเปรียบเทียบกับตำนานการสร้างโลกอย่าง 'Enuma Elish' ก็เห็นความตั้งใจของชนชั้นปกครองในการผูกเอาเรื่องเล่ากับอำนาจทางการเมือง ผลงานเหล่านี้ไม่ใช่แค่เรื่องบันเทิง แต่มันเป็นเครื่องมือที่ช่วยยืนยันสถานะของรูปแบบความเชื่อและการปกครอง ฉันมักนึกภาพว่าผู้คนในสมัยนั้นฟังเรื่องเหล่านี้รอบไฟแล้วรู้สึกถึงความมั่นคงและแนวทางชีวิต สิ่งที่ทำให้ใจฉันอ่อนละมุนที่สุดคือบทกวีของผู้แต่งที่เรารู้ชื่อจริงอย่าง 'Hymns of Enheduanna' นี่คือหลักฐานว่าไม่ใช่แค่ชายชั้นผู้ปกครองที่มีบทบาทในการผลิตความหมาย แต่ยังมีเสียงหญิงผู้สื่อสารความศรัทธาและอารมณ์ผ่านบทสวดมนต์ เห็นภาพคนโบราณที่อธิษฐาน สรรเสริญ และทวนเรื่องราวของชุมชนด้วยถ้อยคำที่ละเอียดอ่อน จบแล้วก็คิดได้ว่าอารยธรรมเมโสโปเตเมียไม่ได้ถูกนิยามเพียงด้วยกฎหมายหรืออาราม แต่มันคือการผสมผสานของกฎหมาย เรื่องเล่า บทสวด และการจดบันทึกที่ร่วมกันก่อรูปสังคม ซึ่งเป็นสิ่งที่ยังดึงดูดใจฉันอยู่เสมอ

ความงดงามของวรรณกรรมที่แฝงบทเรียนชีวิตมักซ่อนอยู่ในรายละเอียดเล็กๆ น้อยๆ อย่าง 'The Little Prince' ที่สอนให้เราเห็นคุณค่าของความสัมพันธ์ผ่านภาษาสymbolism เรียบง่าย แต่กินใจ หลายคนอาจมองข้ามเพราะคิดว่าเป็นหนังสือเด็ก แต่จริงๆ แล้วมันเต็มไปด้วยปรัชญาลึกซึ้งเรื่องความรัก ความสูญเสีย และการเติบโต อีกเล่มที่ชอบคือ 'To Kill a Mockingbird' ซึ่งสะท้อนปัญหาสังคมผ่านมุมมองของเด็กหญิงตัวเล็กๆ เรื่องนี้ทำให้เข้าใจว่าความยุติธรรมไม่ใช่แค่กฎหมาย แต่เป็นมโนธรรมของแต่ละคน บางครั้งเราต้องยืนหยัดเพื่อสิ่งที่ถูกต้องแม้จะโดดเดี่ยว ข้อคิดเหล่านี้ยังคงทันสมัยแม้เวลาจะผ่านมานาน

มุขปาฐะคืออะไรในความเข้าใจง่าย ๆ ของผม มันเป็นมุกหรือถ้อยคำที่หมุนเวียนกันในปากคน เล่าแล้วมีคนยิ้ม ตลก หรือใช้เป็นสัญลักษณ์ร่วมในชุมชนวรรณกรรม ไม่ได้หมายความแค่มุกเดียวที่ตลกจบ แต่เป็นมุกที่มีลักษณะ 'ปากต่อปาก' — ถูกเล่า ซ้ำ เสริม และกลายเป็นส่วนหนึ่งของการสื่อสารระหว่างตัวละครหรือระหว่างผู้เขียนกับผู้อ่าน การสังเกตที่ผมชอบคือมุขปาฐะมักทำหน้าที่หลายอย่างพร้อมกัน บางครั้งมันทำให้ฉากที่จริงจังผ่อนคลาย บางครั้งมันเป็นเครื่องหมายบ่งบอกตัวละครที่คนอ่านเห็นแล้วรู้ทันทีว่าใครกำลังพูด ในงานเขียนแบบโบราณอย่าง 'ขุนช้างขุนแผน' จะเห็นการเล่นถ้อยคำ การเย้ยหยอกที่วนกลับมาเป็นท่วงทำนองของชุมชนชนบท ทำให้ผู้อ่านรับรู้บริบททางสังคมได้โดยไม่ต้องอธิบายเยอะ ส่วนในนิยายร่วมสมัย มุขปาฐะอาจกลายเป็นคาแรกเตอร์ไลน์ที่คนติดปาก ตัวอย่างเช่นมุกประจำตัวของพระเอกหรือมุกข้างของตัวประกอบที่ผู้อ่านมักนำไปเล่าเป็นเรื่องต่อ ทั้งหมดนี้ทำให้การอ่านสนุกขึ้นและสร้างความรู้สึกเป็นส่วนหนึ่งของเรื่องราวได้ดี

เราเชื่อว่ามุขปาฐะเป็นเหมือนตะกร้าหวายที่ใส่วัฒนธรรมและภาษาท้องถิ่นไว้ด้วยกัน การเล่าเรื่องตลกแบบปากเปล่าไม่ได้เกิดจากการคิดมุขขึ้นมาเปล่าๆ แต่มักสะท้อนระบบเสียง คำพ้อง คำสแลง และอ้างอิงถึงประเพณีหรือเหตุการณ์ที่คนในชุมชนคุ้นเคย ยกตัวอย่างเช่นมุขในภาคอีสานซึ่งใช้คำพ้องเสียงและสำเนียงเป็นตัวตลก รวมถึงจังหวะการพูดแบบ 'หมอลำ' ที่เล่นเสียงลากยาวหรือสำเนียงให้คล้องจองจนเกิดความขบขัน ในมุมปฏิบัติ มุขปาฐะพึ่งพาความรู้ร่วมกันของผู้ฟังเป็นอย่างมาก ผู้เล่าจะหยิบสิ่งใกล้ตัว—อาหาร เครื่องมือ เครื่องแต่งกาย หรือเรื่องเล่าพื้นบ้าน—มาเป็นฐาน แล้วเล่นคำหรือสลับหน้าที่ของคำเพื่อสร้างความตลก นอกจากนี้ยังมีการชวนหัวแบบอ้อม เช่น การล้อเชิงสังคมที่ไม่ต้องพูดตรงๆ แต่คนในชุมชนเข้าใจได้ทันที หน้าที่ของมุขปาฐะจึงไม่ใช่แค่ให้หัวเราะเท่านั้น แต่ยังเป็นเครื่องมือเชื่อมสัมพันธ์และจัดการความตึงเครียดในสังคม ชาวบ้านใช้มุขกัดกันเล็กๆ เพื่อทดสอบความใกล้ชิด หรือใช้ล้อเลียนเจ้านายในเชิงเสียดสีเมื่อพูดตรงไม่ได้ สิ่งพวกนี้ช่วยให้วัฒนธรรมท้องถิ่นถูกส่งต่อจากรุ่นสู่รุ่น ทั้งยังเปลี่ยนรูปแบบตามยุคสมัยโดยยังคงรากภาษาเป็นศูนย์กลางของอารมณ์ขัน นั่นคือเหตุผลที่เวลาได้ยินมุขท้องถิ่นมันฟังลงตัวและอบอุ่นในแบบที่สคริปต์สำเร็จรูปไม่เคยทำได้