วรรณคดีมุขปาฐะ คือแนววรรณกรรมใดในประวัติศาสตร์ไทย?

สมัยเด็กฉันมักจะนั่งฟังผู้เฒ่าเล่าตอนยาวๆ ที่เต็มไปด้วยจังหวะและการลงเสียง เหตุการณ์แบบนี้แหละทำให้เข้าใจว่ากระแส 'มุขปาฐะ' คืออะไรในกรอบวรรณคดีไทย

มุขปาฐะหมายถึงวรรณกรรมที่ส่งต่อกันทางปากเป็นหลัก — นิทานพื้นบ้าน เรื่องเล่าเชิงศีลธรรม จุลพงศาวดารที่เล่าขานในงานพิธี และบทกล่าวอ้างที่ถูกขับออกมาเป็นคำพูดมากกว่าจะถูกบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร จุดเด่นของมันคือความไหลลื่นของเจตนารมณ์กับความยืดหยุ่นของเนื้อหา: แต่ละชุมชน มีสำเนียง มีบทเสริมที่ต่างกัน ทำให้ผลงานนั้นมีหลายรุ่นหลายรูปแบบ

ในประวัติศาสตร์ไทย มุขปาฐะทำหน้าที่เหมือนห้องสมุดเคลื่อนที่สำหรับคนทั่วไป — ถ่ายทอดคติชน คติธรรม ประวัติบุคคล และวีรกรรม ที่สำคัญหลายชิ้นถูกตั้งต้นจากการเล่าปากเปล่าแล้วจึงถูกเรียบเรียงขึ้นเป็นงานลายลักษณ์ภายหลัง ตัวอย่างเช่นการเล่า 'พระสุธน-มโนห์รา' ในชุมชน บางเวอร์ชันก็มาเป็นลิลิตหรือนิทานที่คนรู้จักในรูปแบบต่างกันไป สรุปว่า มุขปาฐะไม่ใช่วรรณคดีชั้นสูงเพียงอย่างเดียว แต่เป็นโครงสร้างพื้นฐานที่หล่อหลอมวัฒนธรรมการเล่าเรื่องของชาติ นี่เป็นเหตุผลว่าทำไมเสียงเล่าในหมู่บ้านยังมีพลังจนถึงทุกวันนี้

ในงานวัดที่เคยไปฟังการเทศน์และการขับมหาชาติ ผมสัมผัสมิติหนึ่งของมุขปาฐะที่มีความศักดิ์สิทธิ์และมีแบบแผนชัดเจน การเล่าแบบนี้ไม่ใช่แค่นิทาน แต่เป็นพิธีกรรมสอนศีลธรรมและคติธรรมแบบรวมหมู่

มุขปาฐะเชื่อมโยงกับการสอนทางพุทธศาสนาและการสืบทอดประเพณีด้วยบทฉันท์ บทสวด และการเรียบเรียงที่อิงภาษาบาลี-สันสกฤตในบางตอน ตัวอย่างที่ชัดคือ 'มหาชาติ' ซึ่งมีการแสดงและการขับร้องตามพื้นที่ต่างๆ เพื่อประกอบพิธีทำบุญและย้ำคติเรื่องกรรมและการให้ นอกจากนี้ การเล่านี้มักใช้ภาษาที่เป็นแบบแผนเพื่อช่วยให้คนจดจำได้ง่าย และเปิดช่องให้ผู้เล่าใส่การตีความหรือแทรกข้อคิดตามยุคสมัย

จากมุมผม มุขปาฐะจึงเป็นทั้งสื่อการเรียนรู้และเวทีทางศาสนาที่ส่งต่อความคิดทางสังคมมาเป็นทอดๆ — ไม่ได้อยู่แค่ในกองหนังสือ แต่ยังมีชีวิตในลมหายใจของชุมชนด้วย

ความทรงจำในการฟังเรื่องเล่ากลางแสงไฟฉายทำให้ผมเห็นมุขปาฐะเป็นงานที่มีชีวิตมากกว่าหนังสือหนึ่งเล่ม มันคือการแสดง การตอบโต้ และการปรับแต่งให้เข้ากับผู้ฟัง ไม่ได้หยุดนิ่งเหมือนเอกสารทางการ

ลักษณะสำคัญที่ผมยกมาบ่อยคือ: หนึ่ง—ไม่มีผู้แต่งตายตัว หลายเรื่องถูกเรียบเรียงซ้ำไปมา สอง—มีสูตรวลีซ้ำๆ ทำให้ง่ายต่อการจดจำและเปลี่ยนแปลง เช่นการขึ้นต้นหรือคำลงท้ายที่คนท้องถิ่นใช้ สาม—เชื่อมโยงกับพิธีกรรม อาทิ งานบุญ หรืองานสืบสานท้องถิ่น เมื่อต้องยกตัวอย่างชัดๆ ก็คิดถึง 'ขุนช้างขุนแผน' ที่มีทั้งเวอร์ชันเล่าเป็นนิทาน บทกลอน และการขับร้อง ซึ่งสะท้อนว่ามุขปาฐะแทรกซึมข้ามชั้นชนและความรู้ทางการหนังสือได้อย่างน่าสนใจ

ท้ายสุดสำหรับผม มุขปาฐะคือสะพานระหว่างความทรงจำของชุมชนกับการบันทึกทางวรรณกรรม — เสียงเล่าที่ยังคงสะท้อนตัวตนของคนในท้องที่

ค่ำคืนหนึ่งที่หมู่บ้านมีการละเล่น ผมเคยนั่งฟังนิทานท้องถิ่นที่คนแก่เล่าถึงผีสางและตำนานแม่น้ำ เรื่องแบบนี้มักเรียกได้ว่าเป็นมุขปาฐะชัดเจน เพราะมันถูกเล่าสืบต่อโดยไม่ต้องมีต้นฉบับเขียน

มุขปาฐะในมุมแบบนี้เป็นเครื่องมืออธิบายภูมิศาสตร์ท้องถิ่น ปลูกฝังค่านิยม และเป็นความบันเทิงชั้นเล็กที่มีอารมณ์การเล่าเฉพาะตัว เรื่องอย่าง 'นางสิบสอง' ถูกเล่าสลับบทและปรับจังหวะให้เข้ากับผู้ฟัง แค่รูปแบบการเล่าไม่ซับซ้อนนัก แต่มีพลังในการสร้างความผูกพันและความต่อเนื่องของชุมชน เห็นแบบนี้แล้วรู้สึกว่าเสียงเล่าปากเปล่ายังมีคุณค่าเสมอ