สัตว์ในป่าหิมพานต์ มีกี่ชนิดและแต่ละชนิดมีความเป็นมาอย่างไร?

พอได้ยืนดูงานแกะสลักหรือฟังคนเฒ่าบอกเล่าจริง ๆ แล้วพบว่าการจัดประเภทสัตว์ป่าหิมพานต์ไม่ได้มีคำตอบเดียว สไตล์การเล่าและการวาดของแต่ละยุคจะเน้นตัวต่าง ๆ กัน ทำให้จำนวนที่อ้างถึงในแหล่งต่างกันไม่เหมือนกัน

ในมุมของฉัน ป่าหิมพานต์คือพื้นที่ทดลองจินตนาการที่รวมทั้งสัตว์คุ้นเคยและสิ่งประดิษฐ์ใหม่ ๆ เข้าด้วยกัน เช่น 'ม้าหิมพานต์' ปรากฏเป็นม้าลักษณะพิเศษที่ใช้สื่อถึงการเดินทางระหว่างโลก หรือ 'คชสีห์' ที่ผสมระหว่างช้างกับสิงห์เพื่อสื่อพลังสองขั้ว ต้นกำเนิดของพวกนี้มาจากการยืมสัญลักษณ์ทางศาสนาและความเชื่อของผู้คนมาเล่าใหม่เป็นภาพสัตว์ เมื่อพิจารณาจากมุมนี้จะเห็นว่าความหลากหลายของสัตว์ในป่าหิมพานต์สะท้อนการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมมากกว่าการจำแนกชีววิทยาเสียอีก การเดินผ่านเรื่องเล่าเหล่านี้จบด้วยความรู้สึกเหมือนได้เดินเล่นในพิพิธภัณฑ์ของจิตนาการไทย

เคยสงสัยไหมว่ารูปสัตว์ประหลาดบนจิตรกรรมฝาผนังที่วัดมาจากไหนกันบ้าง — สำหรับคนรักเรื่องเล่าพื้นบ้านอย่างฉัน ป่าหิมพานต์คือคลังจินตนาการที่มีทั้งสิ่งมีชีวิตจริงและสิ่งที่แต่งขึ้นผสมกันจนยากจะแยกแยะ โดยทั่วไปในบันทึกศิลปะและวรรณคดีไทยมักกล่าวถึงสัตว์ป่าหิมพานต์เป็นสิบถึงหลายสิบชนิด ขึ้นอยู่กับว่าศิลปินและนักเขียนจะหยิบยืมตำนานจากไหนมาผสม

ในบรรดาที่เห็นบ่อยที่สุดคือ 'กินรี' กับ 'กินนร' สองเผ่าพันธุ์ครึ่งคนครึ่งนกที่มีรากจากคติอินเดีย แสดงถึงความงามและความละมุนของธรรมชาติ ส่วน 'มกร' มักปรากฏเป็นสัตว์ประหลาดผสมระหว่างจระเข้ ช้าง ปลาซึ่งต้นกำเนิดเชื่อมโยงกับสัญลักษณ์ของน้ำและประตูสู่โลกอื่นในศิลปะโบราณ อีกตัวที่ผมชอบคือ 'ครุฑ' สัตว์เทพเหยี่ยวยักษ์ที่มาจากตำนานของพระนารายณ์ และมักเป็นปฏิปักษ์กับ 'พญานาค' ในเรื่องเล่าบางฉบับ

ภาพสิงห์ป่าหิมพานต์ซึ่งไม่ใช่สิงโตธรรมดา มักมีรูปลักษณ์ผสมสิงห์กับสัตว์อื่นเพื่อสื่อถึงอำนาจและการปกป้อง ส่วนยักษ์หรือ 'ยักษ์' ในฉากหิมพานต์มักมีบทบาทเป็นผู้พิทักษ์หรืออสุรกายที่ทดสอบความกล้าหาญของฮีโร่ในเรื่องราวต่างๆ เมื่อเดินผ่านภาพเหล่านี้แล้วรู้สึกได้เลยว่าศิลปินนำเอาความเชื่อ ความกลัว และความหวังของคนยุคนั้นมาถ่ายทอดเป็นรูปสัตว์ แค่มองเส้นสายและลายประดับก็เหมือนอ่านนิทานโบราณฉบับสั้น ๆ จบด้วยความอิ่มเอมในจินตนาการ

การอ่านตำนานที่เชื่อมโยงกับป่าหิมพานต์มักนำพาไปสู่สัตว์ที่คนสมัยก่อนเชื่อว่ามีพลังเหนือธรรมชาติ ตัวเด่นที่มักถูกหยิบมาพูดถึงคือ 'พญานาค' ซึ่งมีรากจากศาสนาพราหมณ์-พุทธ เป็นเทพแห่งน้ำ ผู้คุ้มครองความอุดมสมบูรณ์และข้อต่อระหว่างโลกมนุษย์กับโลกวิญญาณ ความเชื่อเรื่องพญานาคมักถูกเล่าในบริบทของแม่น้ำหรือบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์

อีกตัวหนึ่งที่โดดเด่นในการเล่าเรื่องของ 'รามเกียรติ์' คือเผ่าลิงอย่าง 'หนุมาน' ที่แม้ต้นกำเนิดจะอยู่ในมหากาพย์อินเดีย แต่เมื่อนำมาเล่าในฉากป่าหิมพานต์ของไทย หนุมานก็ทรงพลังและเต็มไปด้วยสีสันพื้นบ้าน มีทั้งการผูกมิตร การต่อสู้ และมุกตลก ส่วน 'เอราวัณ' หรือช้างสามเศียรมักปรากฏในศิลปะเป็นสัญลักษณ์อำนาจของเทพและกษัตริย์ แม้ต้นตอจะมาจากคติฮินดู แต่ในศิลปะไทยช่างชอบนำภาพนี้มาประดับให้ความรู้สึกอลังการ

สำหรับนกในป่าหิมพานต์อย่าง 'หงส์' จะถูกมองเป็นตัวแทนของความบริสุทธิ์และความสูงส่ง การนำสัตว์เหล่านี้มาเล่าเป็นเรื่องเดียวกันจึงไม่ใช่แค่การบรรยายชนิดสัตว์เท่านั้น แต่ยังเป็นการถ่ายทอดค่านิยมและสัญลักษณ์ทางศีลธรรมแบบโบราณด้วย ผมมักจะจินตนาการว่าฉากหิมพานต์แต่ละภาพคือบทกวีที่รอให้คนดูตีความ