“BAGO natin simulan ang kasiyahan…”
Ibinaling ni Lita ang kanyang tingin sa isang Guardia Civil na nasa kanyang tabi at nilapitan iyon at hinawakan ang baba nito sa nakakapang-akit na paraan at saka binigyan ng isang iglapang halik.
“Tawagin mo na sila,” nanlalambing na utos nito. “Mamaya ang iyong gantimpala.” Pahabol niya.
Walang pag-aalinlangan sinunod ng Guardia Civil ang sinabi ni Lita na animo'y isang mantra na umakit sa kanya at napasunod ito.
Tinignan kami ni Lita na may ngisi sa kanyang mga labi. Nanatili siyang walang kibo na siyang binalot ng katahimikan ang buong paligid dahilan para mas marinig ko ang tibok ng aking puso at magsimulang daluyan ng kaba. Mabilis kong ikinumpas ang aking sarili at nagsalita.
“Magsasalita ka ba o pagmamasdan mo lang kami?” pagpuputol ko sa katahimikang bumabalot sa amin.
Tumawa si Lita. “Panira ka naman, Binibining Helena, nasisiyahan pa nga ako na pagmasdan ang kaba na tumatakbo sainyo katawa
NAPABUGA ako sa labis na pagkamangha sa itinuran ni Don Raul sa aming lahat.Narito pala kayong lahat? Natutunawa akong makita kayong muli? Like what the fuck? Hindi ko alam na uso na sa panahon na ito ang pagiging casual na pagtrato sa mga taong ginawan mo ng masama o pantatraydor. Ano bitch lang?“Emilio!” tawag ni Don Raul kay Don Emilio.“Raul,” bati ni Don Emilio sa kanya.“Narito ka rin pala,” nakangiting saad nito kay Don Emilio. Lumapit ito sa kinatatayuan ni Don Emilio at nakipagkamay at nagkapalitan pa ng mga ngiti.Hindi ko alam pero hindi ko maipaliwanag ang nararamdaman ko nang sandaling iyon parang may mali pero hindi, baka guni-guni ko lamang ang lahat.“Ama, anong ibig sabihin nito?” tanong ni Mateo kay Don Emilio na may labis na pagtataka.“Hindi pa ba halata, Mateo?” nakangising tanong ni Teresa. “Ako ang pinili ni Ama kaysa sa ‘yo.&rdqu
WALANG nagawa ang mga taong naroon kun'di sumunod kahit na labag sa kanilang mga kalooban dahil sa takot na matulad ang kanilang sinapit sa pamilya ni Mang Delfin. Gusto man nila ipaglaban ang hustisya na para sa pamilya ng kanilang ka-nayon ay hindi magawa dahil sa labis na takot at maging ako ay kitang-kita iyon sa kanilang mga mata.“Bilisan niyo riyan! Huwag kayo magtitira kahit isa sa kanila at lahat ng kanilang mga tirahan ay sunugin! Walang ititira kun'di tanging abo lamang!” mariing utos ni Don Raul sa nalakas niyang boses.“Masusunod po, Gobenardor-Heneral!” Sabay-sabay nilang sagot.Matapos noon ay tumalikod na si Don Raul ngunit bago pa man siya makalayo ay naglakas loob akong magsalita.“Hanggang kailan mo idadamay ang mga inosenteng tao na ‘to?” tanong ko sa kanya.Narinig ko ang pagpalatak niya kasabay ng pag-angat ng kanyang balikat. Humarap siya sa akin at ang galit niyang mukha ay napalitan
TULAD ng ipinag-utos ni Don Raul, sinunog lahat ng mga kabahayan sa nayon ng Pinagsanjan at ni isa ay walang tinira na tanging abo na lang ang naiwang bakas na unti-unting tinatangay ng hangin. Lahat ng mga taong naroon: bata, matanda at maging ang mga buntis o bagong panganak ay dinampot at iginapos para dalhin sa Amadeo para doon ay ikulong. Ang kalupitan ni Don Raul ay hindi natapos at nagpatuloy hanggang sa aming paglalakbay pabalik sa bayan ng Amadeo. Simula ng umalis kami sa bayan ng Pagsanjan nang tanghaling tapat ay hindi pa rin kami tumitigil sa paglalakad na halos natatakpan na ng kadiliman ang buong kalangitan at paligid. Halos lahat kami na kanilang bihag ay pagod at nagugutom at nauuhaw na sa haba ng aming nilakad.“Mawalang galang lamang, ngunit, maaari bang magpahinga kahit saglit?” pakiusap na tanong ng isang Ginang na may bitbit na bata sa Guardia Civil ngunit tila bingi ito at hindi pinakinggan ang Ginang.“Pakiusap, Ginoo, kah
LUMIPAS ang apat na araw na hindi namin namalayan hanggang sa nakarating na kami sa Amadeo. Sa mga araw na iyon ay konting mais at tubig ang naging laman ng aming mga tiyan para maitawid ang buong paglalakbay. Lahat sa amin ay nanghihina na sa labis na gutom at pagod ngunit wala kaming magawa dahil iyon ang ipinag-utos ni Don Raul. Literal na Death March ang ginawa sa amin halos pareho sa nangyari sa panahon ng mga hapon, ang makakasaysayang Bataan Death March.Akala ko ay doon na nagtatapos ang pagpapahirap sa amin ngunit nagkakamali pala ako ngunit nagpatuloy pa rin kami sa paglalakad.Napatingin ako sa Guardia Civil na nasa aming gilid. “Sandali, saan niyo kami dadalhin?” tanong ko sa kanya ngunit nanatili itong walang imik.“Tinatanong kita kaya sumagot ka! Saan niyo kami dadal—”Hindi ko nagawang tapusin ang aking sasabihin nang maramdaman ko na may kamay na humawak sa akin dahilan para mapalingon ako at nakita ko si Joa
HUMARAP siya sa taumbayan bago nagsalita. “Para sa inyong kaalaman walang katotohanan ang lahat ng sinasabi ng demonyong ‘yan!” sabay turo kay Don Raul. “Huwag kayong maniwala sa mga mabubulaklak niyang pananalita dahil nililinlang niya lamang kayo! Hindi niyo alam kung ilang tao ang pinatay at dinamay niya nang dahil sa labis na galit niya sa sarili niyang asawa at anak nang dahil lang sa isang selos at makitid niyang pag-iisip!”“Maghunos-dili ka sa iyong pananalita dahil hindi mo alam ang buong pangyayari!” sigaw ni Aling Mina. “Wala kang sapat na ebidensiya sa mga paratang na sinasabi mo sa aming Gobernador-Heneral!”“Bakit? Ano rin ba ang alam mo?” tanong sa kanya ni Mang Delfin na tono ng pamimilosopo. “Hindi ikaw ang nakakita kung paano niya pinasakitan ang kanyang mag-ina at wala ka rin kung paano niya sinunog ang mag-ina ko nang dahil sa panlalaban na ginawa ko! Wala kang alam!”
TULAD ng kasunduan naming dalawa ni Don Raul ay ginawa niya ang gusto kong mangyari. Ipinatigil niya ang pantutuligsang ginagawa ng taumbayan sa amin, pinakawalan mula sa pagkakagapos ang mga kasamahan namin at binigyan ng mga panlunas at sapat na pagkain ngunit nanatili kami lahat ng nakakulong. Mabuti na rin ito kaysa na patuloy silang pagmalupitan at alipustahin ng mga taong hindi naman sila kilala ang importante ay natutugunan ang kanilang pangangailangan lalo na sa pagkain.“Muli niyong iniligtas ang aming buhay, Binibini. Maraming salamat po sa kabutihan niyong lubos,” pasasalamat ng ginang sa akin habang binibendahan ang sugat na kanyang natamo sa kanyang braso at binti.“Wala po ‘yon,” nakangiti kong tugon at pinagpatuloy aking pagbebenda.“Labis-labis na po ang natatanggap naming kabutihan sainyo, Binibii, hindi namin alam kung paano ka po namin papasalamatan sa aming utang na buhay sainyo,” wika ng isang ginoo.
MADILIM pa ang buong paligid ngunit naghahanda na kaming lahat sa pag-alis. Puno man ng pag-aalala sa maiiwan kong mga tao ay kailangan ko maging matatag at magtiwala kay Don Emilio tulad ng sinabi ni Mang Prospero. Sa huling pagkakataon susugal ako kay Don Emilio at sana hindi masayang ang lahat ng iyon.“Ayos ka lang ba, mahal?” tanong ni Joaquin habang hawak-hawak ang aking kamay.Tumango lang ako na may ngiti sa aking labi bilang tugon at para na rin makumbinsi siyang ayos lang talaga ako kahit alam kong hindi. Mabilis kong binawi ang aking tingin para hindi niya iyon mapansin ngunit wala ata talagang nakakaligtas sa kanyang matalas na paningin. Maingat na kinabig niya ang aking mukha para magkatinginan kami sa mata.“Sabihin mo sa akin, mahal, may bumabagabag ba sa ‘yong isipan?” tanong niya habang nakatutok ang kanyang mga mata sa aking mga mata.Hindi ko alam kung saan ako magsisimula sobrang gulo ng isipan ko pero&mda
LUMIPAS ang buwan nang napakabilis at halos hindi namin namamalayan at maging ang tiyan namin ni Nina ay lumalaki na halos malapit ng sa kabuwanan si Nina ngunit, hindi ko alam kung bakit hanggang ngayon ay hindi pa rin kami nililitis at nakakulong lang kami rito. Hindi ko matukoy kung ano ang gustong mangyari ni Don Raul sa aming lahat. Either na gusto niya kami mawalan ng pag-asa at sumuko na lang ng kusa sa kanya o pahirapan kami nang dahan-dahan hanggang sa tuluyan kaming mawala sa aming sarili? Dahil kung ito man ang binabalak niya hindi ko alam kung hanggang saan ang kakayanin namin ni Nina na makita naming binubugbog habang binababoy sina Joaquin at Mateo.“Ate Helena, hindi ko na kaya,” lumuluhang sabi ni Nina.Wala ako magawa kun’di ang yakapin na lang siya. Alam kong nahihirapan siya sa kanyang nakikita hindi ito ang unang nangyari ito kay Joaquin pero kay Mateo hindi niya matatanggap ang ganito pero kahit na manlaban siya ay masasaktan lang