Ang Alamat Ng Biak-Na-Bato Ay Isinulat Ng Sino?

Natuwa ako tuwing napag-uusapan ang mga lumang kwento sa baryo, kaya't hayaan mong ilatag ko ang pagkakaiba nang malinaw at masaya. Para sa akin, ang 'maikling alamat' sa Tagalog ay karaniwang pinapakinggan o binabasa bilang isang maikling akdang pampanitikan na may malinaw na simula, gitna at wakas. Madalas itong isinulat o inangkop para sa paaralan at aklat pambata; may may-akda o editor na nagtiyak ng iisang bersyon—kaya’t maliit lang ang pagbabago paglipas ng panahon. Estilistiko itong nakaayos: may layunin na ipaliwanag ang pinagmulan ng isang bagay (hal., pagkapanganak ng isang uri ng prutas o pangalan ng isang lugar), may aral, at kadalasang gumagamit ng mas pormal o simpleng Tagalog na madaling intindihin ng kabataan. Samantala, ang 'alamat-bayan' ay mas malalim at buhay na tradisyon ng oral na panitikan. Ito ay kolektibong pag-aari ng komunidad: walang iisang may-akda, at iba-iba ang bersyon depende sa tagapagsalaysay, rehiyon, o okasyon. Mas maraming detalye ang nagiiba-iba—may dagdag na kakaibang karakter, ritwal, o lokal na paniniwala—at madalas itong bahagi ng pagbuo ng identidad ng isang lugar. Ang alamat-bayan ay hindi lang naglalahad ng sanhi ng isang pangyayari; naglalarawan din ito ng mga pamahiin, paniniwala, at ugnayan ng tao at kalikasan. Kung iko-contrast ko pa nang diretso: maikling alamat Tagalog = nakaayos, karaniwang naka-print, panuto o pambata, may iisang bersyon; alamat-bayan = oral, variable, kolektibo, at may mas malalim na ugnayan sa lokal na kultura. Mahilig akong magtipon ng parehong uri ng kwento—parang naghahanap ng puzzle pieces ng nakaraan—at pareho silang nagbibigay ng init at kulay sa ating kultura, kaya hindi talaga ako nagsasawang pakinggan ang dalawa.

Tahimik na nagkukuwento ang 'Alamat ng Ampalaya' sa paraan na medyo mapait pero totoo — at iyon agad ang unang malaking kaibahan niya sa maraming ibang alamat na kilala natin. Habang ang ilan, tulad ng 'Alamat ng Pinya' o 'Alamat ng Mangga', madalas umiikot sa biro at kadalasan nagtatapos sa medyo malambot na aral tungkol sa pagkamapagmahal o pagkamahinhin, ang 'Alamat ng Ampalaya' ay may laging panlalabig na tono ng paghihigpit ng kapalaran at katotohanang nakaiinip sa pagkirot. Sa halip na isang prinsesa o isang mahika na puno ng bulaklak, ang bida rito ay isang gulay — at habang sinasabi ng kuwento kung paano ito naging mapait, nag-iiwan ito ng malakas na pagninilay tungkol sa sanhi at epekto ng paguugali: pagiging seloso, kayabangan, o pagiging ekstra mapili na nagbubunga ng paghihiwalay o pagkakasala. Ang antropomorphism ng ampalaya — pagbigay-buhay at damdamin sa isang gulay — nagbibigay ng kakaibang direktang aral na mararamdaman agad ng mga bata at matatanda dahil konkretong nakikita mo ang bunga ng ugali sa isang kinakain mo mismo. Sa istruktura at estilo, mas simple at mas didaktiko ang 'Alamat ng Ampalaya' kumpara sa ilang alamat na may komplikadong linya ng plot at maraming karakter. Karaniwang mas maiikli ang bersyon ng ampalaya at madaling ulit-ulitin sa mga salu-salo, kaya naman ito popular sa bibig-bibig na tradisyon. May mga rehiyonal na bersyon din na nagdadagdag ng humor o pagbabago sa dahilan kung bakit nagiging mapait ang ampalaya — may lugar na sinasabing dahil sa selos ng ibang gulay, may iba naman na inuugnay sa isang sumpa o pagkakamali ng isang matanda. Ang pagiging flexible ng kuwento ay nagpapaiba-iba ng kanyang tono: minsan mapait talaga, minsan may halong patawa. Ito ang kaibahan sa mga epikong alamat na tulad ng ilang mountain folklore na sobrang maalamat at ritwal ang tema; ang 'Alamat ng Ampalaya' ay mas intimate at madaling i-relate sa araw-araw na buhay at hapag-kainan. Kung titingnan sa mas malawak na perspektiba, may mga alamat sa Timog-silangang Asya at sa iba pang kulturang agrikultural na naglalarawan kung bakit mapait o kakaiba ang isang halaman — na nagpapakita na universal ang interes ng tao sa pinagmulan ng pagkain. Pero kakaiba pa rin ang 'Alamat ng Ampalaya' dahil literal na nilalagay nito ang moral sa lasa: ang mapait na ugali ng isang karakter ay nagbalik-balik bilang mapait na lasa na kailangan mong lunukin. Sa personal, nagugustuhan ko dahil simple ngunit tumatagos — hindi lang ito kuwento para sa mga bata; parang mini-reflection ito kapag nagsisiping ako ng ampalaya sa tanghalian at napapangiti sa ideya na minsan ang pagkain mismo ang nagpapaalala ng ating mga pagkakamali.

Kapag binanggit ang mga alamat, agad na pumapasok sa isip ko ang mga kwento na puno ng mahika, mga bayani, at mga aral na nakapaloob. Ang alamat ng gagamba, sa partikular, ay talagang nakakaintriga dahil mayroon itong kakaibang timpla ng kultura at simbolismo. Sa halip na magtuon sa mga makapangyarihang nilalang o malalakas na diwata, nakatuon ito sa iba’t ibang aspeto ng isang tila ordinaryong nilalang – ang gagamba. Sa maraming kulturang Pilipino, ang gagamba ay may malasakit at madalas na iniuugnay sa kasipagan at matalinong estratehiya. Isang halimbawa ay ang alamat na nagsasalaysay kung paano nahahasa ng gagamba ang kanyang kakayahang bumuo ng sapantaha sa pamamagitan ng tila simpleng proseso ng paglikha ng web. Hindi tulad ng mga mas kilalang alamat na may mga mandarambong na bayani at mahilig sa laban, ang kwento ng gagamba ay nagtatampok sa mga munting detalye ng kanyang buhay. Ang mga ito ay nagbibigay-diin sa kahalagahan ng pasensya, pagtitiyaga, at tiyaga sa pag-abot ng mga pangarap. Bakit dapat bang ipagmalaki ang gagamba? Kasi, sa kabila ng kanyang sukat, nag-uumapaw siya ng mga katuruan na mahirap mapansin kung hindi ka magpapakita ng malasakit sa mga maliliit na bagay sa buhay. Ang alamat na ito ay maaaring ituring na isang paalala sa atin na sa ating paglalakbay, ang bawat hakbang, kahit gaano ito kaliit, ay mahalaga at may kahulugan. Kung ikukumpara sa ibang mga alamat, na madalas may mga dramatikong labanan o mas partikular na mga simbolo tulad ng mga bundok o ilog, ang alamat ng gagamba ay tila mas nakababad sa pang-araw-araw na karanasan. Sa pagnanais natin na abutin ang mga hangarin sa buhay, ang pagkilala sa mga hakbang na gaya ng ginagawa ng gagamba ay nagbibigay ng mas tahimik at mas makabuluhang pananaw sa ating mga pagsisikap. Ang natatanging nilalamang ito ay nagbibigay-aliw at aral, kasabay ng pagbuhos ng inspirasyon.

Kapag sinabing alamat ng araw at gabi, para sa akin, naiiba ito dahil mas malalim ang paksa nito kumpara sa ibang alamat. Sa mga lokal na kwento, nababansagan ang alamat na ito na tila may malalim na simbolismo, na kumakatawan sa dualidad ng buhay. Ang alamat ay naglalarawan ng saloobin ng pag-ibig, pagkakaroon ng mga pagsubok, at ang pakikibaka para sa pagkakaisa. Halimbawa, sa isang kwento, ang araw at gabi ay mga nilalang na nahulog sa pag-ibig, ngunit sa mga katotohanan ng kanilang mga tungkulin, naging magkalaban sila. Ang ganitong tema ay nagbibigay sa atin ng mga aral kung paano natin tinatanggap ang pagkakaiba at mga pagsubok sa ating buhay. Bukod dito, ang alamat na ito ay nag-aalok ng mas komprehensibong pananaw sa mga sikolohikal na aspeto ng tao. Ang araw at gabi ay hindi lamang symbolo ng ilaw at dilim kundi pati na rin ng mga emosyon, kaya't napaka-aktibo ng kanilang ugnayan. Ang ganitong pagkakaugnay ay mas tila nagdedepende sa ating persepsyon sa mga bagay at kung paano natin tinitingnan ang mga sa ating paligid, kaya't nagbibigay ito ng ibang kabatiran at pagninilay. Isang mahalagang konsepto sa alamat na ito ay ang pag-aangkop at paglakas sa mga pagsubok na dala ng ating mga kalagayan. Nakakamangha kung paano ang araw at gabi ay naging simbolo ng balanseng yin at yang. Mahirap maunawaan ang isa kung wala ang iba, na parang sinasabi sa atin na ang ating mga hamon at tagumpay ay nagsisilbing bahagi ng kabuuan ng ating buhay. Kaya, sa kabila ng pagiging alamat lamang, tila mayroon itong mas malalim na mensahe na nagbibigay liwanag kung paano dapat tayong umunlad sa ating mga hamon at pag-asa.

Naku, tuwang-tuwa ako kapag napag-uusapan ang mga lumang alamat dahil puno ito ng buhay at alaala — at ang ‘Alamat ng Pinya’ ay isa sa mga paborito ko mula pa pagkabata. Madalas kong sinasabi sa sarili ko habang kinukwento muli sa mga pamangkin na wala itong iisang may-akda; bahagi ito ng oral tradition ng Pilipino. Ipinapasa-pasa ito nang pasalita mula sa magulang papunta sa anak, at bawat baryasyon may kaunting kakaibang detalye depende sa lugar o sa nagkukuwento. Minsan kapag inaalala ko ang unang beses na narinig ko ang kwento, naiisip ko kung paano nabuo ang mga elemento—ang batang tamad na hindi nagtatanong, ang bahay na puno ng mga mata ng pinya—isang simpleng paliwanag ng kababalaghan sa likas na katangian. Maraming manunulat at tagapag-compile ng mga kuwentong pambata ang nagsulat ng kani-kanilang bersyon para sa mga aklat-aralin at antolohiya, kaya makakakita ka ng iba't ibang paglalahad sa mga publikasyon. Sa madaling salita, hindi ito gawa ng isang kilalang tao kundi likha ng kolektibong imahinasyon ng mga komunidad, na pinagyaman sa pagdaan ng panahon. Bilang mambabahagi ng kwento, palagi kong ipinapahalagahan ang ambag ng mga tagapagtala na inilagay ito sa papel upang hindi mawala; pero ang puso ng ‘Alamat ng Pinya’ ay mananatiling nakabaon sa mga labi ng mga nagkukuwento. Iyan ang nagpapasigla sa akin — ang ideya na ang isang simpleng alamat ay maaaring maglarawan ng kulturang buhay at patuloy na napapasa sa susunod na henerasyon.

Napansin ko na ang mga alamat na tumatalakay sa mga prutas ay laging may simpleng dahilan kung bakit kakaiba ang hitsura nila — ganito rin ang kwento ng ‘Alamat ng Pinya’. Sa bersyong kilala ko, nagsisimula ito sa isang batang babae na tamad at may ugaling hindi sumunod sa ina. Madalas siyang umiiyak o tumatanggi sa mga utos at minsan ay sadyang nagrereklamo kapag may inatas sa kanya. Dahil sa kanyang pag-uugali, naiinis ang ina at sa isang sandali ng galit ay binigyan siya ng sumpa: hindi siya magiging tao tulad ng dati. Dito nagsisimula ang kahindik-hindik na pagbabagong-anyo: ang batang babae ay unti-unting naging halaman na may maraming ‘‘mata’’ sa katawan — at iyon ang pagpapaliwanag kung bakit ang pinya ay puno ng maliliit na mata sa ibabaw. Ang mga mata ng prutas ay naging simbolo ng mga pangungutya at pag-aalala ng kanyang ina, pati na rin ang resulta ng pagiging suwail ng anak. Sa ibang bersyon, ang pangalan ng bata ay nagiging ‘‘Pina’’ kaya mas madaling maiugnay sa prutas. Bilang nagbabasa na mahilig sa mga alamat, nakuha ko agad ang moral ng kwento: halaga ng pagsunod, paggawa nang maayos, at pagiging magalang sa magulang. Hindi rin mawawala ang elemento ng kababalaghan — na kahit anong simpleng biro o sumpa ay puwedeng magdala ng kaparusahan sa alamat. Sa tuwing kakain ako ng pinya ngayon, natatawa ako at naiisip ang munting babala ng kwento, na tila paalala na huwag maging tamad at huwag bastahin ang payo ng nagmamahal sa'yo.

Naku, talagang kakaiba ang alamat ng durian kumpara sa ibang alamat ng prutas — at ramdam ko 'yan mula pagkabata kapag sumisingaw ang amoy nito sa kanto ng baryo namin. Madalas na ang mga alamat ng prutas tulad ng 'mansanas' o 'granada' sa mga kuwentong banyaga ay puno ng simbolismong moral o cosmological (halimbawa, tukso, buhay-at-kamatayan). Pero ang mga alamat ng durian dito sa Timog-silangang Asya ay mas tactile at sensorial: hindi lang tungkol sa kung ano ang prutas, kundi kung paano mo ito nararamdaman — ang mabangong-ka-naangam na halo ng matamis at mabaho, ang matulis na balat na parang depensa ng kalikasan, at ang bigat na parang may dalang lihim. May isang alamat na narinig ko sa palengke: ang durian raw ay ipinanganak mula sa galit ng isang diwata na nais protektahan ang kagubatan mula sa mga gutom na tao. Ibang-iba ito sa tipikal na 'forbidden fruit' na may moral na aral; ang durian ay nagbibigay-diin sa relasyon ng tao sa kapaligiran, sa respeto at takot. Ang ibang alamat ng prutas madalas naglalarawan ng pagbabago ng anyo—tao naging puno o kabaligtaran—pero sa durian, laging may elemento ng communal ritual: may mga paniniwala tungkol sa tamang oras ng pag-ani, mga bakas ng anino ng espiritu sa paligid ng puno, at mga babala kung saan hindi pwedeng kainin dahil maaaring magdulot ng sumpa o sakit. Kaya para sa akin, ang durian mythos ay mas malapot, mabaho, at mas personal; hindi siya abstraction lang ng moralidad, kundi masyadong nakalapat sa katawan at sabik sa sensasyon — isang alamat na puwedeng panghawakan, amuyin, at pagpilian kung kasama o hindi sa hapag-kainan.

Sa tuwing naririnig ko ang alamat ng ahas, sabik na naiisip ko ang mga elemento na nagpapalakas sa kwentong ito. Ang mga alamat ay madalas na puno ng simbolismo, at dito, tila ang ahas ay kumakatawan sa pagbabago at pagbabanta. Isang pangunahing elemento ng kwento ay ang pakikipagsapalaran, na madalas na nag-uudyok sa mga tauhan na magsagawa ng mga aksyon upang labanan ang hadlang na dulot ng ahas. Ang pakikilit sa mga tao, kung minsan ay sa mga nilalang na may kapangyarihan, ay isang salamin ng mga totoong hamon sa buhay. Kung iisipin, may mga bahagi ng alamat na nagpapakita ng mga tema ng takot, ngunit may kasamang pag-asa at pagtindig laban sa kung ano ang nagbabanta. Ang emotional depth na ito ay talagang umuugnay sa atin. Kung gusto mo ng mas nakaka-engganyong detalye, isipin mo na ang mga lokal na tao ay maaring nag-imbento ng alamat upang ipaliwanag ang mga panganib ng kanilang kapaligiran. Ang ahas dito ay hindi lang isang hayop, ito ay simbolo – maaaring ito rin ang mga takot natin na lumabas mula sa ating likas na kalikasan mismo. Isa sa mga nakakaakit na aspeto ng alamat ng ahas ay ang ideya ng “mga aral.” Sa bawat kwento, mayroon tayong natutunan na aral na maaaring gamitin sa ating pang-araw-araw na buhay. Halimbawa, ang mga tao ay natututo ng halaga ng pakikipagtulungan, kanilang kakayahan sa pakikinig sa isa’t isa, at pag-unawa sa mga mas malalim na motibo ng ibang tao. Ipinapakita ng alamat kung paano ang bawat isa ay may kanya-kanyang ahas na dapat talunin—mga takot, hamon, o problema na kailangan nating harapin at lampasan, kaya ang mensahe ay napakalalim. Huwag kalimutan ang kahalagahan ng mga simbolismo sa mga tauhan at kapaligiran. Madalas na ang mga tao sa alamat ay nag-representa ng iba’t ibang aspeto ng lipunan. Naroon ang matalinong matanda na nagbibigay ng payo, mga mandirigma na sumasalungat sa ahas, at ang nakakatakot na ahas na nagsisilibing balakid. Sa bawat karakter, mayroong mas malalim na kahulugan na umaabot sa mga isyu ng ating modernong buhay. Alimbawa, ito ay maaaring kumatawan sa ating mga pangarap at mga layunin, na para bang nasa isang paligsahan tayo at ang ating ahas ay ang mga pagsubok na dala ng buhay. Sa huli, ang alamat ng ahas ay hindi lamang isang kwento. Isang salamin ito ng ating mga laban, mga aral, at ang ating pag-unawa sa mundo. Ang mga mensahe sa likod ng kwentong ito ay nagpapatuloy sa ating mga isip, nagbibigay inspirasyon sa maraming henerasyon na sunggaban ang kanilang sariling mga ahas.