Ano Ang Mga Sikat Na Dalit Na Dapat Malaman?

Nakakatuwang isipin na ang dalawang anyo ng maliliit na tula sa Filipino — tanaga at dalit — ay tila magkamag-anak pero may magkaibang ugat at gamit. Sa personal kong karanasan, kapag sumulat ako ng tanaga, hinahanap ko agad ang konsentrasyon: apat na taludtod, tig-pitong pantig bawat isa, at madalas may pinag-isang tugma o monorima. Mahilig ako sa mga tanaga dahil parang puzzle ang mga salitang pumapasok sa limitadong espasyo—kailangan mong magpili ng mga linyang siksik sa imahen at diwa. Ito ang anyo na madaling mahalin ng mga estudyante sa workshop ko dahil agad makikita ang epekto ng matalinong pagpipili ng salita. Kapag lumipat naman ako sa pag-iisip ng dalit, nag-iiba ang tono. Ang dalit ay tradisyonal na naging awit-panrelihiyon o papuri—sa mga lumang gamit, madalas itong ginamit sa panalangin at prosesyon. Karaniwang apat rin ang taludtod ngunit mas maluwag ang pantig—madalas makikita bilang walong pantig kada taludtod—at mas naglalaman ng tugma at ritmo na madaling kantahin. Sa simbahan dati ko itong naririnig bilang simpleng awitin ng yantok na may paulit-ulit na himig, kaya mas nakakabit ang dalit sa kolektibong pagsamba kaysa sa personal na pagninilay. Ang pinakamahalaga para sa akin ay ang gamit at damdamin: tanaga—maiksi, matalim, at tanging personal o meditativong lasa; dalit—mas kolektibo, himig na panrelihiyon o papuri, at kadalasang mas malayang estruktura. Pareho silang kayamanan ng ating panitikang-bayan, at tuwing sinusulat ko o naririnig ang mga ito, parang nagkakabit-kabit ang lumang tinig ng bayan sa modernong pag-iisip ko.

Isang makulay na bahagi ng Filipino culture ang dalit na nagpapakita ng malalim na pagsasama ng pananampalataya at sining. Ang dalit, sa simpleng salita, ay isang uri ng tula o awit na punung-puno ng mga espiritwal na tema, kadalasang ginagamit sa mga seremonyang relihiyoso o ibang mahahalagang okasyon. Isa itong sining na nagbibigay-pugay sa mga diyos at diyosa ng mga katutubong Pilipino, na lumalampas sa simpleng pagpapahayag ng damdamin at nagiging paraan ng pag-uugnay sa komunidad. Ang pagsasama-sama ng mga tao sa pag-awit ng dalit ay nagiging simbolo ng kanilang pagkakaisa at pansariling pagninilay-nilay.

Dahil ako ay masugid na tagasuporta ng panitikan, ang dalit ay tila napakahalaga at puno ng kahulugan sa ating kultura. Sa konteksto ng panitikan, ang dalit ay isang anyo ng tula na madalas na nakatuon sa pag-aawit ng papuri sa Diyos o mga banal na bagay. Maisasapuso ang dalit sa kasaysayan ng ating mga ninuno, dahil sa mga ito, naipapahayag ang kanilang pananampalataya at pag-asa. Kadalasan itong ginagamit sa mga seremonya at pagdiriwang, kaya naman nakakabighani ang diskurso sa mga dalit na may dulot na inspirasyon. Tungkol sa paksa, maaaring talakayin ang pag-ibig, kalikasan, o kahit ang pananampalataya, ngunit laging may tono ng paggalang. Sa isang mas malalim na antas, nakikita rin natin ang dalit bilang isang paraan ng pagpapahayag ng damdamin at karanasan ng tao. Halimbawa, nag-udyok ito sa akin na isalaysay ang mga karanasan ng mga ordinaryong tao sa kanilang buhay. Ang dalit ay hindi lamang limitado sa mga banal na tema kundi pinapalawak nito ang mga damdamin ng kalungkutan, pasasalamat, at pag-asa. Kung mapapansin mo, kadalasang reflect ang dalit ng kultura at tradisyon, tulad na lamang ng mga dalit na nakasulat sa wikang Filipino ay nagdadala ng malalim na kahulugan sa ating pagka-Pinoy. Kaya, tunay na mahalaga ang ganitong uri ng panitikan sa pagpapanatili ng ating identidad bilang mga Pilipino. Ngunit sa susunod na tingnan mo ang dalit, huwag kalimutang isipin na ito ay isang buhay na salita na pinag-uugatan mula sa puso ng mga tao. Bagamat ito ay tumutukoy sa pakikipag-ugnayan sa Diyos, makikita mong bawat salita ay puno ng damdamin at kultura, at nagbibigay ng boses at pagkakaunawaan sa ating mga pamayanan. Isang magandang isipin na ang mga dalit ay hindi matatanggal sa ating kolektibong pananaw sa mundo, ito ay nagsisilbing tulay ng ating pagkakaisa at pag-unlad bilang isang bayan.

Sa mga pagdarasal, lalo na sa dalit, may isang napaka-espesyal na aspeto na tumutok sa pagbibigay ng espasyo sa mga damdamin. Para sa akin, ang dalit ay isang makapangyarihang paraan upang mailabas ang nga emosyon na hindi madaling ipahayag. Halimbawa, sa mga pagkakataon ng kalungkutan o pagdadalamhati, nagiging isang tahimik na kaibigan ang dalit, nagbibigay-daan sa akin para makilala ang aking mga damdamin nang hindi kinakailangang magsalita ng sapat. Ang mga linya nito, kadalasan ay puno ng simbolismo at malalim na kahulugan, ay nagiging tulay upang maipakita ang mga pinagdaraanan na hindi ko maipahayag sa simpleng usapan. Isipin mo ang sarili mo sa isang malamig na gabi, nasa isang sulok, nagbabasa ng dalit na puno ng liriko. Habang dumadaan ang mga salita, unti-unting bumabalot ang mga emosyon sa akin—parang ako ay niyayakap ng mga alaala at damdamin. Ang ganitong karanasan ay nakapagpapaalas na may mga pagkakataon talaga na ang damdamin ay mas mahusay na naipapahayag sa pamamagitan ng sining, at ang dalit ay isang uri ng sining na kayang umantig sa kalooban ng sinuman. Madalas din akong makakita ng mga tao na umaawit o nagdarasal ng mga dalit sa mga okasyong pangkomunidad. Nakakabighani kung paano nagiging dahilan ito ng pagsasama, nagbibigay ng pagkakaisa sa lahat ng dumadalo. Kahit na magkakaiba ang kanilang mga pinagmulan, nagiging sanhi ang dalit upang makilala ang mga karanasan natin—sama-samang pagdadalamhati, pag-asa, at pagninilay. Kaya sa tingin ko, ang dalit ay hindi lamang isang panawagan kundi isang masining na pamaraan para maipahayag ang mga damdamin na kadalasang nahihirapan tayong ilabas sa araw-araw na buhay.

Maiisip mo ba ang talaga lang sa mundo ng mga modernong kwento at tula? Madalas, ang dalit ay hindi lamang isang simpleng anyo ng panitikan kundi isang matinding bahagi ng kulturang Pilipino na patuloy na umaangkop sa mga bagong konteksto. Sa mga kwentong katulad ng 'Ang Mga Kaibigan ni Mama Susan' ni Bob Ong, makikita ang dalit bilang isang paraan ng pagtatampok sa mga karanasan ng mga tao sa kanilang paligid. Ang tono nito ay may halong hirap at pasakit, na tila nagsasalita sa ating mga puso, na nag-uugnay sa atin sa mga kwentong mas maiinit at personal. Dito, ang dalit ay nagiging isang paraan upang ipahayag ang mga damdamin ng mga karakter, pati na rin ang mga karanasan ng lipunan. Kadalasan, ang dalit ay ginagamit na isang anyong panglitanya sa mga modernong tula. Sa mga akdang tulad ng mga tula ni Jose Corazon de Jesus, makikita natin ang mga tema ng pag-ibig, sakripisyo, at pakikibaka na pinalutang sa pamamagitan ng matitinding imahe. Ang mga makatang ito ay gumagamit ng dalit upang mas mapadama ang kanilang mensahe, nagiging tulay ito upang ipahayag ang kanilang mga damdamin, inaasahan, at ang kanilang mga pananaw sa lipunan. Ang malayang taludtod at mga simbolismo ay nagiging daan upang makuha ang damdamin ng mambabasa, at sa huli, ang dalit ay tila isang fragility at strength na nag-aanyaya sa pagbabalik-tanaw. Sa kabuuan, makikita natin na ang dalit ay isang makapangyarihang salamin ng ating mga damdamin at karanasan sa modernong mundo. Sa bawat kwento at tula, biniu-buo nito ang ating kultura at pagkatao, na tila palaging nag-aanyaya sa atin na muling tanawin ang ating mga ugat bilang mga Pilipino. Sa kasalukuyan, kahit pa ang tema at istilo ay nagbabago, ang esensya ng dalit ay nananatiling buhay, umaangkop sa bawat henerasyon. Para sa akin, napakahalaga ng ganitong uri ng panitikan na nagbibigay-diin sa ating pagkakakilanlan, lalo na sa ating panitikan pagkatapos ng lahat ng mga pagbabago at pagkakaiba.

Ang dalit ay talagang isang napaka-espesyal na bahagi ng ating kultura sa Pilipinas at kayaman ng ating mga rehiyon sa pagpapahayag ng damdamin at pananampalataya. Halimbawa, sa Luzon, lalo na sa mga Bicolano, ang kanilang dalit ay puno ng makulay na talinghaga at nakaugat sa kanilang lokal na mga tradisyon. Madalas silang naglulunsad ng mga dalit hindi lamang sa mga pagdiriwang kundi pati na rin sa mga pagtitipon tulad ng mga kasalan at kapistahan. Ngayon, kung titignan mo naman ang mga taga-Visayas, ang kanilang mga dalit ay kalimitang sinasabayan ng sayawan at ritmo, na nagpapalutang ng kasiyahan at sama-samang pagdiriwang. Kadalasan itong umuukit sa kanilang mga kwentong bayan na lumalarawan sa kanilang kasaysayan. Ngunit ano ang kapansin-pansin ay ang mga dalit sa Mindanao. Dito, makikita mo ang impluwensya ng mga katutubong tradisyon, Islamic at Christian beliefs, na nagiging bahagi ng kanilang mga dalit. Ang mga ritwal nila ay puno ng makulay na mga costume at masining na interpretasyon ng kanilang mga paniniwala. Napaka-unique na makita ang ugnayan ng mga kulturang ito at kung paano sila nagsasanib sa pagkikilala at paggalang sa kanilang mga sinaunang ugat. Tila ba bawat rehiyon ay may kanya-kanyang kuwento na nais ipahayag at ipamana sa susunod na henerasyon. Sa madaling salita, ang dalit ay hindi lamang isang awit kundi isang salamin ng kultura at pagkakakilanlan ng bawat rehiyon. Ang huli, huwag nating kalimutan ang mga dalit na bahagi ng mga pagdiriwang at mga okasyon. Sa kabila ng mga pagkakaiba, may iisang tema: ang pagkakaisa at pagkilala sa isang higit na makapangyarihang puwersa, anuman ang ating etiketa. Nakatutuwang isipin na sa hindi kapani-paniwalang yaman ng mga dalit sa ating mga rehiyon, natutunan nating pahalagahan ang ating mga kultural na ugat habang ipinagdiriwang ang ating pagkakaiba. Ang mga dalit na ito ay talagang nagbibigay liwanag at kasiyahan sa ating mga puso.

Tuwing naiisip ko ang ambahan, lumilitaw sa isip ko ang imahe ng lumang kawayan na may mga guhit at mga linyang puno ng damdamin — isang anyo ng tula na payak pero matindi ang dating. Ang ambahan ay tradisyonal na tula ng mga Hanunuo-Mangyan mula sa isla ng Mindoro. Hindi lang ito simpleng tula; isa itong paraan ng komunikasyon, pagsasaulo ng mga aral, at pagpapahayag ng damdamin—mula sa pag-ibig at pamamanhikan hanggang sa payo at babala. Madalas itong inuulit o inaawit, at ang ritmo nito ay madaling makapaloob sa memorya ng sinumang nakaririnig. Bilang isang tagahanga ng mga sinaunang anyo ng panitikan, talagang humahaplos sa akin ang diretsong linya at malalim na pahayag ng ambahan na kahit kakaunti ang salita ay napakaraming ibig sabihin. Teknikal na medyo kakaiba ang ambahan: karaniwang binubuo ito ng mga linyang may pitong pantig, kaya madalas tawaging heptasyllabic ang metro nito. Wala itong mahigpit na pagpapa-rima gaya ng sa mga kontemporaryong tula, pero malakas ang paggamit ng parallelismo, simbolismo, at matitinik na sawikain. Tradisyonal na isinusulat ang ambahan sa ibabaw ng kawayan gamit ang lumang sulat ng Mangyan—ang Hanunuo script—na isa sa mga natitirang katutubong sistema ng pagsulat sa Pilipinas. Nangyayari ang pag-ukit kapag may importanteng mensahe: halimbawa, kapag may nagnanais manligaw, o kapag may gustong ipabatid na pangaral. Madalas ding inaawit o sinasambit nang may partikular na tono; ang pagbigkas at ang porma ay magkatuwang sa pagbibigay-lalim at damdamin. Na-experience ko nang personal ang kapanapanabik na pakiramdam ng makinig sa ambahan nang dumalo ako sa isang maliit na pagtitipon sa Mindoro. Nakita ko kung paano ipinapasa ng matatanda ang mga linya mula sa isang henerasyon papunta sa susunod, at kung paano nagiging tulay ang ambahan sa pagitan ng praktikal na payo at sining. Ang mga salita nila, kahit simple, nag-iiwan ng matamis at minsang mapanghamong aral—parang isang luma ngunit buhay na diary ng komunidad. Nakakaantig din na ang ambahan ay hindi naka-kahon lang sa nakaraan; may mga proyekto at pagsisikap ngayon para ituro at isapubliko ang mga tula, para hindi mawala sa mga kabataan ang sining na ito ng pananalita. Sa huli, ang ambahan ay paalala na ang tula ay maaaring maging bahagi ng araw-araw na pamumuhay—hindi isang bagay na eksklusibo sa mga aklat o entablado. Napaka-epektibo nito dahil pinagsasama ang oral na tradisyon at sining ng pagsusulat sa isang simpleng medium tulad ng kawayan. Bilang mambabasa at tagapakinig, natutuwa ako na may ganitong katipunan ng karunungan at emosyon na tumutunog at sumasayaw sa pitong pantig; ito ang nagpapaalala sa akin na ang kagandahan ng salita ay hindi nasusukat sa haba kundi sa lalim ng iniwang bakas sa puso.

Dito sa ating bansa, ang dalit ay isang mahalagang bahagi ng ating kultura at tradisyon, at sa bawat sulok ng ating lipunan, maaaring marinig ang mga awitin na sumasalamin sa ating pananampalataya at pagninilay. Isang magandang halimbawa ay ang awitin ni Francisco Santiago na ‘Bituin Walang Ningning’. Sa likod ng magagandang himig at mga liriko, may mga bahagi na nakaugat sa dalit, na nagpapakita ng ating pag-asam at pag-asa. Isa pang halimbawa ay ang ‘Sa Kanya’ na isinulat ni Romy Posadas, isang awitin ng pag-udyok na nakapaloob ang mga tema ng pananampalataya at pagsamba. Nagsisilbing alaala ito ng ating mga tradisyon at paano natin nakikita ang ating kultura. Isa rin sa mga recientes ay ang ‘Tadhana’ ni Up Dharma Down, na kahit hindi tahasang tinatawag na dalit ay nagdadala ng damdaming nakaugat sa pananampalataya, habang ang bawat linya ay umaabot sa puso ng mga nakikinig. Sa isang mas modernong perspektibo, madalas na ipinapakita ang impluwensya ng dalit sa mga contemporary pop na awitin sa pamamagitan ng mga temang espiritwal o metafisikal. Ating mapapansin sa mga lyrics ng mga kantang ito na buhay na buhay ang tema na nabanggit, na nagpapakita ng koneksyon ng tao sa kanyang kapaligiran at ang mga espiritwal na aspekto ng buhay. Parang nakakaengganyo isipin, di ba, na ang mga kira ng taong lumilipas ay nagiging inspirasyon pa rin sa mas bagong mga awit ng kalinangan at sining? Tama ka, hindi kailangang bahagi ng isang pane at nakaraang kultura; ang dalit ay maaari pa rin nating madama sa mga modernong himig, at sa mga kasalukuyan nating naririnig, parang tulay sa ating mga nakaraan at aksyon sa hinaharap.