Ano Ang Paniniwala Ni Elias Sa Noli Me Tangere?

Tila unti-unti siyang naging iba dahil dinadala siya ng mga sugat ng nakaraan at ng realidad na hindi na madaling baguhin. Sa 'El Filibusterismo' makikita ko na hindi simpleng pagbabago ang pinagdaanan ni Basilio — isa itong proseso na pinakuluan ng takot, lungkot, at responsibilidad. Bata pa lang siya nang maranasan ang karahasan at pagkakait ng hustisya; ang mga alaala ng pagkamatay ng pamilya at ang paghihirap na inabot nila ay hindi basta-basta nawawala. Nang tumanda siya, dala-dala niya ang mga bakas ng trahedyang iyon at nagkaroon ng mas malamlam na pagtingin sa mga ideyal na hindi naman agad nakapagbigay ng solusyon sa kanilang paghihirap. Isa pang dahilan ng pagbabago niya ay ang pagkakalantad sa pulitika at korapsyon — nakakita siya kung paano pinipilit ng mga makapangyarihan ang batas at relihiyon para sa sariling kapakinabangan. Nakakaapekto iyon sa paniniwala ng sinumang naghahangad ng katarungan; yung idealismo na puro salita ay nauuwi sa galit, pagdududa, o pagbabago ng taktika. Nakikita rin niya ang iba't ibang landas: ang mapait na rebolusyon na tinatangkang isulong ni Simoun, at ang mas maingat na paghahanap-buhay at pag-aaral para sa sariling pamilya. Sa huli, ang pagbabago ni Basilio para sa akin ay nagpapakita kung paano kayang baguhin ng karanasan at responsibilidad ang prinsipyo ng isang tao. Hindi laging masama ang pagkawala ng inosenteng paniniwala; minsan kailangan itong palitan ng praktikal na pag-iingat para mabuhay at makatulong sa minamahal. Nagtapos ang pagbabago niya na may halo ng pag-asa at pagaalam sa katotohanan ng mundong malabo at mapanganib, at ramdam ko iyon tuwing binabasa ko ang kabanata na kinalalagyan niya.

Tibay ng loob ang unang pumapasok sa isip ko kapag iniisip ko si Naruto at ang paniniwala niya sa pagkakaibigan. Sa 'Naruto', hindi lang simpleng samahan ang tinutukoy niya—ito ang dahilan niya para bumangon tuwing siya'y nadarapa. Para sa akin, napakalakas ng ideya na ang pagkakaibigan ay isang aktibong pagpili: hindi sapat na sabihan lang na kaibigan mo ang isang tao; kailangan mo ring patunayan iyon sa pamamagitan ng pag-unawa, pagpapaubaya, at paglaban para sa kanila. Nakita ko 'yan sa paraan niya hinarap si Sasuke—hindi puro salita kundi paulit-ulit na aksyon, kahit na madalas maling paraan ang napili niya, dahil alam niyang may isang tao sa likod ng pag-iisa ni Sasuke na kailangan ng pag-ibig at pagkilala. Hindi rin puro idealismo si Naruto; meron siyang matinding praktikalidad sa paniniwala niya sa bonds. Nakakaaliw kung paano niya binabago ang pananaw ng iba hindi sa pamamagitan ng pangangaral kundi sa pamamagitan ng pagkapit sa kanyang paniniwala hanggang sa makita ng iba ang liwanag. Ang pagkakaibigan para sa kanya ay gamot laban sa poot at hirap—isang ideya na paulit-ulit na pinatunayan sa mga laban at usapan sa serye. Personal, marami akong na-relate dito—may mga pagkakataon sa buhay ko na hindi sapat ang magpakitang-gilas; kailangan mo ring magtagal, magkamali, at bumangon para sa mga mahal mo. 'Yun yung tunay na essence ng pagkakaibigan para sa kanya: hindi perpekto, pero tapat at nagbabago. May mga sandali din naman na nakaka-frustrate dahil sobrang black-and-white minsan ang pananaw niya—parang lahat ng problema masosolve lang sa damdamin. Pero iyon ang charm niya: puro emosyonal na katapatan. Sa huli, naniniwala si Naruto na ang pagkakaibigan ay hindi lang personal na koneksyon; ito rin ay paraan para gawing mas maunawain at mas mapagpatawad ang mundo. At dahil madalas akong sentimental kapag iniisip ang mga ganitong tema, lagi akong naiinspire na mag-invest nang higit pa sa mga relasyon ko, kahit mahirap minsan, kasi alam kong may lakas talaga sa pagiging totoo sa isa’t isa.

Gulat ako nang makita kung gaano lawak at malalim ang pagtalakay ng 'Encantadia' sa konsepto ng kapangyarihan — hindi lang bilang isang cool na effect o labanan, kundi bilang paniniwala na humuhubog sa buong lipunan. Para sa akin, ang kapangyarihan sa palabas ay literal at simboliko: literal sa paraan ng paghawak at paggamit ng mga sinaunang bato at elemento, at simboliko sa paraan ng pagbuo ng awtoridad, tradisyon, at tungkulin. Nakikita mo agad kung paano umuusbong ang respeto at takot sa mga tauhan na konektado sa mga laying bagay; ang pagiging 'Sang'gre' o tagapangalaga ng isang elemento ay hindi lamang titulo — ito ang paniniwala na magbibigay-diin sa kanilang pagkatao, obligasyon, at minsan ay sumpa. Ang paglalagay ng ritwal, pamahiin, at mga seremonya sa gitna ng kwento ay nagpapakita rin kung paano umiikot ang paniniwala sa kapangyarihan sa buhay ng mga karaniwang tao. May mga eksena kung saan makikita mo ang sambayanan na umaasa sa mga tanda at hula para sa direksyon ng gobyerno o para sa pag-asa sa panahon ng digmaan. Pareho ring binibigyang-diin ng palabas ang panganib ng maling paniniwala: kapag naging kampante o abusado ang may kapangyarihan, bumabago ang balanse at nagkakaroon ng pagkasira. Kaya mabigat ang tema ng responsibilidad — hindi sapat ang makapangyarihan; kailangang kilalanin at pahalagahan kung sino ang naapektuhan ng iyong mga aksyon. Nakakatuwang isipin na kaya nitong mag-resonate sa akin dahil maraming elemento rito ang tumutugma sa mga kwento ng bayan natin: ang respeto sa nakaraan, ang paghahangad ng balanse, at ang takot sa kawalan ng kontrol. Bilang tagahanga, napapahalagahan ko kung paano inilalarawan ng 'Encantadia' ang kapangyarihan bilang isang uri ng paniniwala na napapaloob sa mga ritwal, pamilya, politika, at personal na pananampalataya — hindi lang isang bagay na basta ibinibigay o kinukuha. Sa huli, ang palabas ay nagtatanong: sino ka kapag wala nang simbolo ng kapangyarihan sa iyong kamay? Iyon ang tanong na madalas kong iniisip pagkatapos ko mag-finish ng episode, at iyon ang nagpapanatili sa akin na bumalik sa mundo ng 'Encantadia'.

Habang lumilipas ang oras at nagbabasa ako ng mga lumang kuwento at etnograpiya, napagtanto ko kung gaano kalalim ang pinag-ugatang paniniwala sa 'kaluluwa' sa Pilipinas. Bago pa man dumating ang mga dayuhang mananakop, malakas na sa mga katutubo ang paniniwala sa espiritu: ang mga ninuno, ang mga 'anito' o 'diwata', at ang mga espiritu ng kalikasan. Sa mga kuwentong narinig ko noon sa lolo't lola, ang kaluluwa ay hindi lang isang abstrak na bagay—ito ay may pangalan, tirahan, at ugnayan sa buhay ng pamilya at komunidad. Pagdating ng mga mangangalakal at kolonisador—Espanyol at Muslim sa iba't ibang bahagi ng bansa—naghalo-halo at nagkaroon ng sincretism: ang ideya ng walang hanggang kaluluwa sa Kristiyanismo at ang ruh ng Islam ay pinagsama sa lokal na paniniwala. Nakakaaliw makita kung paano nagpapatuloy ang mga lumang ritwal hanggang ngayon sa lamay, alay, at mga pagdiriwang, na parang mga tulay sa pagitan ng makaluma at makabagong pananaw. Sa huli, para sa akin, ang pinagmulan ng paniniwala sa kaluluwa ay isang malaking pinaghalong Austronesian na tradisyon, impluwensiyang dayuhan, at ang walang-humpay na pang-araw-araw na karanasan ng mga Pilipino sa paligid ng kamatayan at buhay—at ito ang palagi kong iniisip tuwing dumadalaw ako sa sementeryo o nakikinig sa alamat ng aming baryo.

Sa unang tingin, ang 'Spirited Away' ay parang isang fairy tale na pinalubog sa mitolohiya at pang-araw-araw na ritwal ng Japan — pero habang tumatagal ang panonood ko, lumalalim ang pakiramdam na hindi lang ito pantasya; ito ay praktikal na leksiyon sa paniniwala sa espiritu. Nakikita ko ang paniniwala sa espiritu dito bilang isang uri ng animismo na tahimik na ipinapakita: lahat ng bagay, mula sa ilog hanggang sa pinakamaliit na uling na tupa, ay may sariling presensya o kaluluwa. Isipin mo ang eksena ng ilog na natunaw sa isang dambuhalang nilalang na puno ng polusyon; hindi lang iyon special effect — simbulo siya ng paggalang at pananagutan sa kalikasan, at ang paraan ng paglilinis sa kanya ay parang seremonya ng paglilinis o 'harae' sa Shinto na tradisyon. Praktikal din ang pagpapakita ng mga ritwal: ang mga papel na ofuda, ang paglalagay ng asing, ang pagkilala sa pangalan — lahat ng ito ay may kahulugan sa kontekstong espiritwal. Nakakatuwang isipin na si Haku ay hindi lang tauhan kundi isang espiritu ng ilog na nawalan ng pangalan at direksyon, at ang pagbabalik sa kanyang orihinal na pangalan ay parang pagbabalik ng kanyang kaluluwa. May personal na koneksyon ako dito; tumuntong na rin ako sa ilang lumang shrine sa Japan at ramdam ko ang parehong estilo ng ebidensya ng paggalang sa di-nakikitang mundo: tahimik, praktikal, at puno ng maliliit na ritwal na naglalapit ng tao sa kalikasan. 'Yubaba' at ang bathhouse ay parang microcosm ng isang lipunan ng espiritu, kung saan may hierarchy, pampaligo na ritwal, at ekonomiya ng palitan tungo sa paggalang. Sa emosyonal na lebel, ang pelikula rin ay nagsasabing ang paniniwala sa espiritu ay hindi laging malambot o mabait; minsan itong komplikado, mapang-akit, at sinasalamin ang ating mga hangarin—tingnan mo si No-Face na nagrerepresenta ng kalituhan ng konsumo at kalungkutan. Ngunit sa pinakatama, pinapakita ng pelikula na ang komunikasyon at paggalang — simpleng mga kilos tulad ng paggising ng responsibilidad, pag-alam ng pangalan, at paglilinis — ang susi para sa pagkakasundo ng tao at espiritu. Kapag lumabas ako mula sa pelikula, ramdam ko na naglalakad din ako sa isang mundo na mas maraming di-nakikitang presensya kaysa iniisip natin, at may maliit na galak sa pag-aakalang pwedeng makiangkop ang kabahayan natin sa mga ritwal na iyon.

Nakita ko agad na ang puso ng mga rebelde sa 'Attack on Titan' ay umiikot sa isang napakasimpleng ideya: hindi nila papayagang diktahan ang kanilang kapalaran ng mga makapangyarihan o ng takot. Sa unang tingin mahirap ilarawan sila bilang iisang grupo dahil magkakaiba ang pinanggagalingan at layunin — may mga Eldian sa Marley na nagnanais bumawi sa kahihiyan at karapatan, at may mga taga-Paradis na gustong makalaya mula sa banta ng buong mundo. Pero sa ilalim ng lahat ng pagkakaiba-iba na iyon, may iisang common thread: isang matinding hangarin para sa kalayaan at pagkilos bilang isang tao, kahit na minsan sinusukat nila ito sa pamamagitan ng karahasan, paghihiganti, o radikal na solusyon. Kung titignan mo nang mas malalim, makikita mong iba-iba rin ang moral na pilosopiya ng bawat grupo. Halimbawa, mga Restorationists sa Marley ay naniniwala na dapat buuin muli ang kahalagahan ng Eldian identity at ibaliktad ang kapangyarihan na matagal nang pinagkait sa kanila; para sa kanila, rebolusyon ang paraan para makuha muli ang dangal at seguridad. Sa kabilang banda, may mga tagasuporta ni Eren na naniwala na dapat wakasan ang banta sa pamamagitan ng anumang paraan — isang malupit na calculus na nagsasabing ang kaligtasan ng nakararami ay mas mahalaga kaysa sa buhay ng marami pa. Mayroon din namang mga rebelde na mas intelektwal ang diskarte: nagnanais silang ilantad ang katotohanan at sirain ang mga ilusyon na nagpapanatili sa mga tao sa ilalim ng mga pader. Ang punto ay: iba-iba ang moral na balakid nila, ngunit karaniwan ang pakiramdam ng pagiging pinagsamantalahan, ng kawalan ng representasyon, at ng desperadong pangangailangan para kumilos. Hindi ko maiwasang humanga kahit na minsan takot ako sa mga desisyong kanilang ginagawa. Ang ganda ng gawa ni 'Attack on Titan' ay pinapakita nito na ang reporma at rebolusyon ay bihirang maging malinis o romantiko — madugong, puno ng kompromiso, at puno ng mga tanong na walang madaling sagot. Para sa akin, ang pananaw ng mga rebelde ay hindi laging tama, pero lagi silang totoo sa kanilang damdamin: gusto nilang bumawi, magprotekta, o magtakda ng bagong mundong maaari nilang tawaging sarili nila. Sa huli, naiwan ako na nag-iisip tungkol sa kung saan nagtatapos ang karapatan na lumaban at saan nagsisimula ang paglabag sa karapatang pantao — isang tanong na bumubulong pa rin sa akin tuwing isinasara ko ang pahina o natatapos ang episode.

Tuwing iniisip ko ang 'Parasite', hindi lang ako nakikita ng isang pelikula na tumutusok sa pagitan ng mayaman at mahirap—nakikita ko rin kung paano nito sinisira ang mga banayad na ilusyon na pinaniniwalaan natin tungkol sa klase. Sa unang tingin parang simple ang logic: may mayaman at may mahirap, at ang mayaman ang kumakain sa likod ng mahirap. Pero ang kagalingan ng pelikulang ito ay hindi lang sa pagpakita ng agwat; pinapakita nitong kumplikado at magulong ang relasyon — parehong mga panig ay parasitiko sa kani-kanilang paraan. Napamahal ako sa maliliit na detalye na ginamit ni Bong Joon-ho: ang amoy, ang hagdan, ang scholar's rock — bawat object ay nagdadala ng simbolismo na nagpaparami ng mga level ng kahulugan. Halimbawa, ang amoy bilang tanda ng pagiging 'iba' ay nagsisilbing literal at figurative na hangganan: ang Kim family ay nakakapasok ngunit hindi nawawala ang kanilang amoy, na pinapaalala sa tao na hindi sapat ang pagganap para mawala ang stigma ng kahirapan. Isa pa, talagang na-appreciate ko kung paano sinira ng pelikula ang ideal ng meritocracy. Nakita natin ang mga eksenang kung saan ang pag-eskapo sa kahirapan ay hindi bunga ng talento o dangal kundi ng pangungimong, pandaraya, at pagkakataon — mga bagay na madalas itinuturing nating 'hindi moral' pero epektibo sa sistema. Ang pagkukunwari ng Kim family—pagpapanggap bilang tutor, driver, housekeeper—ay hindi simpleng survival tactic; ito rin ay critique sa mga paraan kung paano ang lipunan ay nagpaparusa sa katapatan at pinapreward ang presentabilidad at koneksyon. Maging ang Park family, na mukhang inosente at mabait, ay ipinakita bilang bahagi ng mas malawak na makina: ang kanilang ignorance at pagiging komportable ay nagiging instrumento ng pang-aapi. Ang pinakamalupit sa lahat ay ang tono: black comedy na unti-unting nagiging trahedya. Hindi ka lang iinis o natatawa; pinipilit kang tumingin sa salamin at tanungin ang sarili kung hanggang kailan ka makakapagsabi na iba ka sa mga karakter na pinupuna mo. Sa huli, ang pelikula ay hindi nag-aalok ng madaling pag-asa — ang plano ng anak na lalaki ay poetic ngunit malungkot, at ang baha na dumaan sa mga mahihirap ay literal na sumasala sa kanilang bahay at buhay. Naiwan ako ng pakiramdam na ang pagsalungat laban sa paniniwala tungkol sa klase ay hindi lang pagwawasto ng maling pananaw; kailangan din ang sistematikong pagbabago. Ngunit habang nanonood ako, mas lalo kong naunawaan na mahalaga ang pagiging matapang sa paghingi ng katotohanan, kahit masakit ang tanawin.

Sobrang nakakakilabot 'yung mga kwento ng wakwak noong bata pa ako. Naka-imprinta pa rin sa isip ko mga gabing may kakaibang kaluskos sa bubong at sinasabing yun ang 'wakwak'—may tunog na parang paghipo ng pakpak. Ang pinaka-karaniwang paniniwala: kumakain ito ng laman ng patay o nang-aagaw ng mga sanggol at buntis; kadalasan inuugnay sa mga aswang at mga bruha na naglilipat anyo sa gabi. Sabihin man ng iba na nilulunok nito ang kaluluwa o binabalutan ng dilim ang bahay, halos lahat ng bersyon nagsasabi ng iisang bagay: delikado kapag gabi at mahilig ito sa taong nag-iisa. May mga ritual at proteksyon din na pinalaganap ng mga magulang at tiyahin: paglalagay ng asin sa pintuan, pag-iwan ng mga ilaw, pagdadasal, at paglalagay ng bakal o kutsilyo sa ilalim ng unan ng sanggol. Ang iba naman naniniwala na hindi ito makakalapit kung may nakaabang na aso o kung may pamilya sa labas na nagbabantay. Personal, nakakatakot man, naiintindihan ko na bahagi ito ng cultural warning—parang paraan para maprotektahan ang mga bata at iligtas ang komunidad mula sa panganib sa dilim.