Anong Leksyon Ang Makukuha Mula Sa Buhay Ni Basilio El Fili?

Napaka-interesante ng pagtingin ko kay Basilio dahil kitang-kita ko ang haba ng kanyang pinagdadaanan mula sa 'Noli Me Tangere' hanggang sa 'El Filibusterismo'. Bilang isang mambabasa na lumaki sa pagbabasa ng dalawang nobela, naiisip ko agad ang mahirap niyang pagkabata—anak ng isang ina na nawasak ang buhay—at kung paano nag-iba ang kanyang landas paglipas ng panahon. Sa 'El Filibusterismo' makikita mo siyang mas matanda, may pinag-aralan, at dala-dala ang bigat ng nakaraan: galit, kalungkutan, at isang tanong kung paano tutugon sa kawalan ng hustisya. Mas gusto kong tumingin kay Basilio bilang simbolo ng pagnanais na maghilom kaysa maghasik ng poot. Hindi lang siya simpleng karakter na naghahanap ng paghihiganti; isa siyang kabataang nasubok ng pang-aapi at pilit na pumipili ng propesyon (medisina) na nakaugnay sa pag-aalaga at pag-gamot ng sugat ng lipunan. Ang moral na banggaan sa pagitan ng radikal na rebolusyon at ng tahimik na paglilingkod ang bumubuo ng kanyang diwa — at iyon ang nagpapatingkad sa kanya bilang representasyon ng maraming kabataang Pilipino noon at ngayon. Sa pagtatapos ng nobela, hindi siya ang pinaka-agresibong karakter; bagkus, nagiging saksi at tagapangalaga siya ng buhay na nasira ng sistemang kolonyal. Para sa akin, ang halaga ni Basilio ay nasa pagpili niya ng paghilom bilang paraan ng paglaban—hindi dahil napigil siya, kundi dahil naiintindihan niya na may ibang klase ng lakas sa pagbibigay-galing at kalinga kaysa sa pagpuslit ng armas.

Nang binasa ko muli ang 'El Filibusterismo', napansin kong hindi sinimulang muli ni Rizal ang buong kuwento ng pagkabata ni Basilio—sa halip, inihahain niya ito bilang mga pira-pirasong alaala at reperensiya na nagbibigay-lalim sa kasalukuyang katauhan ni Basilio. Makikita mo na ang mga detalyeng tungkol sa kanyang kabataan ay unang malinaw na inilatag sa 'Noli Me Tangere'—ang bahay nila ni Sisa, ang malupit na pangyayari sa simbahan, ang pagkawala at pagkamatay ni Crispin—at doon nagsisilbing pundasyon para sa mga pag-uugali ni Basilio sa 'El Filibusterismo'. Sa 'El Filibusterismo' mismo, hindi na inulit ni Rizal ang buo at detalyadong kuwento; sa halip, gumagamit siya ng mga pag-uusap, bahagyang paglalarawan, at mga replektibong sandali para ipakita kung paano humubog ang pagkabata ni Basilio sa kanyang pag-iisip: ang pagiging maingat, ang takot sa kapangyarihan ng simbahan at mga alagad ng kolonyal na kapangyarihan, at ang matinding hangarin na umunlad sa pamamagitan ng edukasyon. May mga eksena kung saan nagbabalik ang mga alaala ni Basilio—mga larawan ng gutom, takot, at ang pagmamalupit na naranasan ng kanyang ina—pero ang tono ay mas mapanuri at mas malayo kaysa sa mas emosyonal na paglalarawan sa 'Noli'. Para sa akin, ang teknik na iyon ni Rizal—huwag nang ulitin ang buong trahedya kundi ipakita ang mga bakas nito sa isang hinog na karakter—ang nagpapatingkad kung paano nagbago ang inosenteng batang nasalanta ng lipunan tungo sa isang lalaking may layunin at may pag-iingat. Nakakabilib din kung paano niya ginawang social critique ang personal na trahedya: ang pagkabata ni Basilio ay hindi lang kuwento ng isang indibidwal kundi salamin ng kabuuang karahasang panlipunan ng panahon.

Nakakapanibago isipin kung gaano kalalim ang paglipat ng pagkatao ni Basilio sa 'El Filibusterismo' kumpara sa batang nakita natin sa 'Noli Me Tangere'. Sa unang bahagi ng nobela, lumilitaw siyang pilit na lumalaban para sa kanyang pamilya—isang bata na nasugat ng mga kabiguan at kawalan ng hustisya. Ang pagkamatay ni Sisa at ang trahedya kay Crispin ay hindi lang simpleng alaala; naging pundasyon iyon ng galit, takot, at praktikal na pag-iisip na humuhubog sa kanyang pagkatao. Habang binabasa ko ang kanyang mga eksena sa 'El Filibusterismo', napansin ko ang dalawang magkasalungat na puwersa sa loob niya: ang pagnanais na magpagaling at tumulong (isang uri ng empatiya na dala-dala ng pagiging tagapag-alaga at mag-aaral ng medisina) at ang pag-iingat laban sa mapanganib na idealismo. Hindi niya agad-sagad sinasapawan ang kanyang pagkatao ng paghihiganti; sa halip, naging mas maingat at mapanuri siya—hitik sa realismong itinuro ng mga nasaksihan niyang pang-aabuso. Sa huli, nakikita ko si Basilio bilang halimbawa ng taong pinilit mag-mature sa harap ng trauma: hindi perpektong bayani, kundi isang taong piniling magpatuloy sa pag-aaral, tumulong sa iba, at iwasan ang mga marahas na landas. Ang pagbabago niya ay hindi biglaang pagbabagong-loob kundi mahinahong pagbuo ng bagong sarili mula sa mga nabitling sugat—at yung realismong iyon ang madalas kong naiisip kapag inaalala ko ang kanyang ikinikilos sa nobela.

Tumingala ako sa mga pahina ng 'El Filibusterismo' at ramdam ko agad kung sino talaga ang mga pangunahing kumakalaban ni Basilio: hindi lang iisang tao kundi isang buong makinang pampulitika at panrelihiyon. Sa pinakapayak na anyo, kalaban niya ang kolonyal na pamahalaan at ang puwersang simbahan — ang mga prayle at mga opisyal na sumisupil sa karapatang pantao at nagbigay-daan sa pagkasira ng pamilya niya noong mga naunang kabanata sa 'Noli Me Tangere'. Ang mga Guardia Civil at ang mga makapangyarihan sa lipunan ang literal na pumipigil sa kanyang pag-angat at nagbubunga ng takot at kawalan ng hustisya para sa mga taong katulad ng kanyang ina at kapatid. Bilang isang mambabasa, nakita ko ring personal at moral na kalaban ni Basilio si Simoun—hindi dahil laging at direktang kalaban sa labis na pisikal na paraan, kundi dahil ang mga pamamaraan ni Simoun ay sumasalungat sa paninindigan ni Basilio bilang isang taong may integridad. Ang rebolusyonaryong radikalismo, ang paggamit ng karahasan at panlilinlang para sa pagbabago, ay naglalagay kay Basilio sa mahirap na posisyon: susuportahan ba niya ang paghihiganti o pipiliin ang mahinahong daan at sariling konsensya? At huli, hindi dapat kalimutan ang mga panloob na kalaban: ang takot, galit, at pagnanasang makamit ang hustisya na minsang gumagabay ngunit maaaring maglimot sa mga prinsipyong sinasandigan. Sa pagtatapos ng pagbabasa, naiwan sa akin ang pakiramdam na ang totoong kalaban ni Basilio ay ang sistemang pumipinsala sa pagkatao ng tao—at iyon ang pinakamasakit na katotohanan sa nobela.

Talagang nakakaantig ang usaping ito para sa akin—madalas akong napapaisip kung paano nabubuhay muli ang mga karakter ni Rizal sa entablado at sinehan. Mayroong maraming adaptasyon ng parehong 'Noli Me Tangere' at 'El Filibusterismo' mula pa noong unang bahagi ng pelikulang Pilipino hanggang ngayon, at natural na bahagi rito si Basilio. Sa pelikula, may mga klasikong adaptasyon na tumingin sa kabuuang nobela kung saan lumilitaw si Basilio bilang batang biktima sa 'Noli' at bilang estudyanteng nabuo ang galit at pagpapasiya sa 'El Filibusterismo'. Isa sa mga madalas binabanggit ng mga estudyante ng pelikula ay ang mga adaptasyon ng dekada kung kailan seryosong tinangkang dalhin ang nobela sa big screen at sa telebisyon. Sa entablado naman, iba-iba ang hugis ng pagganap kay Basilio—may mga tradisyunal na pagtatanghal na sinusunod ang teksto ni Rizal, at may mga experimental na adaptasyon na inuugnay ang kanyang trauma sa modernong karanasan ng kabataan at pulitika. May opera adaptations na isinulat ng mga kilalang kompositor na Pilipino, at maraming lokal na teatro, kasama ang mga university groups at mga kompanya sa Cultural Center, ang nagbigay-buhay sa karakter sa anyong musikal, dula, at opera. Bilang nanonood at minsang tumulong sa production sa paaralan, nakakatuwang makita kung paano binibigyan ng ibang rehersal ang mga sandali nina Basilio—minsan nakatuon sa kanyang pagdurusa, minsan sa kanyang determinasyon. Kung titingnan mo ang mga adaptasyon, mapapansin mong iba-iba ang pokus: ang pagkabata, ang edukasyon, o ang pagbabagong pulitikal—lahat ay nagpapakita ng lalim ng karakter na ito sa paraan na tumutugma sa panahon ng adaptasyon.

Nakakapanibago isipin kung paano unti-unting nagbago ang takbo ng buhay ni Basilio dahil sa paghihiganti. Sa unang tingin parang malinaw ang dahilan: trauma, kawalan ng pamilya, at ang kawalang-katarungan na naranasan niya noong bata pa siya ay nagtulak sa kanya na maghanap ng paraan para itama ang mali. Habang nagbabasa ako ng 'El Filibusterismo', ramdam ko talaga ang bigat ng pagpili sa pagitan ng galit at pag-asa; para kay Basilio, hindi basta-basta nawala ang galit, naging bahagi ito ng kanyang pang-araw-araw na pag-iisip at ng mga desisyong ginawa niya. Naiisip ko kung gaano kahirap magpakatino kapag ang bawat alaala ng kabataan mo ay may kasamang kirot at paghahangad ng hustisya. Sa personal na level, nakita ko na ang paghihiganti ay parang isang lason na dahan-dahang kumakain sa kanyang pagkatao: lumaban ang pagnanais para sa hustisya pero kasabay nito ang paglayo sa inosenteng buhay at simpleng kaligayahan. Sa ilang sandali, pumipikit siya sa mga moral na limitasyon — hindi dahil sadyang malupit, kundi dahil parang wala nang ibang mapagkukunan ng kapangyarihan para tumugon. Bilang mambabasa, nakikiramay ako sa pagkasira ng mga planong bata niya; dinala siya ng galit sa mga relasyong hindi na niya napapahalagahan nang buo. Pagkatapos ng lahat ng iyon, ang pinakamalungkot na epekto para sa akin ay ang pagkaubos ng pag-asa. Ang paghihiganti ay nagbigay sa kanya ng layunin, pero hindi ito nagdala ng tunay na kaginhawahan. Nag-iwan lang ito ng tanong kung talagang makakamit ang hustisya kung ang mismong paghahanap nito ang pumapatay sa ating pagkatao. Hindi ko maiwasang magtaka kung paano sana nag-iba ang buhay ni Basilio kung pinili niyang ilaan ang lakas sa pag-alaga sa kapwa kaysa maghabol ng galit — isang nakakalungkot na pagninilay na lagi kong dala pagkatapos basahin ang nobela.

Nakakapanibago talaga ang eksenang tumimo sa akin bilang pinakamalalim na tatak para kay Basilio sa 'El Filibusterismo'. Hindi lang dahil dramatiko siya, kundi dahil doon kitang-kita ang buo niyang pag-iral: mula sa isang batang nalugmok sa trahedya hanggang sa isang taong may alam ng sakit, takot, at pag-asa. Ang eksena na nagpapakita ng mabigat na tugon niya sa nangyari—kung saan nahaharap siya sa mga bakas ng nakaraan at pinipili kung ano ang susunod na gagawin—ay sobrang makapangyarihan. Dito naglalaban ang diwa ng pagnanais na maghiganti at ang propesyonal at moral na tawag ng medisina; nakikita mo siyang sinusukat ang halaga ng galit laban sa paggawa ng mabuti sa praktikal na paraan. Bilang mambabasa, ramdam ko ang kanyang pagod at pag-iingat sa bawat linya. Madalas na tinutukoy sa akda ang mga alaala mula sa 'Noli' na lalo pang nagpapabigat sa bawat desisyon niya: hindi basta personal na paghihiganti ang hinahangad niya kundi hustisya na hindi magdudulot lang ng panibagong kadiliman. Ang eksenang ito, para sa akin, ang tumutukoy sa tunay na paglaki ni Basilio—hindi lamang sa edad, kundi sa paninindigan at pag-unawa sa kung paano maghilom sa isang lipunang sugatan. Sa pagtatapos ng eksena, hindi mo inaasahan ang simpleng solusyon; naiwan ang mambabasa at si Basilio na may bitbit na tanong kung paano isasabuhay ang aral. Personal, umiiwan sa akin ang isang matapang ngunit mahinahong uri ng pag-asa—hindi ang sigaw ng puwersa kundi ang tahimik na pag-aalaga bilang paraan ng paglaban.

Tingnan mo si Basilio sa 'El Filibusterismo' at makikitang parang maliit na salamin ng buong kolonyal na lipunan ang dala-dala niyang kwento. Ako, na palaging naaantig sa mga karakter na lumalaki mula sa trahedya, nakikita ko siya bilang anak ng sugatang bansa: lumaki sa kahirapan at pang-aapi, nag-aral para magpagaling — hindi lang ng katawang may sakit kundi sana ng lipunan — pero paulit-ulit na nakaharang ang sistemang kolonyal sa kanyang pag-asa. Ang pagiging estudyanteng medisina ni Basilio ay hindi lang propesyonal na ambisyon; simboliko ito ng pag-asa na pagalingin ang sugat ng kolonyalismo gamit ang kaalaman at pagbabantay sa buhay ng tao. Sa pananaw ko, may dalawang malalim na aspeto ang simbolismong ito. Una, ang pisikal at emosyonal na sugat ni Basilio — alaala ng pagkamatay ni Sisa at ng karahasan sa kanyang pamilya — ay nagpapakita kung paano ang kolonyalismong panlipunan ay nag-iiwan ng intergenerational trauma. Pangalawa, ang pang-araw-araw na pang-aapi at kawalan ng oportunidad na kanyang nararanasan ay nagpapakita ng sistemikong balakid: edukasyon at karera na dapat nagpaangat sa indibidwal ay nauuwi sa kompromiso at takot dulot ng katiwalian at pwersa ng kolonyal na awtoridad. Hindi ko sinasabing si Basilio ang bayani na nagwagi sa wakas, pero para sa akin mahalaga ang kanyang katauhan dahil pinapaalala niya na ang lunas sa mga sugat ay hindi agad-agad na nakukuha; nangangailangan ito ng kolektibong pagkilala sa pinsala at pagbabago ng mga institusyong sumusuporta sa kolonyal na kaayusan. Ang huling imahe niya sa nobela, para sa akin, ay hindi lamang pagtatapos kundi paalala: may kailangang pagalingin sa loob para magkaroon ng tunay na kalayaan.