Anong Mga Tema Ang Makikita Sa Epiko Sa Pilipinas?

Sobrang nahuhumaling ako sa mga kuwentong pamilyang Rizal kaya ito ang isang tanong na laging nagpapaisip sa akin — simple lang pero puno ng detalye: depende talaga sa ibig mong sabihin na 'umalis sa Pilipinas'. Kung tinutukoy mo ang mga kapatid ni José Rizal na lumabas ng bansa kahit pansamantala para mag-aral o maglakbay, mas malaki ang bilang kumpara sa mga umalis nang tuluyan o permanenteng nanirahan sa ibang bansa. Mula sa mga binasa ko at mga lumang tala, may ilang kapatid ni Rizal na naglakbay sa ibang lupain kasabay o kasunod niya — mga pagbisita sa Europa o iba pang lugar para sa pag-aaral o kalakalan. Sa pangkalahatan, kapag kasama ang mga pansamantalang pag-alis, mabibilang mo ang humigit-kumulang limang kapatid na naglakbay palabas ng Pilipinas sa iba't ibang yugto: sina Saturnina, Narcisa, Olympia, Lucia, at Maria (ito ang karaniwang listahan sa mga talambuhay at pag-aaral tungkol sa pamilya). Subalit, maraming dokumento ang naglilinaw na karamihan sa kanila ay bumalik at nagpursige sa buhay sa bansa, tumulong sa pamilya, o nag-alaga ng pamilya ni Rizal matapos siyang pumanaw. Kung ang tanong naman ay tumutukoy sa permanenteng pag-alis o emigrasyon — mga kapatid na nagdesisyong manirahan sa ibang bansa nang tuluyan — iba ang sagot: mas konti ang umalis nang tuluyan. Ayon sa mga tala, dalawa lamang ang maituturing na nagpalipat-bahay nang tuluyan (o nagtagal sa ibang bansa nang matagal), habang ang iba ay naglakbay lamang para sa edukasyon o pansamantalang dahilan. Kaya kapag babasahin mo ang iba't ibang pinagmulan, ang malinaw ay: may pagkakaiba sa interpretasyon ng 'umalis' — pansamantala versus permanenteng paglipat — at ang bilang na ibibigay mo ay nakadepende sa depinisyon na iyon. Sa huli, para sa akin ang pinakaimportanteng punto ay hindi lang ang bilang kundi ang kung paano nakaapekto ang paglalakbay ng kanyang mga kapatid sa buhay at alaala ni Rizal — mga kwento ng sakripisyo, suporta, at ang patuloy na ugnayan ng pamilya sa kabila ng mga distansya.

Nakakaaliw talaga kapag pinag-uusapan ang pagkakaiba ng mitolohiya, alamat, at epiko—parang magkakaibang playlist ng kuwentong-bayan na lahat may espesyal na vibe. Sa madaling salita, ang mitolohiya (mitolohiya) ay madalas itinuturing na sagradong paliwanag ng pinagmulan ng mundo, diyos, at kosmolohiya. Karaniwang bida rito ang mga diyos, espiritu, at kosmikong puwersa; halimbawa, mga kuwento tungkol kay 'Bathala' o yung mga pinanggagalingan ng kalikasan at tao. Malalim ang layunin ng mitolohiya: hindi lang libangin, kundi gawing makahulugan ang mga misteryo ng buhay—bakit may araw at gabi, bakit may ulan, atbp. Ang tono nito ay solemne o mas misteryoso, at kadalasan ay may elemento ng ritwal at paniniwala na bumabalot sa lipunan at relihiyon ng mga sinaunang tao. Alamat naman—mas down-to-earth at lokal ang dating. Ito yung mga kuwento na nagpapaliwanag kung bakit ang isang lugar, halaman, o pangalan ay ganoon ang katauhan; halimbawa, ang mga klasikong lokal na kuwento tulad ng ‘Alamat ng Pinya’ o ang mga tale na nag-uugnay sa isang bundok o ilog sa isang sinaunang bayani o pangyayaring nagsilbing dahilan. Ang alamat kadalasan may historical core—may puwedeng katotohanan sa likod pero napapalamutian ito ng supernatural o dramatikong detalye habang paulit-ulit na ikinukuwento. Mas madaling i-relate ang alamat dahil kadalasan may human protagonist at nakapaloob sa isang partikular na komunidad; ginagamit ito para magturo ng aral, magpaalala ng asal, o ipaliwanag ang kaugaliang lokal. Epiko naman, o epiko, ay parang long-form na alamat meets mitolohiya pero naka-ayos bilang isang mahabang tulang pasalaysay. Bigay tignan ang 'Biag ni Lam-ang', 'Hinilawod', o mga epikong sinaunang gaya ng 'Iliad' at 'Odyssey'—mahahabang kuwento ng bayani na may pambihirang lakas o tadhana, naglalakbay, nakikipaglaban sa malalaking pagsubok, at madalas may diyos o supernatural na elemento na sumusuporta o humahadlang. Teknikal, ang epiko ay karaniwang itinanghal sa publiko, may trope at formulaic na mga linya, at nagsisilbing repository ng pambansang o etnikong identidad—ito ang kwento na pinag-ugatan ng pananampalataya, kabayanihan, at panlipunang halaga ng isang komunidad. Kung pagbabasehan ang practical differences: mitolohiya = sagradong paliwanag at kosmolohiya; alamat = lokal na paliwanag at moral na aral; epiko = heroic narrative na nagsisilbing cultural epic memory. Sa karanasan ko, ang pinakamagandang bahagi ng bawat isa ay kung paano sila magkakasalubong—makikita mo ang mitikal na background sa isang epiko, o ang alamat na nagiging bahagi ng mas malaking mitolohiya. Lahat sila nanggagaling sa pangangailangang magkuwento at magbigay-likas na kahulugan sa mundo, at sa bandang huli, masarap lang silang pakinggan habang nagkakape at nag-iimagine ng mga lumang panahon at bayani.

Wow, kapag naghahanap ako ng mura pero magandang kubyertos, unang puntahan ko talaga ang Divisoria at Tutuban. Dito makikita mo ang napakaraming stalls na nag-aalok ng iba't ibang materyales — microfiber, fleece, cotton blends, at mga jacquard na medyo mas pino. Tip ko: lumakad ka nang dahan-dahan at magkumpara ng ilang stalls; madalas may magkakaibang presyo para sa parehong item. Huwag kalimutan sukatin bago bumili at tanungin kung may extra na tahi o zipper, lalo na kung queen o king size ang hanap mo. Pagkatapos ng merkado, gusto ko ring tumingin sa mga department store tulad ng 'SM Home' o 'Landmark' kung gusto mo ng mas consistent ang quality at may return policy. Para sa mas malaking diskwento, bantayan ko ang sale seasons — 11.11, 12.12, o year-end sale — at minsan makakakuha ako ng branded comforter sa half price. Personal pang-hack: kung may mismong fabric stall na nagbebenta ng tela, minsan mas mura kung pagpapagawa ka ng kubyerto; pwedeng mong i-customize ang kulay at sukat. Masaya ako kapag may nahanap akong magandang deal kasi parang treasure hunt — konting tiyaga at pag-iingat lang, pwede ka nang mag-ayos ng bed na mukhang hotel-level sa budget lang.

Tuwing sumasabog ang mga ‘kung sana lang’ threads sa feed ko, nasasabik ako dahil ramdam kong buhay ang fandom natin — parang maliit na teatro ng posibilidad. Sa personal, madalas akong sumulat o mag-sketch ng alternate endings kapag hindi ako kontento sa opisyal na takbo ng kwento; may healing effect yun. Sa Pilipinas, lalo na sa mga Tagalog fanfic sa Wattpad at sa mga fanart sa Twitter at Facebook, nagbubuo yun ng mga bagong bersyon ng karakter na mas akma sa pananaw at karanasan natin. Halimbawa, kapag nagtatalakay ang barkada tungkol sa 'kung sana lang nagtagpo sila sa’ o sa pagbabago ng ending ng 'One Piece' o 'Your Name', nagkakaroon kami ng mas malalim na pag-intindi sa emosyon ng mga karakter at sa sarili namin. Bukod sa emosyonal na outlet, may communal na dimension din: nagdidikit ang mga tao sa mga thread na to, nagtutulungan gumawa ng AU (alternate universe), at minsan hanggang sa crowdfunding ng mga print zine o commission prints nauuwi. Pero hindi perpekto: may pagkakataon ring magdulot ng toxic debates, lalo na kung may matinding ship wars o kapag binabatikos ang gustong interpretation ng iba. Sa huli, para sa akin, ang 'kung sana lang' ay parang isang lens — pinapakita nito kung ano ang hinahanap at pinapahalagahan ng fandom Pilipino, habang pinapanday din ang creativity at sense of belonging sa ating komunidad.

Nakakatuwa talaga kapag napag-uusapan ang pinagmulan ng ‘Ibalong’—parang umaabot ang boses ng mga ninuno mula sa bulkan at ilog ng Bicol hanggang sa atin ngayon. Ayon sa mga pag-aaral at tradisyon, ang epikong ‘Ibalong’ ay nag-ugat sa oral na panitikan ng mga Bikolano; ito ay koleksyon ng mga kuwento tungkol sa mga bayani tulad nina Baltog, Handyong, at Bantong at ng kanilang mga pakikibaka laban sa mga nilalang at kalamidad. Makikita mo sa mga sipi ang malalim na pagkakaugnay ng tao at kalikasan, pati na rin ang mga pagbabago sa lupain—mga bulkan, pagguho, at pagbaha—na malamang nag-udyok sa mga kuwentong ito na umusbong. Hindi ito isinulat bilang iisang librong isinilang bigla; higit na malamang na binuo ito sa loob ng maraming henerasyon bilang mga awit at kwento na inipon at binago habang ipinapasa mula sa isa’t isa. Sa pagdating ng mga Español at sa pag-usbong ng pagsusulat, saka lamang naitala ang ilang bersyon. May mga mananaliksik at lokal na tagapag-ingat ng kultura na nagtipon at nagpubliika ng mga bersyon noong ika-19 at ika-20 siglo, kaya’t ang tinatawag nating ‘Ibalong’ ngayon ay bunga ng parehong sinaunang bibig at ng mga kontemporaryong pagtatala. Personal, tuwang-tuwa ako sa kung paano nabubuhay pa rin ang epiko—makikita ito sa mga pista tulad ng Ibalong Festival sa Legazpi, sa mga adaptasyon, at sa pagtuturo sa eskwela. Para sa akin, hindi lang ito alamat; buhay na sining na nag-uugnay sa mga Bikolano sa kanilang lupa at kasaysayan, at nagbibigay ng malinaw na larawan kung paano tinitingnan ng mga sinaunang tao ang mundo nila.

Tila napakarami talaga ng komiks na naging pelikula dito sa Pilipinas — parang isang malaking bahagi ng ating pop culture. Kung babanggitin ko ang pinakatanyag, hindi mawawala si 'Darna', na paulit-ulit na na-adapt sa pelikula at telebisyon; isa siyang simbolo ng pambansang superhero na minahal ng iba’t ibang henerasyon. Mayroon ding mga klassikong karakter tulad ng 'Captain Barbell' at 'Lastikman' na parehong umusbong mula sa pahina tungo sa malaking screen. Hindi rin papalampasin ang sirang gawang epiko na 'Ang Panday', na naging pelikula at franchise noong dekada ’70 at ’80, pati na rin sina 'Dyesebel' at 'Pedro Penduko', na madalas i-reimagine sa bagong anyo. Sa mas makabagong panahon, may mga indie at mainstream na adaptasyon tulad ng 'Zsazsa Zaturnnah' na may pelikulang 'Zsazsa Zaturnnah Ze Moveeh'. Ang trend na ito nagpapakita kung paano nabubuhay ang mga kwento ng komiks sa iba’t ibang medium, at bakit patuloy silang minamahal ng mga manonood—dahil nagdadala sila ng nostalgia, aksyon, at minsan ay panlipunang komentar.

Habang nag-aaral ako ng sinaunang kasulatan at epiko ng Pilipinas, lagi kong iniisip na depende sa kung paano mo tinutukoy ang 'pinakamatanda.' Kung basehan mo ang pinakaunang naisulat na ebidensya, ang 'Laguna Copperplate Inscription' (na karaniwang tinatawag na LCI) ang panalo — ito ay isang tanso na plakang may ukit na may petsang 900 CE. Ang laman niya ay isang legal na dokumento tungkol sa pagbayad o pagkalaya sa utang, at isinulat siya gamit ang Kawi script na nagpapakita ng ugnayan natin noon sa kultura ng Timog-silangang Asya. Pero hindi lang ito ang dapat isipin: maraming tradisyong oral ang mas matanda pa sa anumang naisulat na tala. Mga epikong tulad ng 'Hudhud' ng Ifugao, 'Darangen' ng Maranao, at ang panitikang tulad ng 'Biag ni Lam-ang' at 'Ibalon' ay umiikot sa ating mga baybayin at kabundukan bago pa dumating ang mga Kastila. Kahit na oral at hindi agad naisulat, ipinapakita nila ang malalim na kasaysayan, pananaw, at kulturang Pilipino. Personal, mas naantig ako sa ideya na ang pinakamatanda ay hindi palaging nasa papel — minsan ito ay nasa mga awit at kwento na ipinasa mula sa lola hanggang apo. Kaya kapag may nagtanong kung ano ang pinakamatanda, sinasagot ko nang may kasamang respeto sa parehong sinaunang tanso at sa mga tindig na epiko ng ating mga ninuno.

Nakakatuwang isipin kung gaano kalawak ang mga temang sumisiklab sa panitikang Pilipino ngayon — parang malawak na merkado ng ideya kung saan magkakaibang tinig ang naglalagablab. Nakikita ko nang malinaw ang pagtalakay sa migrasyon at buhay OFW: hindi lang mga kuwento ng paghihirap kundi mga kumplikadong emosyon tungkol sa pag-aari, pananagutan, at identidad. Kasabay nito, umaangat din ang mga salaysay ng LGBTQ+ na hindi na lang side plot; sentro na sila ng kuwento, na sinusuri ang pamilya, relihiyon, at mismong batas ng lipunan. Bukod sa sosyo-politikal na mga tema, malakas din ang pag-usbong ng speculative fiction at klima bilang tema — mga nobelang at maiikling kuwento na nagtatanong kung paano magbabago ang Pilipinas sa ilalim ng baha, bagyo, o teknolohiyang mapanlikha. Nakakatuwa ring makita ang eksperimento sa anyo: hybrid na tula-nobela, malikhaing non-fiction na naglalapit sa alaala at kasaysayan, at texts na sumasabay sa mabilis na takbo ng social media. Para sa akin, ang pinakapang-akit ay ang kabataan ng panitikan na hindi natatakot magsaliksik at mag-reaksyon sa kasalukuyang pulitika at kalikasan — may lakas at malasakit na talaga namang nakakahawa.