Anong Mga Tula Ang Madalas Gamitin Sa Rally At Protesta?

Nakakatuwang isipin kung paano nag-iiba ang tunog kapag pinalitan mo lang ang isang katinig sa hulapi ng isang taludtod. Madalas kong sinubukan 'to nung nagsusulat ako ng mga tula sa notebook noong high school — kung pareho ang patinig pero magkaiba ang huling katinig, nagkakaroon ka ng tinatawag na slant rhyme o 'approximate rhyme' na parang may kapit pero hindi perpekto. Sa teknikal na aspeto, ang rhyme sa tula ay hindi lang tungkol sa patinig (nucleus) kundi pati ang coda o ang mga katinig na sumusunod sa patinig. Kapag magkatugma ang patinig at pati ang huling katinig (halimbawa 'tala' at 'bala'), tinatawag itong perfect rhyme. Pero kung magkapareho lang ang patinig at iba ang katinig (halimbawa 'tula' at 'sulo'), may assonance o consonance na nagbibigay ng kakaibang tunog. Minsan ang pagkakaiba sa paraan ng pagbuo ng katinig — plosive kumpara sa fricative — ang nagreresulta sa malakas o malambot na pagtatapos ng linya, at iyon talaga ang nagpapalit ng emosyon at daloy ng taludtod. Kapag sinusulat ko, binabago ko ang mga katinig hindi lang para sa tugma kundi para sa ritmo: ang malalakas na katinig tulad ng 'p', 't', at 'k' nagbibigay ng punchy na dulo, samantalang ang 'l' at 'r' nagiging mas malambot at nag-uugnay ang mga pantig. Kaya oo, isang maliit na pagbabago sa katinig, malaking epekto sa overall na rhyme at mood ng tula.

Mamangha ka kapag binuksan mo ang kasaysayan ng panitikang rebolusyonaryo — marami sa mga tula at maikling sulatin na nagbigay-sigla sa Katipunan ay isinulat ng mga kilalang lider ng kilusan. Sa puso ng mga ito nandiyan si Andres Bonifacio at si Emilio Jacinto. Si Bonifacio ang kilala sa mga masigla at makabayang tula na nag-aanyaya ng pagkilos; madalas na iniuugnay sa kanya ang tulang 'Pag-ibig sa Tinubuang Lupa'. Si Jacinto naman ay mas intelektwal at sistematiko—hindi lang siya sumulat ng tula kundi ng mga aral at patnubay tulad ng 'Kartilya ng Katipunan' na nagbigay-gabay sa moral at etika ng mga kasapi. Dapat ding tandaan na dahil sa lihim na kalikasan ng samahan, maraming sulatin ang inilathala o itinago sa ilalim ng mga sagisag-pangalan at may mga kontribusyon mula sa iba pang kasapi at tagasuporta. May mga awit at tula na mananatiling di-gaanong kilala dahil sa pangangalaga sa pagkakakilanlan ng sumulat. Bukod dito, malaki ang impluwensya ni José Rizal at iba pang makata sa paghubog ng panitikang rebolusyonaryo kahit hindi sila aktibong miyembro. Nabibighani pa rin ako tuwing binabasa ang mga linyang iyon — parang naririnig ko ang sigaw ng panahon nila at ang pagnanais para sa pagbabago. Ang mga pangalan nina Bonifacio at Jacinto ang agad na lumilitaw kapag naiisip mo kung sino ang sumulat ng mga tula ng Katipunan, ngunit mahalagang kilalanin din ang kolektibong boses ng maraming tagasuporta at manunulat na nagsilbing inspirasyon at sandata sa kilusan.

Isang magandang umaga, ang mga tula ukol sa kalikasan ay tila isang likha ng panahon at damdamin ng mga tao mula sa pagbabangon ng ating kamalayan sa konteksto ng kalikasan. Ang mga sinaunang sibilisasyon, tulad ng mga Griyego at Intsik, ay nagbigay-diin sa kahalagahan ng kanilang kapaligiran. Sila ay lumisan mula sa mga tradisyonda ng epos at mga kwentong bayan upang isalaysay ang kanilang mga karanasan sa likas na yaman. Nagsimula ang pagbuo ng mga tula sa kanilang pananaw sa mga tanawin, hayop, at mga pagbabago ng panahon. Ang mga poeto mula noong mga panahon ng klasikal na literatura ay nagsulat ng mga kanta na humuhulma sa kanilang pagkatao at pagkakaunawaan sa mundo sa kanilang paligid. Sa paglipas ng mga siglo, hindi lamang ito naging isang sining kundi isang paraan ng komunikasyon sa ating mga damdamin at kaisipan. Pampanitikan at simboliko, ang mga unang tula ay nagpapahayag ng pagnanais na makipag-ugnayan sa kalikasan, tila nag-aanyaya sa mga mambabasa na pahalagahan ang mga bagay-bagay sa paligid. Nagsimula ang mga tula sa kalikasan bilang isang tindig sa mga impresionante at nakakapukaw na tanawin, na ipinapakita ang ating pagninilay sa mundo na ating ginagalawan - nagiging lunas sa likas na yaman, kundi pati na rin sa ating mga damdamin. Kaya naman ang mga tula ay naging ganap na nakaugat sa ating kultura. Nakita ko na sa ating kasalukuyan, ang mga tula ukol sa kalikasan ay hindi na lamang pagpapaabot ng mensahe kundi isang daan upang tayo ay muling ipasok ang ating mga puso sa tunay na kahulugan ng ating paligid. May mga tula na puno ng simbolismo at mga mensahe mula sa mga kwentong bayan, na nagpapabuhay sa ating tradisyon at mga alaala, na nagtuturo sa atin na pahalagahan ang mga sorpresang handog ng kalikasan sa ating buhay.

Teka, hindi biro kung bakit paulit-ulit ang 'Mi Último Adiós' at iba pang tula ni Rizal sa curriculum—may malalim silang emosyonal na talim na agad tumatagos sa puso ng estudyante. Nung high school ako, lagi kaming pinapagawa ng teacher na mag-recite o gumawa ng poster ng mga linya mula sa 'A La Juventud Filipina'. Hindi lang dahil bahagi siya ng leksyon; nakita ko kung paano nag-iiba ang dating ng mga salita kapag nabigkas sa klase—nagiging personal, malungkot, at minsan nakaka-inspire. Dahil mahahaba’t makasaysayan ang konteksto ni Rizal, natututo rin kaming magtanong tungkol sa kasaysayan at identidad habang binabasa ang tula. Bukod diyan, mura siyang i-analyze sa klase: malinaw ang mga imahe, diretso ang damdamin, at napapaloob ang mga temang napapanahon—pag-ibig sa bayan, sakripisyo, at hustisya. Kaya nga maraming estudyante ang naiintriga, nagmimistulang kasabay ng pag-aaral ng literatura ang pag-unawa sa sarili at ng bansa. Sa totoo lang, malaking parte ng appeal niya ay ang kakayahang gawing buhay ang kasaysayan sa simpleng taludtod.

Napa-wow ako tuwing matagpuan ko ang koleksyon ng mga tula na matagal kong hinahanap sa isang maliit na tindahan—talagang adventure ang paghahanap nito. Madalas nagsisimula ako sa mga malalaking chain tulad ng National Bookstore at Fully Booked dahil madaling makita ang bagong labas at bestsellers nila; may online shops din sila kaya pwede ka mag-browse bago pumunta. Pero ang mga tunay na kayamanan, para sa akin, ay nasa mga independent at university presses: subukan mong maghanap sa mga tindahan o websites ng UP Press, Ateneo de Manila University Press, at Anvil Publishing—madalas sila ang nagpapalathala ng mga koleksyon ng lokal na makata. May mga indie bookstores rin ako na palagi kong binabalikan—maaari kang makahanap ng paikot-ikot na seleksyon, zines, at self-published na tula na hindi makikita sa mga malalaking chain. Huwag kalimutang dumalo sa mga local book fair o poetry reading; doon madalas nagbebenta ang mga makata ng sariling koleksyon nang direkta. At kung gusto mo ng mura o out-of-print, check mo ang mga secondhand bookshops at online marketplace tulad ng Shopee o Facebook Marketplace kung saan nagpo-post ang mga naglilinis ng bahay ng kanilang lumang koleksyon. Personal kong trick: sundan ang paborito mong poets at presses sa social media—madalas may announcement sila tungkol sa releases at signings. Mas masaya pag mano-mano mong hinahanap, pero sulit kapag may natagpuang tunay na obra na tumutugma sa damdamin mo.

Pumapayapa ang kaisipan ko sa tuwing naiisip ko ang mga makatang Pilipino na nagbigay ng damdamin sa bawat taludtod. Unang pumapasok sa isip ko si Jose Corazon de Jesus, kilala bilang Huseng Batute. Ang kanyang mga tula tulad ng 'Bituin' ay may isang napaka-mapusok na damdamin at melodiyang umaantig sa puso. Ipinapakita nito ang mga karanasan at kakulay ng buhay ng mga Pilipino sa panahon ng mga pagsubok. Tingnan mo rin si Francisco Balagtas; ang kanyang ‘Florante at Laura’ ay hindi lang tula, kundi isang makapangyarihang kwento ng pag-ibig at makabayan. Sa bawat linya, nararamdaman ang lalim ng kanyang saloobin at pagkasentiya. Ang mga estilo at pahayag nila ay sagisag ng yaman ng panitikan sa ating bayan. Kung may pagkakataon kang makabasa ng kanilang mga obra, siguradong madadala ka sa ibang dimensyon ng emosyon at kultura. May mga tula rin si Amado Hernandez, isang makata na nakakapa ang diwa ng lahi sa kanyang mga akda. Ang kanyang 'Isang Dipang Langit' ay nagbigay-diin sa mga hinanakit at pangarap ng mga Pilipino. Ang paraan ng kanyang pagsasalaysay ay puno ng sining at lalim, na tila ito ay naririnig mula sa ating mga ninuno. Kaya hindi kataka-takang ang mga tula niya ay patuloy na nagpapasigla at nagbibigay inspirasyon sa mga kabataan sa kasalukuyan. Hindi rin maikakaila ang ambag ni Cirilo F. Bautista, na ang mga tula ay naglalaman ng masalimuot na talinghaga at imahinasyon. Isa sa kaniyang mga kilalang akda ay ang ‘Balay ni Mayang’, na tila mga pagmumuni-muni sa mga simpleng bagay sa buhay. Nakakatuwa ang kanyang mga malikhaing salita na bumabalot sa mga tema ng pag-ibig, kalikasan, at kasaysayan. Sa mga tula niyang ito, natutunan ko kung paano mas pahalagahan ang mga maliliit na detalye sa buhay. Sa huli, ang ganitong mga makata ay nagsisilbing gabay at inspirasyon sa mga henerasyon. Minsan, nararamdaman ko ang aking koneksyon sa kanilang mga salita, na tila may mga kwento silang ibinabahagi na hinuhubog sa ating makalikha at mangarap.

Sa aking opinyon, ang tugma sa tula sa mga pelikula ay isang napaka-kagiliw-giliw na paksa na kadalasang hindi napapansin. Isang magandang halimbawa ay ang mga musikal, tulad ng 'La La Land'. Dito, talagang maganda ang pagkakatugma ng mga salita sa mga lyrics ng mga kanta sa mga eksena. Ang mga salin ng damdamin at kwento ng mga tauhan ay nahuhubog at pinapahusay gamit ang tugma, na tila ba ang bawat linya ay pinag-isipan upang makuha ang esensya ng pagkatao ng bawat karakter. Ang tila rhythm ng sinematograpiya na sinamahan ng musika ay nagbibigay ng mas malalim na koneksyon sa mga manonood. Isipin mo na lang kung paano ang 'A Whole New World' mula sa 'Aladdin' ay hindi lamang simpleng awit; ang hugot sa likod ng bawat linya, mula sa pagkakatugma hanggang sa melodiya, ay nagsasalamin sa pakiramdam ng pag-asa at bagong simula. Isang kaakit-akit na halimbawa rin ang 'The Greatest Showman'. Ang mga kanta dito ay puno ng liriko na may tugma at ritmo, tulad ng 'This Is Me' na hindi lang basta-basta kanta; ito ay isang himig ng pagtanggap sa sarili at pagtatalo laban sa mga hamon. Ang bawat ilan ng mga salita ay tila nakaukit sa kung sino ang mga tauhan at ano ang kanilang mga pinagdaraanan. Talagang mahalaga ang roll ng tugma, hindi sa pagkakaiba-iba ng mensahe kundi sa pagpapahusay sa kabuuang karanasan ng pelikula. Minsan iniisip ko kung paano ang isang simpleng awit ay nakakapagbagong-tingin sa ating nararamdaman at nagiging bahagi ng ating mga alaala, na nakatulong sa ating mga emosyon dahil sa tamang pagkakatugma ng mga salita at musika.

Sa bawat wikang itinataas, palaging may mga liriko na nagsasabi ng ating pagmamahal at pasasalamat sa ating mga magulang. Ang mga tula tungkol sa pasasalamat sa kanila ay tila mga liwanag na nag-uugnay sa ating puso at isipan. Isang magandang halimbawa nito ay ang tulang ‘Sa mga Magulang Ko’ na higit pa sa mga salitang nakasulat; ito ay puno ng damdamin at mga alaala. Nakakainspire ang mga linya na nagpapaalala sa atin kung gaano kahalaga ang kanilang sakripisyo. Nababatid ko na sa pagkamulat ng ating isipan, unti-unti nating nakikita ang mga dulot na hindi nila madalas pinagmamalaki, tulad ng mga pangarap na kanilang pinanghawakan para sa atin. Isa pang halimbawa na hindi ko malilimutan ay ang ‘Pasasalamat’ na tula na madalas na itinuturo sa paaralan. Minsan, may mga linya dito na sobrang makahulugan, gaya ng ‘Salamat sa bawat hakbang na aking tinatahak, sa mga gabay na inyong binigay’. Talaga namang ang bawat taludtod ay sumasalamin sa ating mga karanasan—tulad ng mga pagkakataong hinatid tayo sa paaralan o ang mga aral nilang sa mga simpleng usapan ay naipapasa. Ang mga ganitong ari-arian ng tula ay tila awit ng pasasalamat na nag-uugnay sa pamilya at ngayo'y mas lalo kong nauunawaan. Sa mga simpleng tula na kadalasang ipinapahayag sa mga pasalubong card o sa mga espesyal na okasyon, ang mga halimbawa ay hindi nawawalan ng halaga kahit mukhang simpleng sulat lamang. ‘Sa hirap at ginhawa, nandiyan kayo palagi’ ay isa sa mga mensahe na salamin ng tunay na pagmamahal, na kahit kutsara lamang ang nakakain, nagiging mas masarap dahil sa pagkakaroon ng mga magulang na nagmamahal at nagtatrabaho upang tayo’y magsikap sa hinaharap. Nagtataka ako kung gaano karaming puso ang napukaw ng gayong mga tula, na tunay na bumabalot sa halaga ng pasasalamat sa ating mga magulang.