May Debate Ba Kung Sino Ang Pumatay Kay Lapu-Lapu?

Talagang nakakaintriga ang palaisipan tungkol sa kung sino ang pumatay kay Lapu-Lapu, pero kapag tiningnan ko ang mga mapagkukunan, malinaw na wala tayong matibay na ebidensyang nagsasabing siya ay pinatay ng isang partikular na tao o grupo. Una, bibigyan kita ng mabilis na konteksto gamit ang mga primaryang tala: ang pinaka-sasabihin nating contemporaryong ulat ay ang tala ni Antonio Pigafetta sa kanyang 'Relacion' tungkol sa paglalayag ni Magellan. Doon makikita ang detalyadong paglalarawan ng Labanan sa Mactan at kung paano napatay si Magellan, ngunit wala itong sinasabing nangyari kay Lapu-Lapu pagkatapos ng laban. Sa madaling salita, walang kontemporaryong Spanish account na nagsasabing may pumatay sa kanya o kung paano siya namatay. Pangalawa, ang mga susunod na tala at kronika mula sa ika-16 at ika-17 siglo—tulad ng mga sinulat ng mga Kastilang kronista—madalas ay tumutukoy lamang sa pagkakaroon ni Lapu-Lapu bilang isang local chieftain at sa kanyang papel sa Mactan. May mga oral traditions at lokal na kwento na nagbibigay-halaga sa kanya bilang buhay na bayani, at may mga pagbanggit sa kanya sa mas huling administratibong tala, ngunit hindi ito katumbas ng direktang ebidensya ng kanyang pagkamatay sa kamay ng isang tao. Sa madaling salita, ang kawalan ng ebidensya mismo ang pinakamalakas na indikasyon: walang primaryang dokumento o arkeolohikal na patunay na nagsasabi kung sino ang pumatay kay Lapu-Lapu. Personal, gusto ko isipin na ang kawalang-katiyakan na ito ang nagbigay-daan sa kanya para maging mas alamat kaysa pangkaraniwang tao—at siguro iyon ang dahilan kung bakit patuloy siyang minamahal at pinagdiriwang.

Teka, habang iniinom ko ang kape, lagi akong napapaisip sa tanong na iyan—sino nga ba ang pumatay kay Lapu-Lapu? Madali naman sagutin kung ang tanong mo ay tungkol kay Magellan: siya ay napatay sa Labanan sa Mactan noong 1521 at marami ang tumutukoy kay Lapu-Lapu at mga mandirigma niya bilang mga naging sanhi ng pagkamatay ni Magellan. Pero pagdating sa kapalaran ni Lapu-Lapu mismo, medyo maulap ang kasaysayan. Ayon sa mga sinaunang kronika ng mga Europeo, tulad ng tala ni Antonio Pigafetta, detalyado ang paglalarawan ng pagkamatay ni Magellan pero hindi nila binanggit kung paano o kailan namatay si Lapu-Lapu. Walang matibay na dokumentong Espanyol na nagsasabing siya ay napatay ng mga dayuhan o tinumba ng kapatid na mandirigma; ito ang dahilan kung bakit marami akong nabasang teorya na mas naglalakad sa palagay kaysa sa ebidensya: meron nagsabi na namatay siya dahil sa sakit o edad, may nagsabi ng iba pang pakikipagsapalaran, at may mga alamat na nag-ambag sa kanyang pagka-epiko. Personal, gusto kong ituring siya bilang isang lider na naging simbolo ng paglaban at pagpanatili ng kalayaan sa kasaysayan ng Pilipinas—kahit na ang mismong detalye ng kanyang kamatayan ay nananatiling misteryo. Sa huli, mas mahalaga sa akin ang kanyang legendang nagpapatibay ng ating kasaysayan kaysa sa eksaktong sagot na wala nang matibay na tala tungkol dito.

Tuwing napag-uusapan ko ang laban sa Mactan, lagi akong naaaliw sa kung paano twisty-turny ang mga historical records—lalo na tungkol sa huling bahagi ng buhay ni Lapu-Lapu. Ayon sa pinakakilala nating primary source tungkol sa pagdating ng mga Kastila, si Antonio Pigafetta, na naglakbay kasama si Magellan, malinaw na nagsulat tungkol sa labanan at kung paano napatay si Ferdinand Magellan noong Abril 1521; ngunit hindi niya inrekord ang pagkamatay ni Lapu-Lapu. Sa madaling salita: walang direktang dokumentong Europeo na nagsasabing sino ang pumatay kay Lapu-Lapu o kung paano siya namatay. May mga lokal na alamat at mga hinuha sa mga ulat na mas huli, tulad ng mga kronika at oral traditions, na naglalarawan kay Lapu-Lapu na nanatiling buhay at naging mahalagang pinuno sa kanyang baybayin. May mga modernong manunulat na tumutukoy sa mga tekstong gaya ng 'Aginid', pero maraming historyador ang nagsasabing maraming bahagi ng mga ito ay halo-halo sa alamat at hindi laging mapagkakatiwalaan. Sa katotohanan, ang ebidensya tungkol sa kanyang kamatayan ay kulang at magulo. Bilang isang taong nahuhumaling sa unang kamay na mga kuwento, mas gusto kong tumanggap ng pagkaalam-hindi-tiyak bilang bahagi ng kagandahan ng kasaysayan—may espasyo para sa alamat at pag-alala. Hangga't wala pang bagong dokumento na lalabas, ang pinakatumpak na sinasabi ng mga historyador ay: hindi natin alam kung sino ang pumatay kay Lapu-Lapu, at maaaring hindi siya pinatay ng mga Kastila noong panahon ng unang kontak. Naiwan ako na may respeto at konting pagtataka sa misteryo ng mga unang araw ng ating kasaysayan.

Nakakaintriga ang tanong na 'sino ang pumatay kay Lapu-Lapu' kasi madalas sa atin nauuna agad ang kuwento tungkol sa pagkamatay ni Magellan, hindi sa kay Lapu-Lapu. Sa personal kong pagkabighani sa mga alamat at historya, napansin ko na dalawang bagay: unang-una, labis ang halo-halong bersyon mula sa oral tradition ng Visayas; pangalawa, kulang at magulong tala mula sa mga mananakop kaya nagkaroon ng puwang para sa mga alamat. Ayon sa ilang alamat, hindi talaga pinatay si Lapu-Lapu ng mga Kastila. May mga naniniwala na namatay siya nang payapa, tumanda at naglaho sa kasaysayan ng parang bayani na hindi sinupil ng sumakay na mananakop. Sa kabilang banda, may mga bersyon naman na sinasabing nagkaroon ng iba pang labanan makalipas ang insidenteng kilala natin sa 'Mactan'—dahil doon, may nagsasabing posibleng nadapa siya sa susunod na salpukan laban sa mas organisadong pwersa ng Espanya o kaya'y pinaslang dahil sa intriga sa pagitan ng mga lokal na datu at karibal. Bilang isang taong mahilig maghukay ng mga lumang kuwentong-bayan, lagi kong sinasabi na ang talaan ay hindi palaging pare-pareho: ang gawing katotohanan ang isang alamat nang hindi sinasaliksik ang pinagmulan ay delikado. Mas gusto kong isipin si Lapu-Lapu bilang simbolo ng paglaban—kung paano man siya natapos, mas maliwanag sa akin ang kanyang naging epekto kaysa ang eksaktong pangalan ng taong pumatay sa kanya.

Talagang nakakaintriga ang tanong na 'sino ang pumatay kay Lapu-Lapu' at sobra akong na-hook sa paghahanap ng mga sanggunian tungkol dito. Una, bumabaan talaga ako sa mga primary sources: pinakamahalaga dito ang tala ni Antonio Pigafetta, ang Italianong kronista na sumama sa ekspedisyon ni Magellan. Sa kanya makikita ang detalyadong paglalarawan ng Labanan sa Mactan at ng pagkamatay ni Magellan, pero hindi direktang sinasabing sino ang namatay kay Lapu-Lapu o kung paano natapos ang buhay ni Lapu-Lapu pagkatapos ng labanan. Kasunod nito, tinitingnan ko rin ang akda ni Antonio de Morga na 'Sucesos de las Islas Filipinas' (1609), na madalas gamitin ng mga historyador dahil naglalaman ito ng mga ulat mula sa mga matatandang opisyal ng Espanya. Ngunit katulad ni Pigafetta, hindi rin malinaw sa kanya ang huling kapalaran ni Lapu-Lapu. Para sa mas modernong pagsusuri, palagi kong sinusuri ang mga koleksyon ng dokumento nina Blair at Robertson sa 'The Philippine Islands, 1493–1898' at ang mas kritikal na pag-aaral ni William Henry Scott sa 'Barangay', na tumutulong maghiwa-hiwalay ng mito mula sa makatotohanang tala. Mahalaga rin ang annotated edition ni José Rizal ng 'Sucesos' na nagbigay ng kontemporanyong pananaw noong huling bahagi ng ika-19 na siglo. Bukod sa mga tekstuwal na sanggunian, hindi ko kinakaligtaan ang mga lokal na oral traditions at mga Visayan epiko—sila ang pinag-uugatan ng maraming alamat (at saka ng ating pambansang imahe kay Lapu-Lapu). Sa madaling salita: maraming pinagkukunan, pero kakaunti ang nagsasabi nang tuwiran kung sino talaga ang pumatay kay Lapu-Lapu, dahil ang karamihan sa mga opisyal na dokumento ay tumutuon sa pagkamatay ni Magellan at hindi sa huling bahagi ng buhay ni Lapu-Lapu. Ako, natutuwa ako sa kawalan ng isang iisang bersyon—nagbibigay ito sa atin ng dahilan para maghukay pa ng mga dokumento at lokal na kwento.

Nakakatuwang isipin na marami tayong pinagkukuhanan ng impormasyon tungkol sa Mactan—pero kapag tinignan mo ang mga orihinal na kronika, halata kaagad ang pagkakaiba ng legend at dokumentadong paglalahad. Sa tala ni Antonio Pigafetta, na kilala sa pamagat na 'First Voyage Around the World', makikita ang detalyadong paglalarawan ng labanan sa Mactan. Tinukoy niya ang pinuno ng mga mandirigma ng isla gamit ang variant na 'Çilapulapu' at inilatag kung paano sinugod ni Magellan ang baybayin; nasaktan daw si Magellan ng isang palaso na may lason at kalaunan ay nasagupa ng maraming mandirigma nang magsimulang umatras ang kanyang mga tauhan. Mahalaga: hindi ibinanggit ni Pigafetta ang pangalan ng iisang mandirigmang nagdulot ng fatal na saksak o suntok kay Magellan—ang paglalarawan niya ay mas kolektibo, nakatuon sa kaganapan at sa pamunuan ng mga nanlaban. Mayroon ding ibang ulat mula sa mga kasamang Europeo o sa mga sumulat matapos ang paglalakbay, tulad ng tala ni 'Maximilianus Transylvanus', pero karaniwan silang umaayon sa ideya na ang mga mandirigma ni Lapu-Lapu ang pumatay kay Magellan. Sa madaling salita: ang mga kronika ay tumutukoy sa pumatay bilang bahagi ng puwersa ni Lapu-Lapu at hindi sa iisang pangalan. Para sa akin, mukha itong magandang halimbawa kung paano nagiging alamat ang mga puwang sa kasaysayan—pinupuno ng hiyas ng kuwento at pambansang pagmamataas ang mga detalye na hindi naibigay ng mga unang saksi.

Talagang na-hook ako sa usaping ito mula pagkabata pa lang—mahilig kasi ako magbasa ng magkakaibang ulat at alamat tungkol sa Mactan at sa labanan nila ni Magellan. Sa pinaka-sentrong tala, ang mga kronika ng mga Kastila na sinulat ng mga saksi at manunulat noong ika-16 at ika-17 siglo ay nakatuon sa pagkamatay ni Ferdinand Magellan; sila ang nagpapaliwanag kung paano naganap ang labanan at sino-sa-panig ang lumaban. Ngunit kapag tinanong mo kung sino ang pumatay kay Lapu-Lapu, mahirap magbigay ng tiyak na sagot dahil halos walang maaasahang kolonyal na rekord na nagdedetalye ng kaniyang kamatayan. May mga lokal na bersyon at oral na tradisyon na nagkukuwento ng iba't ibang wakas para kay Lapu-Lapu—may nagsasabing namatay siya ng payapa sa katandaan, may iba namang nagsasabing nasugatan siya sa ibang labanan at hindi nabanggit ng mga Kastila, at may ilang kuwentong nagtatalakay ng hidwaan sa pagitan ng mga kalapit na datu na nagbunsod ng kanyang bangkay. Ang punto ko: wala talagang isang opisyal o “canonical” na bersyon na tumutukoy kung sino mismo ang pumatay kay Lapu-Lapu sa paraang makukumpirma ng mga modernong historyador. Bilang tao na mahilig mag-imbestiga ng mga piyesa ng kasaysayan, nakakaaliw pero nakakafrustrate rin ang ganitong kawalan ng katiyakan. Para sa akin, mas nagiging malaking bahagi ng kuwento ni Lapu-Lapu ang pagiging simbolo niya kaysa sa eksaktong detalye ng pagtatapos niya—pero oo, tama rin na magtaka at mag-usisa kung ano ang sinasabi ng iba't ibang bersyon.

Eto ang isang nakakatuwang twist na madalas nating marinig sa mga kuwentuhan dito sa Cebu: hindi palaging malinaw kung sino talaga ang pumatay kay Lapu-Lapu. Sa mga lumang pasalitang tradisyon, mas binibigyang-diin ang kanyang tagumpay sa Labanan sa Mactan—ang pagbagsak ni Ferdinand Magellan—kaysa ang mismong pagtatapos ng kanyang buhay. Marami sa matatanda at mga alamat ang nagsasabi na si Lapu-Lapu ang nanalo at nagpatuloy na mamuno sa kanyang komunidad, kaya sa kanila wala ring dramatikong kuwento tungkol sa pagpatay sa kanya mismo. May ibang bersyon naman ng kwento na bumabalot sa wakas ng buhay ni Lapu-Lapu: may nagsasabi na siya ay namatay sa karahasan mula sa mga karibal na datu, may nagsasabing siya ay naaksidente o nagkasakit at tahimik na pumanaw, at may ilan ding nagkukwento na siya ay nawala sa kasaysayan nang parang alamat lamang. Ang punto sa mga pasalitang kuwento sa Cebu ay madalas sentro pa rin ang kanyang pagiging bayani at ang katapangan sa Mactan, hindi ang detalyadong kronika ng kanyang kamatayan. Bilang isang tagapakinig ng maraming bersyon ng mga kuwentong ito, naiintriga ako kung paano umiikot ang memorya ng komunidad—mas pinipili nilang itanghal ang kanyang pagkakakilanlan bilang simbolo ng paglaban kaysa ang eksaktong katotohanan ng kanyang wakas. Para sa akin, iyon ang tunay na kapangyarihan ng oral tradition: pinapangalagaan nito ang imahe ng bayani kahit mag-iba-iba ang detalye ng kanyang huling sandali.