May Mga Tulang Kalikasan Ba Na Nasa Wikang Ilocano?

May mga gabing nauupos ako sa balkonahe at nakikinig sa mga dahon habang umiihip ang hangin — doon kadalasang sumisiklab ang ideya na ang tulang may kalikasan ay sobrang madaling gawing kanta. Para sa akin, ang lihim ay sa ritmo at emosyon: ang mga linya ng tula ay may natural na daloy na puwedeng i-pattern bilang verses at chorus. Kapag tinimbang ko ang saknong, hinahanap ko ang mga salitang may malakas na vowel at consonant at inaayos ko ang metro para pumalo sa beat na gusto ko. Isa pang paraan na ginagawa ko ay ang paghahati-hati ng imahe. Ang isang taludtod tungkol sa dagat, ulap, o damo, pinipili kong gawing hook o chorus dahil madaling maiugnay at nakakapit sa damdamin. Nag-eeksperimento ako ng iba-ibang genre: sa akustikong bersyon, binibigyan ko ng malumanay na gitarang arpeggio; sa electronic, nilalaro ko ang ambient pad para palakasin ang espasyo. Hindi perfect sa unang subok, pero kapag naramdaman ko na may resonance ang melody sa imahinasyon mula sa tula, alam kong nagkatotoo ang kanta. Sa huli, ang paggawa ko ng kanta mula sa tulang kalikasan ay parang pag-aalaga — dahan-dahan, may respeto sa orihinal na salita, at may puso.

Habang naglalakad ako sa tabing-kahoy, napapansin ko agad kung paano nag-iba ang boses ng mga makata ngayon pagdating sa kalikasan. Madalas ay malaya ang anyo: free verse na may maliliit na linya, putol-putol na enjambment, at kakaunting bantas—parang hinahayaan lang nilang huminga ang bawat imahe. Hindi puro romantisismo; mas maraming konkretong detalye, tulad ng amoy ng mabulok na dahon, tunog ng fren ng jeep, o caption mula sa social media na biglang sumasabak sa tula. May hawig rin ng collage: halong field notes, scientific terms, at diyalogo ng mga nangyayari sa komunidad, kaya nagiging dokumentaryo-kayong tula ang kalikasan. Nakikita ko rin ang impluwensiya ng spoken word at performance—may mga tula na mas tumitibok kapag binigkas kaysa binasa sa papel. Personal, gusto ko yung tula na hindi natatakot maging pulitikal; ginagamit ng ilang makata ang kalikasan para salaminin ang usapin ng hustisya, klima, at pagkakakilanlan.

May mga sandaling nagigising ako lang dahil sa isang linyang tumatatak sa ulo ko—ganito ako magsimula kapag pinag-uusapan ang tanyag na makata ng Pilipinas na tumatalakay sa kalikasan. Para sa akin, hindi pwedeng hindi banggitin si Francisco Balagtas dahil sa monumental na 'Florante at Laura'—kahit ito'y historikal at romantiko, napakaraming talinghaga at paglalarawan ng kagubatan, ilog, at bundok na nagbigay hugis sa kolektibong imahinasyon ng mga Pilipino. Madalas tayong nag-aaral at nagrerecite ng kanyang mga taludtod sa paaralan, kaya natural lang na kilala siya bilang isa sa mga nagpabagal at nagpatingkad ng temang kalikasan sa ating panitikan. Ngunit hindi lang siya: si Virgilio Almario (na mas kilala bilang Rio Alma) ay isa ring haligi—ang kanyang mga saknong ay malalim, madalas may mga natural na imahe at nagbabalik-loob sa wika. Si Edith Tiempo naman, isang maalam at mapanuring tinig, ay uso rin sa mga tulang nagmamasid sa mga tahimik na tanawin. At kung maghahanap ka ng moderno at pampook na sensibility, si Jose Garcia Villa at iba pang makata ng ika-20 siglo ay nag-eksperimento sa anyo habang pinapanday ang natural na imahe. Sa madaling salita, kapag tinanong kung sino ang tanyag sa Pilipinas sa tulang kalikasan, marami ang puwedeng ilista—Balagtas, Almario, Tiempo, at Villa ang pangunahing pangalan na palagi kong binabalikan kapag gusto kong maramdaman muli ang hangin ng lumang kagubatan o ang huni ng ilog sa tula.

Minsan kapag binabasa ko ang isang tula tungkol sa kagubatan o dagat, napapaisip ako kung paano ituod ang mga pang-ibabaw na imahe at damdamin sa ibang wika nang hindi nawawala ang lihim na pag-igting ng tula. Ako, bilang tagasaling madalas mag-eksperimento, nagsisimula sa pag-unawa sa boses ng makata: formal ba o kolokyal, tahimik o madamdamin? Tinitingnan ko rin ang istruktura — enjambment, tugma kung meron, at ritmo — at sinusubukan kong ilipat ang parehong enerhiya sa Filipino. Halimbawa, ang metapora ng isang ligaw na alon ay maaaring magbago depende sa lokal na konteksto: sa English, ang 'whitecap' ay may ibang timbre kaysa sa Filipino na pwedeng ilarawan bilang 'puting tuktok ng alon' o simpleng 'putik ng alon' depende sa tono. Madalas akong pumipili ng musicality kaysa sa sobrang literal na pagsasalin. Kung ang orihinal ay malaya sa tugma, hindi ako magtdoto na gawing pilit na tugma sa Filipino kung mawawala ang natural na pagdaloy. Sa huli, mahalaga sa akin na mabasa ang salin nang parang orihinal — may imageng tumitibok at damdaming tumatanglaw.

Minsan kapag nagkakaroon ako ng book-hunting day sa Maynila, sinisimulan ko sa mga malalaking tindahan dahil mabilis doon makakita ng bagong labas o mga curated na koleksyon. Una kong tinitingnan ang 'poetry' o 'literature' racks sa Fully Booked — madalas may section sila ng mga lokal na makata at mga temang kalikasan. Kapag wala sa shelf, hindi ako nahihiya magtanong sa staff; kadalasan kayang i-order nila ang title o mag-check sa ibang branch. Pagkatapos, napupunta rin ako sa National Book Store para sa mas malawak na mass-market selection; may mga mainstream poetry collections doon at paminsan-minsan may mga anthology na naglalaman ng nature poems. Kung naghahanap ako ng lumang o secondhand na edisyon, sinasalihan ko ang Booksale — doon ko madalas makita ang unexpected finds at obscure na mga tula tungkol sa dagat, kagubatan, at klima. Bilang pandagdag, hinahanap ko rin ang mga university presses tulad ng UP Press o Ateneo de Manila University Press online o sa kanilang mga stalls kapag may book fair. Nakakatulong din ang pag-check sa mga Facebook book groups at bookstagram sellers para sa mga self-published zines at poetry chapbooks na hindi madaling makita sa malalaking tindahan.

Nakakaaliw kapag naghahanap ka ng tula tungkol sa dagat — para akong bumabalik sa huling beses na naglakad ako sa tabing-dagat na may dalang notebook. Una, kung gusto mo ng klasiko at malalim na sensasyon, hanapin mo ang mga akda nina Samuel Taylor Coleridge at John Masefield; subukan ang 'The Rime of the Ancient Mariner' at 'Sea-Fever' para sa matinding imahen ng dagat. Sa Pilipinas, maganda ring silipin ang mga koleksyon mula sa mga lokal na publikasyon at anthology—may mga seleksyon ng mga makatang Pilipino na madalas nasa koleksyon ng mga lokal na aklatan o bookstore. Minsan mabubuo mo ang pinaka-magandang hanay ng tulang dagat mula sa halo-halong anthology. Pangalawa, huwag kalimutang puntahan ang National Library o mga pampublikong aklatan sa unibersidad; madalas may mga lumang numero ng literary journals at mga zine na puno ng tula tungkol sa dagat. Kung mas gusto mo ng madaling pag-access, Project Gutenberg at Poetry Foundation ay may mga pampublikong domain na tula na magagamit mo agad. Sa pagtatapos, masaya magbasa ng iba’t ibang bersyon—may ilan na madamdamin at may ilan na simple lang ngunit nakakakilig—pero sa huli, ang dagat mismo ang pinakamagandang guro.

Kapag sumasayaw ang mga anino ng punong mangga sa labas ng kuwarto ko, doon ako nagsusulat ng maliit na tula. Mahilig ako magsimula sa isang imahe: amoy ng basang damo, ang tunog ng kuliglig, o ang pagkislap ng tubig sa batya. Una, pipiliin ko ang isang simpleng sentro — isang bagay na nakatawag ng pansin sa akin. Hindi kailangang isalaysay ang buong kagubatan; isang dahon, isang patak ng ulan, o isang lumilipad na paru-paro ay pwedeng maging buong mundo ng tula. Pagkatapos, inuuna ko ang pandama: ano ang nakikita, naaamoy, naririnig, naaabot? Pinipili ko ang mga salitang madaling bigkasin sa entablado ng silid-aralan. Madalas akong gumamit ng mga paghahambing at personipikasyon para buhayin ang eksena: tatapusin ko ang linya na parang maliit na pintura. Huwag matakot sa puting espasyo — ang pagputol ng linya ay nagbibigay ng hininga. Bago isumite, binabasa ko nang malakas para marinig ang ritmo at tunog. Tina-try ko ang iba't ibang pamagat: simple at diretso o konting palaisipan. Kung may limitasyon sa haba, mas pinapahalagahan ko ang bawat salita — alisin ang sobra hanggang ang bawat linya ay kumakain ng lugar sa damdamin ng mambabasa. Sa huli, masaya ako kapag ang simpleng obserbasyon ko sa bakuran ay naging maliit na tula na kayang humawak ng damdamin ng iba.

Ah, tumigil ako sandali sa ilalim ng payong at hinayaan ang tanong na ito pumasok—kaya heto, isang tula tungkol sa ulan na palaging bumabalik sa akin tuwing may malamlam na hapon. Habang tumataba ang mga patak sa bubong, naglalaro ang alaala ng mga kanto ng baryo. Para sa akin, ang ulan ay hindi lang tubig; siya ay alaala, pag-asa, at tahimik na pag-aayos ng gulo sa isip. Ito ang tula: Usok at ilaw sa kalye, humuhupa Kotse't payong naglalakad, may awit sa bawat yapak Ulan, huminahon ka't damhin ang lupa Halakhak ng bata, kumikislap sa basang daan Haplos mo’y malamig, sumasayaw sa bintana Likas na himig na bumabalot sa gabi, nagluluwal ng panibagong umaga Sa huling taludtod, pinipilit kong isipin ang simula ng bagong umaga—parang laging may posibilidad pagkatapos ng bawat pag-ulan. Mahilig ako sabihin na ang ulan ang simpleng sistemang nagpapaalala sa akin na may panahon para lumabas at may panahon para maghilom. Tila musika na paulit-ulit pero hindi nagiging pangkaraniwan; bawat patak may kwento, at ako, nakikinig pa rin.