Paano Ginamit Ng Mga Ninuno Ang Bakunawa Sa Ritwal At Awit?

Tuwang-tuwa talaga ako kapag napag-uusapan ang bakunawa—parang laging may cosmic na drama sa loob ng kwento niya. Sa pinakapayak na paliwanag, ang bakunawa ay nagmula sa mga sinaunang mito ng Visayas at ilang bahagi ng Mindanao; ito ang dambuhalang ahas o dragon ng dagat na kumakain ng buwan o araw tuwing may eclipse. Ang orihinal na bersyon ng kwento ay oral tradition, ipinasa-pasa sa mga balo, mangkukulam, at matatanda bago pa dumating ang mga Kastila. May interesting layer siya kung titingnan bilang produkto ng mas malawak na Austronesian cosmology: maraming katulad na nilalang sa Timog-Silangang Asya—mga naga at sea-serpent—kaya malaki ang posibilidad na ang bakunawa ay bahagi ng mas lumang paniniwala tungkol sa dagat at kalawakan. Nang maitala ito ng mga kolonyal na nag-obserba, napaloob sa mga ulat ang tradisyunal na ritwal—pagbugaw ng palakpak, pagtambol ng mga palayok para takutin ang bakunawa at ipalabas ang buwan muli. Personal, naakit ako dahil hindi lang ito kwento ng halimaw; isang paraan rin ito ng sinaunang tao para ipaliwanag ang natural na pangyayari at magkaisa bilang komunidad—talagang napapasigla ang ritual at tambol para sa lahat hanggang sa bumalik ang ilaw ng buwan. Nakakatuwang isipin kung paano lumipat ang mito mula sa baybayin hanggang sa modernong sining at kultura.

Grabe, nakita ko na talaga maraming interes sa mitolohiyang Pilipino kamakailan — pero kung pag-uusapan natin ang pelikula na tahasang nagpapakita ng bakunawa, medyo kaunti at madalas nasa indie o short-film na eksena lang. May mga gawa ng mga estudyante at independent animators na ginamit ang imahe ng bakunawa bilang malaking dagat-ulupong o ahas na kumakain ng buwan, pero bihira itong makapasok sa malalaking commercial release dahil komplikado at magastos i-render ang ganitong nilalang nang may mataas na production value. Ako mismo, nakakapanood ako ng ilang shorts sa mga local film festivals na nagre-reinterpret sa bakunawa — minsan simbolo ng kalikasan na nagigipit, minsan horror creature na lumilitaw tuwing may sakuna. Ang maganda doon, makikita mo kung paano inuugnay ng mga filmmaker ang sinaunang mito sa kontemporaryong isyu gaya ng overfishing, climate change, o trauma ng komunidad. Hindi puro monster movie lang; madalas may subtext at malalim na pagkukwento. Kung naghahanap ka ng malinaw na feature film sa mainstream cinema na sentral ang bakunawa, medyo kakaunti pa; pero kapag tinitingnan mo ang short films, animations, at web projects, makakakita ka ng mas maraming malikhaing paglipat ng alamat na ito. Personal, enjoy ako sa mga adaptasyon na nagbibigay puso at socio-environmental na dahilan sa presensya ng bakunawa—hindi lang dahil sa visual spectacle, kundi dahil may sinasabi ang kwento.

Tuwing tinitingnan ko ang bakunawa sa balat ng isang kakilala, para akong nababalot ng kwento ng dagat at buwan na pinagsama sa isang imahe. Maraming artistikong interpretasyon ang nilalaman nito: bilang maninila ng buwan, simbolo ng pagbabago o ng isang malakas na puwersa na kayang wasakin ang umiiral na kaayusan. Sa tattoo, madalas itong pinipili ng mga gustong magpahayag ng personal na muling pagsilang, lalo na kapag may elementong sinag ng buwan na dahan-dahang lumilitaw mula sa bunganga ng nilalang. Isa pa, nakikita ko rin ang bakunawa bilang representasyon ng pagka-Filipino—isang koneksyon sa katutubong paniniwala at mitolohiyang binangon muli sa modernong anyo. Hindi lang ito estetika; may dalang identidad at pagkakaisa, lalo na sa mga piniling magpagawa ng malaking piraso na may dagat, alon, at buwan. Para sa ilan, proteksyon ito laban sa mga nakikitang panganib; para sa iba, paalala ng siklo: may paglubog at may pagbubukas muli. Personal kong iniinom ang bawat bakunawa tattoo bilang maliit na mitolohiya na isinasabuhay sa katawan—makulay, malalim, at puno ng kuwento.

Naku, tuwing napapanuod ko ang buwan na bahagyang nawawala sa langit, palagi akong naaalala ang unang beses na narinig ko ang kwento ng bakunawa mula sa lolo ko. Ayon sa kanilang bersyon sa Visayas, ang bakunawa ay isang dambuhalang ahas-dagat o dragon na may makinang na kaliskis at bungang-araw na bibig. Kikilos ito mula sa kailaliman ng dagat para ’lamuhin ang buwan—minsan lahat ng mga buwan at iba pang bituin din—kaya nagkakaroon ng eclipse. Sa mga lola ko, sinasabing nagalit ito dahil ninakawan ang kanyang mga hiyas o dahil sa pag-iinggit sa sinag ng buwan; may bersyong nagsasabing ninakaw nito ang pitong buwan at natirang isa lang. Madalas kasabay ng kwento ang paglalarawan ng mga ritwal: pagkuha ng palayok at pag-tapakan ng kawali, pagsisigaw, at mga alay. Para sa kanila, hindi lang paliwanag ng eclipse ang bakunawa kundi isang paalala ng ugnayan ng tao at kalikasan—na kapag tinaboy mo ang takot at lumapit nang may respeto, may liwanag na naibabalik. Lagi akong napapangiti kapag naiisip ko iyon—simpleng kwento pero malalim ang dating.

Sobrang nakakabilib ang dami ng paraan para makita ang tradisyunal na larawan ng bakunawa kapag pumupunta ka sa mga rehiyon ng Visayas at ilang bahagi ng Mindanao. Madalas kong sinasaliksik ang mga lokal na museo at cultural centers — doon lumalabas ang mga lumang ilustrasyon, carvings, at mga etnograpikong display na naglalarawan ng higanteng nilalang na kumakain ng buwan. Sa National at regional museums makikita mo ang mga lumang materyales na pinag-aaralan ng mga mananaliksik: sketch ng higante-serpent, mga motif sa tela, at mga legendang nakalimbag o nakasulat sa kolonyal na manuskrito. Bukod sa mga museo, napansin ko rin ito sa mga community events at pista — may mga sayaw, puppet shows, at dramatikong pagsasadula ng alamat ng bakunawa, lalo na sa mga bayan sa Panay, Negros, Leyte at Samar. Ang mga artisan markets at souvenir shops sa mga baybaying-ilog at isla naman ay puno ng modernong interpretasyon: wood carvings, alahas, at mural art na humuhugis sa tradisyunal na imahen ng bakunawa. Ang pinakapaborito kong bahagi ay ang pakikinig sa mga matatanda sa plaza habang isinasalaysay nila ang kwento sa gabi; doon mo nararamdaman ang malalim na ugnayan ng mito sa pang-araw-araw na buhay. Sa ganitong paraan, hindi lang larawan ang makikita mo — nabubuhay ang kwento mismo.

Tuwing may eclipse, naiisip ko agad kung paano nagsimula ang mito ng bakunawa at paano ‘yon tinutumbasan ng siyensya. Sa alamat, kinikilala ang bakunawa bilang dambuhalang halimaw na sumusubo sa araw o buwan — kaya nagkukubli o nawawala ang mga ito. Sa perspektibang pang-agham, ang eclipse ay simpleng resulta ng orbital geometry: kapag pumuwesto ang Buwan sa harap ng Araw ayon sa linya ng pagtingin natin, nagkakaroon ng solar eclipse; kapag pumasok ang Buwan sa anino ng Daigdig, lunar eclipse naman ang nangyayari. May ilang detalye na nagbibigay-linaw: ang dahilan kung bakit hindi buwan-buwan ang eclipse ay dahil hindi eksaktong nasa iisang eroplano ang orbit ng Buwan — may tinatayang 5° na pagkiling. Dahil dito, kailangan magtagpo ang tinatawag na nodes para maganap ang eclipse. Iba pa ang uri: total, partial, at annular; ang annular ay nangyayari kapag ang Buwan ay mas malayo at mas maliit ang nakikitang angular diameter kaysa Araw, kaya nag-iiwan ng ring o 'annulus'. Gusto ko ang pagsasanib ng mito at agham: ang bakunawa ay nagpapakita ng kulturang Pilipino sa pag-unawa sa kalangitan, habang ang astronomiya naman ang nagbibigay-kakayahan na ipaliwanag at hulaan ang mga pangyayaring iyon nang eksakto. Para sa akin, parehong mahalaga ang kuwento at kalkula — ang isa ay nagbibigay-kahulugan, ang isa ay nagbibigay-sagot sa paano at kailan.

Nakakabighaning isipin kung paano nagbunga ang mga mito sa araw-araw na buhay ng ating mga ninuno. Noon, ang ‘Bakunawa’ ay hindi lang nilalang sa kwento — siya ang paliwanag sa mga biglaang pagkawala ng buwan o sa kakaibang pagtakip ng araw. Kapag may eklipse, hindi teknikal na paliwanag ang kailangan ng komunidad; kailangan nila ng aksyon: ritwal, ingay, at handog. Sa ganitong paraan, nagkaroon ng isang sistema kung saan ang mga babaylan o lider ng ritwal ang may hawak ng kaalaman at awtoridad para magpagaan ng takot ng masa. Para sa akin, ang pagsamba o pag-aalay sa Bakunawa ay halo ng paggalang at pag-iwas. May admixture ng pag-aalay ng pagkain, alahas, at pagsasagawa ng ritwal na maaaring tumingin ang diyos bilang kapalit ng proteksyon o pag-unawa sa kalikasan. Bukod pa diyan, ang kolektibong pagtunog ng palayok at pag-awit habang naglalakad-lakad sa baryo ay nagiwan ng pakiramdam ng pagkakaisa — hindi lang takot, kundi pagkakabuklod laban sa kawalan ng kontrol. Nang tingnan ko ang mga pagsasalarawan sa sining at oral na tradisyon, kitang-kita na ginamit din ang Bakunawa para ipaliwanag seasons, fertility, at kahit pulitika. Sa isang banda, ritual na nagpapalakas ng grupo; sa kabilang banda, paraan ng pag-manage ng kawalang-katiyakan. Talagang nakakaakit isipin na ang isang halimaw sa dulo ng kwento ang nagawang magbigay ng kahulugan at kaayusan sa mundo ng ating mga ninuno.

Talagang nag-uusap ang puso ko kapag lumilitaw ang mga alamat sa modernong kwento — kaya ang tanong mo tungkol sa mga nobela na may karakter na bakunawa bilang bida ay nakaka-excite. Sa totoo lang, sa tradisyonal na literatura at alamat, ang bakunawa ay mas kilala bilang dambuhalang nilalang na kumakain ng buwan o bituin, at madalas siyang nasa mga maikling alamat o picture books na pinamagatang 'Alamat ng Bakunawa'. Madalas itong inilalarawan sa mga aklat pambata at sa mga komiks na naglalahad ng pinagmulan ng mga buwan at araw. Ngunit hindi nabibigyan ng malaking espasyo ang bakunawa bilang punoang bida sa malalaking mainstream na nobela—kaysa doon, mas marami akong nakikitang reimaginings sa indie novels, maikling kuwento at mga web serial sa Wattpad o lokal na blog. May mga speculative fiction anthologies at lokal na komiks na naglalagay sa bakunawa bilang protagonist o bilang sympathetic anti-hero, at doon nagiging mas malalim at makabagong ang pagtalakay sa kanyang motibasyon at emosyon. Personal, nabasa ko ang isang ilustradong aklat na ginawang bida ang bakunawa at talaga namang binago nito ang pananaw ko — naging mas tao ang kanyang lungkot at pagnanasang makarating sa itaas na mga bituin. Kung gusto mong tumuklas ng ganitong klaseng pagsasalaysay, maghanap ka sa seksyon ng folklore retellings at indie fantasy sa mga lokal na tindahan at online platforms; doon madalas umusbong ang mga bagong nobelang nagbibigay ng boses sa sinaunang halimaw na ito.