Saan Makakahanap Ng Orihinal Na Teksto Ng Mga Alamat Sa Pilipinas?

Nakakatuwa kapag iniisip ko kung gaano karami ang mga bayani at diyos sa mga alamat ng Pilipinas — parang isang malaking constellation ng mga kwento mula sa iba't ibang isla. Sa pinakatanyag na Tagalog pantheon, nandiyan si 'Bathala' bilang pangunahing nilalang na lumikha, kasama sina 'Mayari' (diyosa ng buwan), 'Apolaki' (diyos ng araw at digmaan), at 'Tala' (bituin). May mga diyos ding nauugnay sa panahon at kalikasan tulad ni 'Anitun Tabu' (bagyo at hangin) at si 'Lakapati' na may kinalaman sa pagkamayabong at ani. Sa mga bundok at kuweba kilala rin si 'Idiyanale' bilang patron ng mga manggagawa at mananahi. Lumilipat naman tayo sa Visayas at Mindanao: si 'Kaptan' at si 'Magwayen' (o 'Maguayan') ay makikitang sentral sa mga kwento ng dagat at kabilang buhay; si 'Kabunian' naman ay mataas na diyos sa mga alamat ng Cordillera. At hindi mawawala ang mga bayani mula sa epiko tulad nina 'Lam-ang' ('Biag ni Lam-ang'), mga tinig mula sa 'Hinilawod' (Labaw Donggon, Humadapnon), pati sina Aliguyon mula sa 'Hudhud' at ang matatapang na si Lapu-Lapu na naging simbolo ng paglaban sa kolonisasyon. Sa totoo lang, nasa bawat rehiyon may kanya-kanyang panteon at epiko, kaya laging masarap maghukay ng mga lokal na bersyon ng mga alamat.

Nang unang marinig ko ang mga alamat sa bayan namin, agad akong nahumaling sa kwentong puno ng hiwaga at aral. Isa sa mga pinakatanyag na alamat sa Pilipinas na palagi kong naririnig ay ang ‘Ibong Adarna’—ang epikong punong-puno ng paghihirap, sakripisyo, at mahika. Kasama rin lagi sa listahan ang ‘Malakas at Maganda’, ang simpleng malikhaing kosmolohiya na nagpapaliwanag kung paano nagsimula ang tao sa ating lupa. Madalas ding binabanggit ang ‘Maria Makiling’, ang diwata ng bundok na nag-aalaga sa kalikasan, at ang ‘Daragang Magayon’, ang alamat na nagpapaliwanag kung bakit perpekto ang hugis ng Bulkang Mayon. Bukod sa mga karakter, kilala rin ang mga epiko tulad ng ‘Biag ni Lam-ang’ at ang napakahabang panitikan na ‘Hinilawod’—mga kuwento ng bayani na nagpapakita ng kultura at paniniwala ng mga rehiyon. Hindi mawawala ang mga kuwentong naglalarawan ng mga nilikha ng kalikasan: ang alamat ng ‘Chocolate Hills’ sa Bohol at ang ‘Alamat ng Pinya’ na madalas ikwento sa mga bata. At syempre, madalas ding pagsalit-salin ang mga kwento tungkol sa aswang, manananggal, kapre, at tikbalang—hindi lamang takot kundi babala at paliwanag sa mga pangyayaring hindi maipaliwanag noon. Para sa akin, ang ganda ng mga alamat na ito ay hindi lang nasa misteryo kundi sa paraan ng paghubog nila ng ating pagkakakilanlan—kultura, paniniwala, at takot na ginawang alamat. Kahit lumaki na ako, tuwing maririnig ko ang mga pangalan ng mga kuwentong ito, bumabalik agad ang saya at pagkamangha na parang bata ulit.

Nakakabighani talaga kung isipin na halos bawat bundok, ilog, at punongkahoy sa Pilipinas may sariling alamat. Maraming alamat ang nagmula sa panahong bago pa dumating ang mga banyaga—mula sa mga unang Austronesian na nanirahan dito. Ang pinagmulan nila ay madalas isang halo ng paliwanag sa kalikasan, paggalang sa mga ninuno, at mga ritwal na nagpapalalim ng ugnayan ng tao at kapaligiran. Bawat rehiyon ay may kanya-kanyang sistema ng kwento: sa Cordillera mabibigkas ang mga epikong 'Hudhud', sa Ilocos buhay pa rin ang 'Biag ni Lam-ang', sa Bicol mababasa ang 'Ibalon', samantalang sa Mindanao namamayani ang 'Darangan' ng mga Maranao. Sa Luzon naman lumalabas ang mga kuwentong gaya ng 'Maria Makiling' at 'Ibong Adarna'. Hindi lang ito alamat para magpaliwanag—sinasalamin din nito ang lipunan, pakikidigma, pag-ibig, at moralidad. Nang dumating ang mga mangangalakal at mga mananakop (mula Tsina, Malay, Islamikong mundo, hanggang Kastila), maraming alamat ang inangkop at binago—may layering ng impluwensya. Lumaki ako sa pakikinig ng ganitong mga kwento sa gabi, at para sa akin ang pinagmulan ng alamat ay kombinasyon ng lupa, tao, at ng paraan natin ng pag-alaala sa nakaraan.

Tuwing umuulan at sumisiklab ang amoy ng lupa, sumasagi sa isip ko kung paano nagsimula ang maraming alamat sa Pilipinas—halos parang natural na tugon ng mga ninuno sa hindi maipaliwanag na bagay. Para sa akin, mahalaga ang mga alamat dahil nagsisilbi silang bakas ng kolektibong alaala: nagpapaliwanag sila ng pinagmulan ng bundok, ilog, o ng kakaibang kaugalian sa baryo. Dito nabubuo ang sense of place na hindi basta-basta mapapalitan ng modernong mapa o app. Bilang bahagi ng oral tradition, nagiging buhay ang wika at diyalekto kapag ikinukuwento ang 'Alamat ng Pinya' o 'Si Malakas at Si Maganda'. Madalas din silang puno ng moral lessons—huwag maging sakim, pahalagahan ang pamilya, magpakumbaba—na madaling tumatatak dahil may emosyon at imahe. Nakikita ko rin kung paano nagiging inspirasyon ang mga alamat sa sining: teatro, sayaw, at maging sa mga graphic novel at indie films. Higit sa lahat, nakikita ko ang alamat bilang tulay: pinagdurugtong nito ang kabataan at matatanda, urban at rural, tradisyonal at kontemporaryo. Kapag pinapakinggan ko ang kwento sa ilalim ng ilaw ng lampara, parang umiikot ang mundo ko sa isang mas malalim na koneksyon sa kultura at sa mga taong nauna sa atin.

Naku, tuwing napapanuod ko ang buwan na bahagyang nawawala sa langit, palagi akong naaalala ang unang beses na narinig ko ang kwento ng bakunawa mula sa lolo ko. Ayon sa kanilang bersyon sa Visayas, ang bakunawa ay isang dambuhalang ahas-dagat o dragon na may makinang na kaliskis at bungang-araw na bibig. Kikilos ito mula sa kailaliman ng dagat para ’lamuhin ang buwan—minsan lahat ng mga buwan at iba pang bituin din—kaya nagkakaroon ng eclipse. Sa mga lola ko, sinasabing nagalit ito dahil ninakawan ang kanyang mga hiyas o dahil sa pag-iinggit sa sinag ng buwan; may bersyong nagsasabing ninakaw nito ang pitong buwan at natirang isa lang. Madalas kasabay ng kwento ang paglalarawan ng mga ritwal: pagkuha ng palayok at pag-tapakan ng kawali, pagsisigaw, at mga alay. Para sa kanila, hindi lang paliwanag ng eclipse ang bakunawa kundi isang paalala ng ugnayan ng tao at kalikasan—na kapag tinaboy mo ang takot at lumapit nang may respeto, may liwanag na naibabalik. Lagi akong napapangiti kapag naiisip ko iyon—simpleng kwento pero malalim ang dating.

Talagang naiintriga ako tuwing napag-uusapan ang ‘bulong’ sa mga alamat ng Pilipinas — parang maliit na lihim na dumuduyan sa hangin at buhay ng mga tao. Sa pinakasimpleng kahulugan, ang bulong ay isang pagbigkas o paghinga na may dalang kapangyarihan: maaaring paghilom, paglilinis, sumpa o proteksyon. Madalas itong sinasambit nang mahina sa tainga ng may sakit, sa ibabaw ng sugat, o sa pasimula at pagtatapos ng ritwal; hindi lang basta salita, kundi paraan ng paglipat ng enerhiya mula sa gumagaling patungo sa pinagagamot. May malalim na ugnayan ang bulong sa ideya ng hininga at espiritu — akala ko nito nakaugat sa paniniwala na ang salita, lalo na kapag binitiwan nang malapit at may intensyon, ay nagiging instrumento para makipag-usap sa mga espiritu o baguhin ang takbo ng kamalayan. Nakita ko ito sa mga alaala ng lola ko: kapag may masakit, dahan-dahan niyang binubulong ang panalangin at tinatakpan ang sugat, at tila nababawasan ang pag-iyak ng bata. Sa kabilang dako, may mga kuwento ng bulong na ginamit para manlinlang o magturo ng sumpa, kaya naman may halo ng pag-iingat at pagrespeto rito sa komunidad. Sa modernong panahon mahalaga ring tandaan na habang may paikot-ikot na mistisismo, ang bulong din ay bahagi ng ating oral history — isang paraan ng pag-aalaga, ng pagprotekta, at paminsan-minsan ng pagtakip sa takot sa hindi nakikitang mundo.

Sa bawat bayan at kanto ng Pilipinas, tila may mga alamat ng prutas na kumikilos bilang mga tagapag-ugnay sa ating kultura. Kakaiba ang mga kwentong ito, mula sa mga tradisyon hanggang sa mga lokal na paniniwala, kaya naman tama lang na tuklasin ang mga ugat nito sa ating kasaysayan. Isang halimbawa ay ang alamat ng mangga, na madalas na nakakabit sa pook-latitud ng Guimaras. Sa kwentong ito, isang magandang dalaga ang nahulog sa pag-ibig sa isang diyos, ngunit sa huli ay nalayo sa kanya. Upang ipaalala ang kanilang pag-ibig, nagtanim ng mangga ang diyos bilang simbolo ng kanilang pagsasama, kaya nga’t ang mga mangga sa Guimaras ay tinuturing na pinakamasarap sa buong bansa. Ang luya ay may sarili ring alamat, na naglalarawan kung paano ito naging mahalagang bahagi ng ating lutuin. Sa isang bayan, may isang batang nagngangalang Luyang gustong tulungan ang kanyang ina na sana'y hindi nagkakasakit. Tuwing siya ay uminom ng luya, lagi siyang bumabata. Upang ipakita ang kanyang pagmamahal sa pamilya, nagpasya siyang itanim ang luya sa kanilang likuran, kaya naman ngayo'y ipinagdiriwang ang mga benepisyo nito sa panahon ng mga sakit. Tila ipinapahiwatig ng mga alamat na ito na ang mga prutas at gulay ay hindi lamang pagkain, kundi may mga kwentong bumabalot sa pagkakabuklod ng pamilya at pag-asa. Isang masaya at masiglang bahagi ng ating kultura ang mga alamat, at sa bawat kwento na lumilipat mula sa henerasyon hanggang henerasyon, isinasalaysay din ang mga diwa ng pagka-Pinoy kaya’t habang tinatangkilik natin ang mga prutas, di ba’t masarap lagpasan ang oras para pag-usapan ang mga kwento at alamat sa likod ng mga ito?

Maria Makiling, sa aking pananaw, ay isa sa mga pinaka-kakaibang karakter sa mito ng Pilipinas. Bilang isang diwata, siya ay kinakatawan bilang tagapangalaga ng bundok na may parehong pangalan. Ang kanyang kagandahan at kapangyarihan ay talagang nagpapaengganyo. Isa sa mga kwentong madalas kong naririnig ay ang tungkol sa kanyang pag-ibig kay Don Juan. Ang kanilang kwento ay puno ng mga pagsubok at sakripisyo. Sa kabila ng kanyang taglay na kapangyarihan, si Maria Makiling ay nagpapakita ng kanyang puso sa pamamagitan ng kanyang pagnanais na maipaglaban ang kanyang pag-ibig. Gusto ko rin ang salin ng kanyang karakter na naglalaman ng aral tungkol sa pakikipaglaban para sa tamang bagay, kahit gaano pa man kahirap ang sitwasyon. Nakatutuwang pag-usapan si Maria Makiling dahil siya ay simbolo ng kalikasan at kagandahan ng ating bayan. Siya ay buhay na halimbawa ng pagmamahal sa kalikasan, at sa kanyang mga kwento, madalas tayong nagiging mas mapanuri sa ating mga paligid. Ang kanyang mga kapangyarihan ay sumasalamin sa yaman ng ating kultura. Para sa akin, siya ay hindi lamang diwata kundi simbolo rin ng mga pagsubok ng mga Pilipino. Ang mga alamat tungkol kay Maria Makiling ay puno ng simbolismo at misteryo. Ang kanyang bundok ay naging tagpuan ng mga kwento, at tila may mga tao pa ring naniniwala na siya ay aktwal na naroroon, nagmamasid sa mga namamasyal, handang tumulong sa mga nangangailangan. Nagbigay siya ng mga regalo sa mga mababait na tao at nagbigay-diin sa kasamaan ng hindi marunong gumalang at mang-aabuso. Subalit, ang pinakamahalaga para sa akin ay ang kanyang katangian bilang matatag na tagapangalaga na nag-aalaga sa kanyang mga nasasakupan. Minsan, naguguluhan ako kung bakit ang mga moderno at bagong henerasyon ay tila nalilimutan ang mga ganitong kwento. Ang mga alamat ni Maria Makiling ay dapat ipasa sa mga susunod na henerasyon, hindi lamang bilang mga kwento ng kamangha-mangha, kundi bilang mga aral na naglalaman ng mga halaga ng pagkakabansa at pagmamahal sa kalikasan.