Saan Makikita Ang Dokumento Tungkol Sa Buhay Ni Andres Bonifacio?

Hindi ko maiwasang maramdaman ang bigat ng kwento nila Aguinaldo at Andrés Bonifacio—para sa akin, isa itong halo ng prinsipyo, politika, at personal na ambisyon na nagwakas sa isang trahedya. Nagsimula ako sa pagbabasa ng mga lumang sulatin at diarya, kaya malinaw sa akin ang pagkakaiba ng kanilang pinagmulan at base ng suporta: si Bonifacio ang inspirador ng Katipunan at lider ng masa sa Maynila at ilang bahagi ng Luzon; si Emilio Aguinaldo naman ay umusbong bilang pinuno ng kilusang rebolusyonaryo sa Cavite, na may mas organisadong pwersa at lokal na elite na sumusuporta sa kanya. Ang turning point para sa akin ay ang ‘Tejeros Convention’ noong Marso 1897. Doon inihayag ang bagong pamunuan kung saan inihalal si Aguinaldo bilang pangulo; nagdulot ito ng matinding hidwaan dahil niyurak ng halalan ang dating istrakturang pinamumunuan ni Bonifacio bilang Supremo. Pagkatapos noon, nagkaroon ng serye ng salungatan: Bonifacio at ang kanyang mga tagasuporta ay tumutol sa resulta, at nauwi sa pag-aresto niya ng mga pwersang tapat kay Aguinaldo. Sinubukan siya ng isang militar na hukuman sa Maragondon, na nagdeklara ng parusang kamatayan—at sa huli, siya ay pinatay noong Mayo 10, 1897. Hindi ako simple lang gumagawa ng hatol; maraming historians ang nagdedebate kung sino talaga ang may buong pananagutan. Personal, nakikita ko si Aguinaldo bilang isang lider na pinipilit magpanatili ng pagkakaisa at kapangyarihan sa gitna ng digmaan, pero hindi rin maikakaila ang moral na tanong kung dapat ba siyang nagpayag o nag-utos na bitayin si Bonifacio. Masakit isipin na ang isang rebolusyon na para sa kalayaan ay nagkaroon ng ganitong kapatid-laban na wakas, at iyon ang hindi ko agad malilimutan.

Hindi biro ang dugtong ng pamilya sa pagkatao ni Andres Bonifacio — palagi akong naaantig tuwing iniisip ko kung paano siya hinubog ng mga pangyayaring pamilyar sa tahanan. Lumaki siya sa Tondo, at mula sa simula ay ramdam na ramdam niya ang hirap: pagkakalayo sa pormal na edukasyon, pagkakaulila sa magulang nang maaga, at ang pagkakaroon ng responsibilidad sa mga nakababatang kapatid. Bilang isang nagbabasa at medyo sentimental na tagahanga ng kasaysayan, naiisip ko na ang mga paghihirap na iyon ang nagturo sa kanya ng tapang at malasakit sa maralitang Pilipino — hindi teorya na lang ang kanyang pananaw kundi karanasan na mismong dinaranas ng mga tao sa paligid niya. Nakikita ko rin ang impluwensya ng pamilya sa paraan ng kanyang liderato: tinuruan siyang mag-ako ng tungkulin at mag-organisa. Dahil bata pa lang ay kinailangang tumulong sa kabuhayan, natuto siyang magtrabaho ng may determinasyon at hindi natakot sa dami ng gawaing pisikal o administratibo. Ang personal niyang relasyon kay Gregoria de Jesús ay isang halimbawa rin ng kung paanong pamilyang may damdamin at pananagutan ang bumuo ng kanyang emosyonal na suporta — hindi ito laging nabibigyan ng pansin kapag pinag-uusapan ang mga digmaan, pero napakalaking bahagi ito ng kanyang kapasidad na magpatuloy. Sa huli, kapag iniisip ko si Bonifacio, hindi ko maiwasang magtaka kung paanong ang simpleng kalagayan ng pamilya — kahirapan, pagkaulila, close-knit na pagsuporta sa isa’t isa — ang nagbigay-daan sa kanya upang maging isang lider na hindi takot makipagsapalaran para sa masa. Para sa akin, mas malalim ang kanyang rebolusyon dahil ang pinagmulan niya mismo ay rebolusyonaryo sa pang-araw-araw nitong paraan, at iyon ang palagi kong dalangin na maalala ng mga nagbabasa ng kanyang buhay.

Munting tanong na bumangon sa loob ko nang una kong tinunghayan ang kuwento ni Andres Bonifacio: paano nagsimula ang isang ordinaryong binata mula sa Tondo na naging simbolo ng pag-aalsa? Ako ngayon, medyo sentimental pagdating sa mga bayani, kaya hiyang-hiyang sa akin ang mahabang pagtalakay sa buhay niya. Ipinanganak siya noong Nobyembre 30, 1863 sa Tondo, Maynila. Hindi siya lumaki sa marangyang pamilya; nagtrabaho siya nang maaga bilang bodegero at clerk—mga trabahong nagpatibay sa kanya sa gitna ng hirap ng kolonyal na lipunan. Ang mga karanasang iyon ang nagbigay sa kanya ng matinding galit sa kawalan ng pagkakapantay-pantay at nag-udyok na kumilos. Noong 1892, kasama ang ilang kasama, itinatag niya ang Katipunan—ang Kataas-taasang, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Naging 'Supremo' siya ng samahan, nagplano ng lihim na organisasyon, at nagpasimula ng pagkilos noong natuklasan ng mga Espanyol ang kilusan. Pinamunuan niya ang tinatawag na Sigaw ng Pugadlawin (o Balintawak ayon sa ibang tala) noong Agosto 1896, na sinasabing simula ng bukas na himagsikan. Nagkaroon ng hidwaan sa pamunuan ng rebolusyon at nauwi sa Tejeros Convention noong Marso 22, 1897, kung saan lumitaw si Emilio Aguinaldo bilang pinuno. Hindi naglaon, nahatulan si Bonifacio ng mga kasamahan at naaresto; siya at ang kapatid na si Procopio ay pinatay sa Maragondon, Cavite noong Mayo 10, 1897. Para sa akin, ang buhay niya ay kuwento ng tapang, trahedya, at kontrobersiya—isang tao na mula sa simpleng simula, nag-alay ng lahat para sa bayan at iniwan ang malakas na bakas sa ating kasaysayan.

Hindi ko mapigilan ang kilig tuwing pinag-uusapan si Andres Bonifacio—pero kung tatanungin mo kung kailan talaga nagsimula ang pagiging aktibo niya, sasabihin ko na hindi ito isang biglaang pangyayari kundi isang proseso na nag-uumapaw noong mga unang taon ng dekada 1890. Mula sa mga binasa ko, lumalabas na habang lumalalim ang reporma at propaganda na sinimulan ng mga ilustrado sa pamamagitan ng 'La Solidaridad', unti-unti ring nagkaroon ng politikal na kamalayan si Bonifacio. Ngunit ang pinakamalinaw na pormal na simula ng kanyang aktibidad bilang rebolusyonaryo ay noong 1892 nang itatag ang 'Katipunan' — ang lihim na samahang naglayong palayain ang bansa. Dito, napunta siya agad sa sentro ng kilusan at naging isa sa mga pangunahing tagapagtatag at kalaunan ay tinawag na 'Supremo'. Kung titingnan natin ang mas praktikal na sukatan ng pagiging aktibo—ang pagkilos at pag-oorganisa—maaaring sabihin na nagsimula ito talagang noong 1892 at nagpatuloy hanggang sa bukas na pag-aalsa ng 1896, na kinapapalooban ng tinatawag na Sigaw ng Pugad Lawin at ang agarang pag-alsa laban sa mga kolonyal na awtoridad. Personal, nakakaantig na isipin na ang isang taong nagmula sa simpleng buhay ay naging sentro ng pambansang pagkilos; iyon ang nagbibigay sa akin ng inspirasyon kapag binabasa ko ang kanyang kuwento.

Habang pinapakiramdaman ko ang alingawngaw ng lumang Tondo at mga daang dinaraanan ng mga mangangalakal noon, malinaw sa akin kung bakit nag-ugat sa karanasan ang ideolohiya ni Andres Bonifacio. Ipinanganak at lumaki sa mababang uri ng lipunan, naranasan niya ang gutom, kawalan ng seguridad sa trabaho, at mga pang-aabuso—mga bagay na hindi lang teorya kundi araw-araw na realidad. Dahil limitado ang pormal na edukasyon niya, naging masigasig siyang magbasa at mag-aral sa sariling sikap: mga polyeto, mga liham ng mga Mason, at mga akdang umiikot sa Manila. Malaki ang impluwensya ng Freemasonry—yung mga ideyal ng ‘liberty, equality, fraternity’—na nakapasok sa kanyang pananaw, pati na rin ang mga ideya mula sa Propaganda movement gaya ng mga nilalaman ng 'Noli Me Tangere' at mga reporma na hinihingi ng mga ilustrado, ngunit hindi siya humantong sa parehong konklusyon ng mga ito. Ipinundar ng mga karanasan sa pamilihan, trabahong mabigat, at mga paglabag ng kolonyal na awtoridad ang kanyang paniniwala na dapat ang masa ang kumilos at hindi umasa lang sa pakikiusap. Ang pagtatatag ng 'Katipunan' at ang moral-intelektwal na balangkas ng 'Kartilya ng Katipunan' (na sinulat ni Emilio Jacinto ngunit nagbunga ng pilosopiyang Bonifacio) ang naging konkretong anyo ng kanyang ideolohiya: radikal na nasyonalismo, pagkakapantay-pantay, at agarang pakikibaka. Ang kombinasyon ng personal na karanasan, pamilyaridad sa ipinapasang mga kaisipan mula sa Masoneria at mga akda ng repormista, at ang pagnanais na buwagin ang sistemang nagtataboy sa mga mahihirap—iyan ang pinagmulan ng kanyang paniniwala. Sa huli, ang kanyang ideolohiya ay hindi puro intelektwal—ito ay praktikal at matinding panawagan para sa pagbabago na nagmumula sa puso ng masa.

Mabilis sumisipol ang hangin sa isip ko tuwing naiisip ko kung paano nagbago ang mundo ni Andres Bonifacio matapos itatag ang Katipunan. Para sa akin, hindi lang ito simpleng samahan — ito ang naging tulay mula sa matagal na panghahayaang kolonyal tungo sa aktibong pakikibaka. Nakikita ko siya bilang isang taong nabigyan ng boses; bilang isang tao na, mula sa pagiging tagasulat ng mga dokumento at tagapagtinda ng ideya, naging lider ng masa dahil sa organisasyon at diwa ng Katipunan. Sa personal na paraan, naaalala ko yung unang beses na nagbasa ako ng mga liham at batas ng Katipunan: parang nabuhay ang mga salita. Ang Katipunan ang nagturo sa kanya kung paano mag-organisa ng mga karaniwang tao — may mga ritwal, lihim na panunumpa, at malinaw na estruktura. Naging sandigan ito para sa kolektibong pagkakakilanlan ng mga nasa ilalim ng kolonyalismo; sa halip na maghintay ng pagkilos mula sa mga ilustrado, kumilos ang mga manggagawa, magsasaka, at maliit na negosyante kasama niya. Higit pa rito, personal kong naramdaman na ang Katipunan ang nagbigay kay Bonifacio ng moral at praktikal na lehitimasyon. Nagbigay ito ng layunin at estratehiya: hindi lamang protesta kundi organisadong pakikibaka. Kung tutuusin, ang kanyang kabayanihan—hindi perpekto at puno ng tensyon—ay mas mauunawaan kapag nakita mo kung paano umusbong ang Katipunan bilang tahanan ng pag-asa at sakripisyo. Hanggang ngayon, nakakabighani pa rin ang ideya na ang isang lihim na samahan ay nakapagliyab ng damdaming makabayan na nagbago ng kasaysayan, at iyon ang palagi kong dinadala bilang aral.

Naglibot ako sa mga lugar na may koneksyon kay Andres Bonifacio at hindi ko malilimutan ang halong lungkot at paggalang na naramdaman ko — parang sinusundan ko ang yapak niya. Nagsisimula siya sa Tondo, Manila: doon siya ipinanganak at lumaki, doon nagsimulang mag-umpok ng mga pananaw na magpapaliyab sa damdamin ng marami. Habang pinagmamasdan ko ang makitid na kalsada at mga lumang bahay sa Tondo, naiisip ko kung paano naglakbay mula sa simpleng buhay patungo sa pagiging lider ng kilusan. Sumunod kong pinuntahan ang mga lugar ng mahahalagang kilos-pulitika: ang sigasig ng Katipunan na itinatag noong 1892 ay nakakabit sa mga lansangan ng Maynila, ngunit ang simbolikong pag-aalsa — ang pagkapunit ng cedulas — ay nangyari sa Pugad Lawin o Balintawak area, na ngayon ay bahagi ng Caloocan/Quezon City. Dito ko tunay na naramdaman ang bigat ng desisyon nilang mag-alsa. Kasunod nito ay ang pag-atake sa San Juan del Monte, isang pangunahing labanan na nagpakita ng unang seryosong hamon sa kolonyal na kapangyarihan. Hindi rin mawawala ang Cavite sa kwento: ang Tejeros Convention sa San Francisco de Malabon (ngayon ay General Trias) ay nagbunsod ng mahalagang hidwaan sa liderato. At ang malungkot na wakas nila — ang paglilitis at pagbitay kay Bonifacio — ay naganap sa Maragondon, Cavite, kung saan huminto ang kanyang buhay at nagsimula ang kontrobersiya tungkol sa kanyang alaala. Ang pagdalaw sa mga lugar na ito para sa akin ay parang paglalakbay pabalik sa isang makulay pero masakit na kabanata ng kasaysayan — isang mix ng pagkamangha at pamamaalam.

Habang binabalikan ko ang mga talambuhay na nabasa ko tungkol kay Andres, naiisip ko kung paano mula sa simpleng kabuhayan niya nag-ugat ang matinding galaw na iyon. Lumaki siyang maralita, nagtrabaho sa iba't ibang lugare — mula sa pagiging tindero hanggang sa pag-aasikaso ng mga papeles — kaya ramdam niya ang pagkakapantay-pantay at inhustisya na nararanasan ng mga ordinaryong tao. Dito nagsimula ang kanyang interes sa pampolitikang pagbabago; hindi ito puro teorya para sa kanya kundi praktikal na pangangailangan para itaas ang kalagayan ng mga nasa ilalim. Sa simula, sumali siya sa mga grupo at samahan na nagtataguyod ng reporma; kabilang dito ang pagiging kasapi sa mga mason at ang panandaliang ugnayan sa 'La Liga Filipina' nang itatag ito ni Rizal. Nang mag-iba ang ihip ng panahon matapos ma-deport si Rizal at nagkawatak-watak ang ilang repormistang samahan, nakita ni Bonifacio na kailangang umusbong ang mas organisadong tugon — kaya nagtatag at nagpayabong ng isang lihim na kilusan na nakatuon hindi lang sa reporma kundi sa aktwal na pag-aalsa. Ang pagtatatag ng 'Katipunan' ang isa sa pinakaunang malinaw na gawaing politikal niya: pagbuo ng lihim na istruktura, seremonya at panunumpa, sistematikong pang-recruit sa mga manggagawa at karaniwang mamamayan, at paghahanda para sa armadong pakikibaka. Nag-organisa siya ng mga lokal na sangay, naglatag ng mga alituntunin at tumatayong lider na nag-uugnay sa mga lalawigan. Para sa akin, na ang nagustuhan sa kaniya ay ang kombinasyon ng puso at gawa — di lang sigaw sa papel kundi konkretong pag-oorganisa ng mga taong handang lumaban para sa pagbabago.