Saan Makikita Ang Mga Inilathala Na Anime Sa Pilipinas?

Nakakatuwang tanong iyan — bilang tagahanga ng mga lumang nobela at kantang Pilipino madalas akong magulat kapag isang pamagat ang parang pulubi sa iba't ibang anyo. Ang problema sa tanong na 'Anong taon inilathala ang 'Busilak'?' ay hindi ito malinaw kung aling 'Busilak' ang tinutukoy: maaaring ito ay isang nobela, maikling kwento, koleksyon ng tula, kanta, o kahit pelikula. Dahil maraming manunulat at musikero ang nagagamit ng salitang busilak para ipahayag ang kadalisayan o pag-ibig, hindi nag-iisang taon ang sagot hangga't walang espesipikong may-akda o publisher. Para hindi magpaligoy-ligoy, lagi kong sinisiyasat ang front at colophon ng mismong aklat o opisyal na pahina ng release ng kanta/pelikula. Ang pinakamabilis na hakbang na ginagawa ko ay hanapin ang ISBN o catalog entry sa WorldCat o sa National Library of the Philippines — madalas nandun ang eksaktong taon ng publikasyon. Kapag kanta naman, tinitingnan ko ang liner notes, opisyal na discography, o copyright entry sa Professional Musician’s registry. Kung may barcode o ISBN, mabilis mo na malalaman ang taon at publisher. Sa ganitong paraan, mas tiyak ang sagot kaysa magbibigay ako ng random na taon at malilito tayo pareho.

Nakakatuwang isipin na ang tanong na ito ay madalas magdulot ng iba't ibang sagot depende kung saan ka maghahanap. Sa aking personal na pag-usisa, napansin ko na ang 'Kabesang Tales' ay kadalasang binabanggit bilang isang kuwentong lumitaw noong unang bahagi ng ika-20 siglo—hindi isang madaling mahanap na taon dahil madalas itong lumabas muna sa mga magasin o lokal na pahayagan bago maging bahagi ng mga koleksyon. Habang nagbabasa ako ng ilang lumang antolohiya at tala ng literatura, paulit-ulit lumilitaw ang paglalarawan na ito ay inilathala at muling inilathala sa iba't ibang anyo sa loob ng dekada 1900s hanggang 1930s. Sa madaling salita, hindi ako makapagtapat ng isang iisang taon nang may buong katiyakan; mas tama sigurong sabihin na unang lumitaw ito sa unang bahagi ng ika-20 siglo at dumaan sa maraming reprints at anthologies. Personal, nahahali ako sa pagkaakit nito—misteryoso ang pinagmulan ngunit malinaw ang halaga sa ating panitikan.

Sobrang nakakaintriga ang tanong mo! Madalas kasi nagkakagulo ang paghahanap ng eksaktong petsa kapag ang pamagat ay karaniwang salita o kapag maraming akdang may parehong titulo, kaya una kong naiisip ay linawin ang konteksto kahit hindi ako humihingi ng dagdag na detalye mula sa’yo. Ang pinakapraktikal na unang hakbang na lagi kong ginagawa ay hanapin ang copyright page o ang metadata ng mismong aklat o dokumento: doon kadalasan nakalagay ang taon ng publikasyon ng unang edisyon, pati na rin ang impormasyon tungkol sa reprints o bagong edisyon. Kung ang 'Bintana' ay nobela o koleksyon ng mga kwento, tinitingnan ko rin ang ISBN (kung meron) at sinasaliksik ko ito sa WorldCat, Google Books, at sa katalogo ng National Library of the Philippines. Kung short story naman na lumabas sa magasin o journal, mahahalata mo ang petsa sa issue number o sa masthead ng periodiko. Mahalaga ring i-differentiate ang "first publication" mula sa "popular edition" — madalas na ang petya ng unang paglabas (magazine o anthology) ay iba sa petsa ng standalone na bok na may parehong pamagat. Para sa mga digital na publikasyon, maraming beses nakita kong mas madali ang paghahanap dahil may timestamp ang post (Wattpad, blogs, at social media release). Pero kapag may reprint, translation, o bagong edition, dapat tignan ang bawat kopya nang hiwalay upang hindi malito. Personal, enjoy ako sa prosesong ito kasi parang nag-iimbestiga ka ng maliit na kasaysayan ng akda — at sa huli, ang petsa ay nagbibigay ng kontekstong makakatulong i-interpret ang nilalaman, kaya laging sulit ang paghahanap.

Sobrang nakakaintriga ang tanong mo, dahil una kong tatapusin agad sa isip na mukhang may kulang na konteksto — alin ba talagang nobela ang tinutukoy natin na may kabanatang pinamagatang ‘Hikbi’? Pero kung gusto mong malaman kung kailan inilathala ang isang nobela na may ganoong kabanata, madalas simple lang ang proseso: hanapin mo ang impormasyon sa frontmatter ng mismong libro o sa mga opisyal na talaan. Bago pa ako magkuwento ng kung paano ko hinahanap ang mga ganoong detalye, sabihin ko muna ang tipikal na mapagkukunan: ang pahina ng copyright/colophon sa unahan o hulihan ng libro ay kadalasang may petsa ng unang edisyon. Kung wala rito o secondhand copy ang hawak mo, subukan ko ang WorldCat, Google Books, o ang katalogo ng National Library ng Pilipinas — madalas nandoon ang eksaktong taon ng publikasyon. May mga pagkakataon pa na makikita ko ang ISBN at tinitignan ang publisher database para sa edition history. Bilang taong laging naghuhukay ng lumang nobela sa mga ukay-ukay at secondhand stalls, karaniwan akong nakakaharap ng edisyon na hindi malinaw ang petsa. Sa ganitong sitwasyon, tinitingnan ko ang linya ng typset, mga patalastas sa loob ng libro para sa ibang aklat na may petsang kilala, at minsan kumokontak ako sa mga book collectors o forum na nakatuon sa lumang publikasyon. Madali itong gawing mini-investigation pero satisfying kapag nahanap mo ang tunay na taon ng unang paglathala. Sa wakas, kung gusto mo, tutulungan kitang hanapin ang partikular na nobela kung may pamagat ka — pero kahit wala, sana makatulong itong guide sa paghahanap mo ng publikasyon ng nobelang may kabanatang ‘Hikbi’.

Parang may lumang cassette tape na pinaikot-ulit ko habang binabasa ang bawat pahina—ganito ang pagkakabuhay ng alaala ko noong unang lumabas ang ‘Unang Luha’. Inilathala ito noong 1999, at para sa akin iyon ang taon na nagbukas ng bagong usapan sa mga kwentong tumatalakay sa malalim na emosyon nang hindi napapahiya ang pagiging sensitibo. Naalala ko kung paano naglakbay ang librong iyon mula sa maliit na tindahan ng libro papunta sa mga kamay ng kaibigan, at paano naging usapan sa kantina at sa mga harap ng kompyuter noong bandang hapon. Mahalaga rin sa akin ang konteksto — ang huling bahagi ng dekada nobenta ay puno ng pagbabago sa kultura at teknolohiya, at ang paglabas ng ‘Unang Luha’ noong 1999 ay tumugma sa kolektibong paghahangad ng mga mambabasa para sa mas personal, mas mala-diyalogo na prosa. Hindi lang ito simpleng libro; naging saksing tinta ang edisyong iyon ng panahon. Sa madaling salita, para sa sinumang nagtanong kung kailan inilathala ang unang luha, tandaan mo: 1999 — at sa akin, nananatili ito bilang isang malambot ngunit tenaz na piraso ng pambansang diskurso.

Naging curiosity ko 'yan nang minsang nag-research ako tungkol sa mga pamagat na paulit-ulit lumilitaw sa lumang talaan ng panitikang Pilipino. Kapag tiningnan mo ang pamagat na 'Inang Bayan', makakakita ka agad na hindi ito tumutukoy sa isang iisang akda — may mga tula, maikling kwento, at periodikal na gumamit ng parehong pamagat sa magkaibang panahon. Dahil dito, wala akong maibibigay na isang tiyak na taon ng paglathala hangga't hindi malinaw kung alin sa mga akdang iyon ang tinutukoy. Masasabing karaniwan ang paggamit ng pamagat na 'Inang Bayan' sa panahon ng kilusang nasyonalista noong unang bahagi ng ika-20 siglo, kaya maraming interpretasyon at edisyon ang umiiral. Kung may partikular na kopya o may-akda kang nasa isip (hal., isang tula kumpara sa isang magasin), doon mo makukuha ang eksaktong taon. Sa trabaho ko sa mga lumang tala, madalas kong ginagamit ang catalog ng National Library at mga archival reproduction para matunton ang pinal at unang paglathala ng isang partikular na edisyon.

Ay, sobra akong na-hook sa usaping ito — lalo na kapag napapansin kung paano nagkakagulo ang mga termino sa internet. Personal kong siniyasat 'to dati dahil curious ako kung may nobela talaga na pinamagatang 'Kisapmata'. Sa mga pinagkunan ko, wala akong nakitang opisyal na paglathala ng isang kilalang nobelang may mismong titulong 'Kisapmata'. Ang mas kilala talagang reference ay ang pelikulang 'Kisapmata' na inilabas noong 1981 at idinirek ni Mike de Leon, na madalas ikinakabit sa totoong pangyayaring nagsilbing inspirasyon para sa kwento. Bilang isang taong mahilig sa retro Filipino cinema at literature, madalas kong makita na kapag tumatagal ang isang pelikula sa memorya ng bayan, nagkakaroon ng maling kredito—ang ilan ay nag-aakala na ang pelikula ay adaptasyon ng nobela kahit orihinal itong screenplay o hango sa balita. Kaya ang payo ko: kung ang tinutukoy mo ay ang sikat na kwento tungkol sa mapaniil na ama at pamilya na naging pelikula noong 1981, iyon ang taon na dapat tandaan. Pero kung may iba kang nakikitang librong may parehong pamagat na inilathala, malamang ito ay isang lokalized na nobela o maliit na publikasyon na hindi ganoon kalaganap, at maaaring mahirap hanapin sa pangkalahatang talaan. Sa huli, nakakatuwa pa ring mag-trace ng pinagmulan—parang detective work para sa fan na tulad ko—at talagang nagbubukas ito ng maraming mas malalim na usapan tungkol sa adaptasyon at pinagmulang kuwentong Pilipino.

Nakakaintriga talagang isipin kung may nobelang pinamagatang 'Dagohoy'—lalo na dahil ang pangalang iyon ay napakalakas sa kasaysayan ng Pilipinas. Batay sa malalim kong paghahanap sa mga pangkaraniwang katalogo at aklatan na madalas kong gamit (National Library online catalog, WorldCat, Google Books at ilang local university repositories), walang matibay na rekord ng isang kilala o malawak na inilathalang nobela na literal na pinamagatang 'Dagohoy' sa pambansang lebel. Madalas kasi ang 'Dagohoy' ay tumutukoy kay Francisco Dagohoy, ang lider ng pinakamahabang pag-aalsa sa kasaysayan ng bansa na nagsimula noong 1744; kaya karamihan sa pagkakabanggit sa pangalang ito ay nasa mga akdang historikal, sanaysay, o lokal na panitikang Bisaya at hindi bilang isang mainstream na nobela na may pagkakalathala sa malalaking publisher. Mayroon naman posibilidad na may maliit na indie press o thesis na gumamit ng pamagat na 'Dagohoy'—lalo na sa mga rehiyon ng Visayas kung saan mas malalim ang lokal na koneksyon kay Dagohoy. Bilang taga-hilig sa panitikan, madalas akong tumingin sa mga unibersidad sa Cebu at Bohol para sa ganitong klaseng materyal; kadalasan kasi ang mga lokal na nobela o monograp na hindi dumaan sa malaking commercial publisher ay matatagpuan lamang sa mga university archives o rehiyonal na historical societies. Kung talagang hinahanap mo ang eksaktong taon ng paglathala ng isang partikular na edisyon, ipinapayo kong tingnan ang ISBN kung mayroon, ang catalog entry ng National Library, o ang WorldCat para sa international library holdings—diyan madalas lumilitaw ang petsa at publisher. Personal na pananaw: gusto ko nang magkaroon ng nobelang pinamagatang 'Dagohoy' na naglalahad ng human side ng mga taong nasa gitna ng pag-aalsa—hindi lang ang mga politikal na pangyayari kundi ang araw-araw na buhay, paghihirap at pag-asa nila. Hanggang sa matagpuan ko ang isang opisyal na paglathala, mananatili akong mausisa at handang magbasa ng kahit anong lokal na edisyon o koleksyon kung ito ay umiiral. Sa tingin ko mas magkakaroon ng kulay at lalim ang kasaysayan kung mabibigyan ito ng malikhain at makataong presentasyon, at kung meron mang nobela na 'Dagohoy' doon sana ako unang kukuha ng sipi.