Sino Ang Kontrabida Sa Alamat Ng Durian?

Nakakatuwang isipin na ang mga alamat tulad ng sa durian ay madalas nagmula sa bibig-bibig na tradisyon bago pa man maisulat. Sa aking panlasa, ang alamat ng durian ay umusbong sa timog-silangang bahagi ng Asia — lalo na sa mga isla ng Borneo at Sumatra at sa baybayin ng Malay Peninsula — kung saan natural na tumubo ang prutas. Ang unang anyo ng kuwento ay malamang na oral folklore ng mga katutubong komunidad: mga kwentong ipinapasa mula magulang hanggang anak sa pamamagitan ng mga kuwentuhan, awit, at ritwal. Dahil dito, mahirap magtakda ng eksaktong lugar kung saan 'unang naisulat' ang alamat, dahil matagal muna itong nanirahan sa hangin ng bibig-bibig na kultura bago pa man umabot sa tinta at papel. Kung titingnan ang mga naitala, karamihan sa mga kilalang bersyon ng alamat ng durian ay lumitaw nang isinaayos at inrekord ng mga lokal na manunulat at mga mananaliksik noong panahon ng kolonyalismo — mga koleksyon ng kuwentong-bayan at etnograpikong tala noong huling bahagi ng ika-19 at unang bahagi ng ika-20 siglo. May mga sinulat ding paglalarawan ng prutas mula sa mga manlalakbay at mangangalakal na Europeo, ngunit ang mga iyon ay kadalasan tumutukoy sa kakaibang amoy at lasa ng prutas, hindi direktang sa alamat. Kaya sa praktikang pangkasaysayan, masasabi kong ang alamat ay unang nailathala sa anyo ng mga koleksyon ng kuwentong-bayan at mga lokal na manuskrito matapos itong magtagal bilang oral tradition sa rehiyon, at iyon ang dahilan kung bakit iba-iba at makulay ang mga bersyon mula sa Malaysia, Indonesia, at maging sa mga katimugang bahagi ng Pilipinas. Sa personal, gustung-gusto ko ang ideang mas unang nabuhay ang alamat sa mga aping palad ng mga grandmothers at storytellers kaysa sa opisyal na tinta ng mga libro — mas sariwa, mas maraming kulay, at laging nagbabago depende sa nagsasalita at sa lugar.

Naku, talagang kakaiba ang alamat ng durian kumpara sa ibang alamat ng prutas — at ramdam ko 'yan mula pagkabata kapag sumisingaw ang amoy nito sa kanto ng baryo namin. Madalas na ang mga alamat ng prutas tulad ng 'mansanas' o 'granada' sa mga kuwentong banyaga ay puno ng simbolismong moral o cosmological (halimbawa, tukso, buhay-at-kamatayan). Pero ang mga alamat ng durian dito sa Timog-silangang Asya ay mas tactile at sensorial: hindi lang tungkol sa kung ano ang prutas, kundi kung paano mo ito nararamdaman — ang mabangong-ka-naangam na halo ng matamis at mabaho, ang matulis na balat na parang depensa ng kalikasan, at ang bigat na parang may dalang lihim. May isang alamat na narinig ko sa palengke: ang durian raw ay ipinanganak mula sa galit ng isang diwata na nais protektahan ang kagubatan mula sa mga gutom na tao. Ibang-iba ito sa tipikal na 'forbidden fruit' na may moral na aral; ang durian ay nagbibigay-diin sa relasyon ng tao sa kapaligiran, sa respeto at takot. Ang ibang alamat ng prutas madalas naglalarawan ng pagbabago ng anyo—tao naging puno o kabaligtaran—pero sa durian, laging may elemento ng communal ritual: may mga paniniwala tungkol sa tamang oras ng pag-ani, mga bakas ng anino ng espiritu sa paligid ng puno, at mga babala kung saan hindi pwedeng kainin dahil maaaring magdulot ng sumpa o sakit. Kaya para sa akin, ang durian mythos ay mas malapot, mabaho, at mas personal; hindi siya abstraction lang ng moralidad, kundi masyadong nakalapat sa katawan at sabik sa sensasyon — isang alamat na puwedeng panghawakan, amuyin, at pagpilian kung kasama o hindi sa hapag-kainan.

Lumang kuwento ang palaging naririnig namin sa Mindanao tungkol sa durian — hindi yung biro-biro lang, kundi yung parang napapakinggan mo sa dapithapon habang nagkakape ang matatanda. Sa bersyon na paborito ko, nagsimula ang prutas bilang biyaya ng isang diwata o 'mama' ng kagubatan na nagmahal sa isang tao. Sinubukan ng tao na sirain ang kagubatan at inialay niya ang kanyang puso para maprotektahan ng diwata ang mga halaman; bilang gantimpala, ipinadala nito ang isang puno na may napakatamis na bunga. Ngunit dahil natakot ang ibang tao na lanternin ang kayamanan, pinatindig ng diwata ang balat ng bunga ng matutulis na tinik upang hindi madaling kunin — kaya nagkaroon ng durian. May iba pang bersyon na halos pabiro pero may aral: may mag-asawa na hindi marunong magbahagi, kaya ang prutas ay pinarusahan ng mga espiritu at binigyan ng malakas na amoy at matitinik na balat bilang babala sa pag-iimbot. Sa taktika ng oral tradition, nabuhay ang mga kuwento bilang paliwanag sa kakaibang anyo at amoy ng durian — isang halo ng paghanga at pag-iingat. Sa tuwing naririnig ko ang mga ganitong alamat, hindi maiwasang mapasulyap ako sa mga lumang puno sa baryo. Para sa akin, ang alamat ay hindi lang paliwanag sa pinagmulan ng prutas, kundi salamin din ng paraan ng mga tao sa Mindanao na iugnay ang kalikasan sa moralidad, komunidad, at paggalang sa mga espiritu ng kagubatan.

Nakakatuwang balikan ang mga kuwentong binabati ko noon sa paminsan-minsang salu-salo — ang ‘alamat ng durian’ isa sa mga iyon na laging may ngiti sa dulo ng isip ko. Para sa akin, ang pinaka-malinaw na moral ay tungkol sa hindi paghuhusga sa panlabas: ang durian, mabaho sa labas pero napakasarap sa loob, parang paalala na hindi dapat agad i-dismiss ang isang bagay o tao dahil sa unang impression. Madalas kong ginagamit yun kapag may bagong kakilala o bagong laro na mukhang weird sa simula pero satisfying pala kapag binigyan ng chance. May isa pa akong gustong idugtong: ang kuwento ay may leksyon tungkol sa pag-aalaga sa kalikasan at pagpapahalaga sa biyaya. Sa ilang bersyon, may elementong nagpapakita na ang sobrang pagnanasa o kawalan ng respeto ay nagdudulot ng kaparusahan o kahihiyan — parang babala na hindi dapat abusuhin ang yaman ng paligid. Nakikita ko rin dito ang tema ng pasasalamat: ang komunidad na nagmamalasakit sa puno o nag-aalay ng tamang pagtrato ay siyang nakikinabang. Sa personal na karanasan, tuwing may pagkakaiba ako ng panlasa sa barkada — halimbawa gustung-gusto ko ang kakaibang anime o indie game — natutulungan ako ng aral na ito para manatiling bukas ang isip at mapagpasensya. Hindi lahat ng mabaho o kakaiba ay masama; minsan kailangan lang ng tiyaga at respeto para makita ang tunay na halaga. Tapos, natutuwa ako na may kuwentong nagsisilbing tagapagpaalala na kahit ang pinakamalakas na amoy o kakaibang itsura ay maaaring may magandang kwento sa likod nito.

Nakakatuwa kapag nakaupo ako sa ilalim ng lampara habang nagkukuwento ang mga matatanda — iba talaga ang timpla ng kanilang boses: mabagal, may paghinto sa tamang sandali, at puno ng maliliit na pasaring na nagpapatawa sa mga bata. Sa amin, ang alamat ng durian ay sinasabi na parang kantang paulit-ulit; may paunang himig na pinipilit nilang gawing misteryoso: ‘may puno na lumaki dahil sa luha ng isang dambuhalang diwata’. Habang binibigkas nila, hinihila nila ang mga salita, sinasamasama ang huni ng hangin at mga tunog ng gabi, para parang nagiging buhay ang puno sa harap namin. Madalas may dramatikong elemento: may isang matandang lalaki na tumatayo, iniimbento ang kilos ng punong natutulog; may babae naman na sumusupil-supil ng dugo-buhok na parang kinukulot ang hangin para ipakita na mabaho at matulis ang bunga. Hinahati-hati nila ang mga eksena, inuulit ang isang linya na may paos: ‘huwag hayaang kumagat ang walang takot’, at doon nalalaman ng mga bata na may leksyon tungkol sa pag-iingat at paggalang sa kalikasan. Hindi mawawala ang pagtawa sa dulo: kahit nakakatakot ang iba pang bahagi, sinasama nila ang biro tungkol sa amoy na ‘di mo malilimutan’ at ang paraan kung paano pinapalamanan ng matatanda ang kuwento gamit ang pagkain, kantahan, at maliit na aral — parang pag-eehersisyo ng kolektibong memorya ng baryo. Lagi akong umaalis na may ngiti, naalala ang amoy at ang takot na parang alamat mismo ang buhay ko.

Naku, napansin ko agad na kakaunti talaga ang eksaktong pelikulang tumatalakay sa alamat ng durian — at kapag nagsasalita ako ng ‘eksaktong’, tinutukoy ko yung feature-length na malinaw na adaptasyon ng isang kilalang durian folktale. Sa totoo lang, ang pinaka-kilalang pelikula na may durian sa pamagat ay ang ‘Durian Durian’ ni Fruit Chan, pero hindi naman ito tumatalakay sa alamat ng prutas; ginagamit lang ang durian bilang simbolo ng lugar at buhay ng mga karakter sa lungsod. May dating irony doon na nakakatawang isipin: maraming maaanghang na kuwentong bayan ang nakakubli sa mga baryo, pero bihira silang maiangat sa malalaking pelikula. May napanood naman akong mga short film at dokumentaryo sa lokal na film festivals na nag-eeksperimento sa mitolohiya ng durian — mga maikling kuwentong bayang pinaghalo sa horror o magical realism. Personal akong naka-attend ng isang indie screening kung saan isinadula nila ang alamat sa isang maikling pelikula: simple lang ang produksiyon pero malakas ang dating dahil sa atmospera at tunog ng kagubatan. Para sa akin, mas madaling makita ang alamat ng durian sa mga maikling pelikula, teatro, o web series dahil mas mura ang paggawa at mas malaya ang pagsasalaysay. Kung hahanap ka ng pelikula tungkol sa alamat ng durian sa online archives o festival lineups, mas mainam maghanap ng mga lokal na short film at dokumentaryo — doon kadalasan lumalabas ang mga ganitong adaptation. Ako? Lagi akong umaasa na may isang direktor na magkakaroon ng puso at babaan ng budget para gawing pelikulang pambayan ang isa sa mga nakakatuwa at nakakakilabot na alamat ng ating prutas. Talaga, nakaka-excite isipin.

Sobrang natuwa ako noong napag-usapan namin ng tropa ko ang iba't ibang alamat tungkol sa durian habang nagtatanghalian—parang episode-recap sesh pero tungkol sa prutas! Sa mga usapan namin lumabas na hindi lang iisang kuwento ang umiikot; sa bawat probinsya at isla may konting twist. May mga bersyon na nagpapaliwanag kung bakit mabango para sa iba at masangsang naman para sa iba: meron nagsasabing regalo ito mula sa mga espiritu, may iba namang nagsasabing bunga ng sumpa o pagbabago mula sa tao tungo sa puno. Kapansin-pansin na madalas nabibigyang-paliwanag ang matalas na balat at malakas na amoy sa pamamagitan ng mitolohiyang may elementong metamorphosis—isang tao o hayop na naging puno, o isang diyos na nagbigay ng prutas bilang ganting-parangalan o parusa. Nalibang ako dahil iba-iba rin ang tono ng mga alamat: may makataong trahedya, may nakakatawang pabula na may aral, at may misteryosong kwento na may babala—tulad ng mga paniniwala na hindi dapat pagsabayin ang durian at alak dahil delikado. Habang naglalakad papunta sa palengke, napapansin ko na ang mga matandang nagkukwentuhan ay may kanya-kanyang bersyon: ang nanay ng kapitbahay ko nagpapaliwanag na ang durian ay dating isang mabait na nilalang na pinakasalan ng kalikasan; ang pinsan kong taga-Borneo naman, may kakaibang twist na umaapela sa espiritu ng gubat at ang proteksyon nito sa bunga. Sa huli, nagugustuhan ko kung gaano kalawak ang imahinasyon ng mga komunidad—parang alternate universes sa paborito nating serye—na gumagamit ng parehong elemento para ipaliwanag ang parehong prutas. Hindi kailangan isang 'opisyal' na alamat lang; mas masarap namnamin ang iba’t ibang bersyon habang kumakagat ng matamis at malinamnam na laman ng durian, kasama ang maiinit na debate sa tropa tungkol sa tunay na pinagmulan ng amoy nito.

Nakakatuwa isipin na ang 'alamat ng durian' ay hindi palaging may isang iisang pangunahing tauhan na pareho sa lahat ng bersyon—madalas, ako mismo kapag nakikinig ng kwento sa baryo ay napapansin na ang bida ay nagbabago depende sa tagapagsalaysay. Sa ilang bersyon, ang pangunahing tauhan ay isang dalagang mapagmahal at masunurin na nagkamali lang ng loob at dahil doon nagbunga ang durian bilang leksyon o alaala ng kanyang kuwento. Sa iba naman, isang magsasaka o mangingisda ang sentro: isang ordinaryong tao na nakakita o nakasubok ng kakaibang bunga at dahil sa kanyang aksyon (paggalang o pagkamakasarili) naikwento kung bakit mabangis ang balat at makremoso ang laman ng durian. Madalas nakikita ko ang tauhang ito bilang representasyon ng tao sa harap ng kalikasan—may halo ng kagandahan at kagaspangan. Bilang tagahanga ng mga alamat, gustung-gusto ko ang mga bersyong nagbibigay-diin sa moralidad: kung paano ang karakter ay nagpapakita ng kabutihang-loob o kapalaluan ay siyang nagtutulak ng pagbabago. Kahit na wala silang pare-parehong pangalan o edad, pare-pareho ang tema: ang tao at ang bunga, at kung paano nagiging simbolo ang durian ng aral at pagkakakilanlan ng komunidad. Sa huli, para sa akin, ang puso ng alamat ay lagi ang taong kumikilos—iyan ang tunay na bida sa kwento, kahit iba-iba ang mukha niya sa bawat salaysay.