Sino-Sino Ang Pangunahing Tauhan Sa Hinilawod Epiko?

Sobrang tuwa ako tuwing napag-uusapan si 'Hinilawod' — para sa akin, parang isang mapa ng isang napakalawak na daigdig na umiikot sa Panay. Ang pinaka-malinaw na lugar na inuugnay ko rito ay ang kalupaan ng Panay mismo: mga bulubundukin, malalawak na kagubatan, at baybayin. Madami sa mga pangyayari ay nagaganap sa paanan at tuktok ng bundok, lalo na sa kilalang Mount Madja-as, na madalas binabanggit bilang tagpuan ng mga diyos at bayani. Ang mga komunidad ng Sulod, ang mga matatandang mang-aawit mula sa gitnang Panay, ang siyang nagpanatili ng epikong ito kaya ramdam mo ang lokal na kulay — ang mga baryo sa kabundukan, maliliit na ilog, at mga tarangkahan ng gubat na parang may sariling buhay. Bukod sa mga pook na totoo sa mapa, napakarami ring supernatural na lokasyon sa 'Hinilawod' — mga ilalim-dagat na kaharian, mga parang sa langit at mga kuweba na nagiging lagusan patungo sa ibang daigdig. Napapansin ko rin ang matinding koneksyon ng epiko sa dagat: may mga eksena ng paglalayag at pakikipagsapalaran sa malalayong pulo, kaya feeling ko sumasakay ang mga bayani mula sa baybayin ng Panay patungong iba pang isla sa rehiyon. Ang interaksyon ng makatotohanan at mahiwaga ang nagpapalalim sa setting. Sa huli, kapag binabasa o pinapakinggan ko ang 'Hinilawod', naiimagine ko ang Panay bilang isang layered na mundo — may real-world na kabundukan at karagatan, at may epic na espasyo kung saan pumapailanlang ang mga diyos, espiritu, at bayani. Nakakagaan ng loob isipin na ang mga lumang lugar na iyon ay buhay pa rin sa mga awit at kwento ng mga tao.

Nakakabighani talaga kung iisipin kung paano nagsasalamin ang sintaks ng epiko sa kultura ng atin. Sa tuwing pinapakinggan ko ang mga linya mula sa ‘Biag ni Lam-ang’ o sa mga ulat ng ‘Hudhud’, halata ang paulit-ulit na mga porma—mga epitet, tuwirang pagtawag, at ritwal na pag-uulit na parang awit. Hindi lang ito palamuti ng panitikan; nagtuturo ito ng halaga: paggalang sa nakatatanda, tapang sa labanan, at ang obligasyon sa pamilya at komunidad. Ang syntax na paulit-ulit at sadyang ritmatiko ay tumutulong sa pag-alaala at sa pagsasalin ng kolektibong alaala mula sa isang henerasyon patungo sa susunod. Bilang taong mahilig sa mga kwentong-bayan, nakikita ko rin kung paano ipinapakita ng istruktura ang paraan ng pag-iisip ng komunidad. Minsan ang kwento ay hindi linear—may mga digresyon, genealogiya, at mitolohiyang napapaloob na nagbibigay konteksto sa gawaing panlipunan at panrelihiyon. Ang sintaks ay parang ritwal: inuulit, pinatatag, at binibigyang-diin ang mga kaugalian at pananaw ng lipunan. Sa madaling salita, ang epiko ay hindi lang naglalarawan; ito rin ay gumagawa ng kultura sa pamamagitan ng paraan ng pagsasalaysay, at iyon ang palagi kong iniisip kapag naririnig ko ang mga sinaunang awit na iyon.

Pagbukas ng unang taludtod ng 'Biag ni Lam-ang', nabubunyag agad sa akin ang ilang malalaking tema: kapalaran, pagkabayani, at ang ugnayan ng tao sa sobrenatural. Para sa akin, ang epiko ay hindi lang kuwentong pakikipagsapalaran kundi isang salamin ng panlipunang pagpapahalaga—ang dangal, utsong makipaglaban para sa pamilya, at ang kahalagahan ng komunidad. Nakikita ko ang tema ng tadhana dahil halos lahat ng kilos ni Lam-ang ay tila may nakatakdang landas: ipinanganak na kakaiba, naglakbay, nakipaglaban, at may mga kakaibang pagsubok na mustang pinanday ang kanyang pagkatao. Nais ko ring itampok ang tema ng pag-ibig at panliligaw—hindi simpleng romansa kundi isang ritwal na sinasabak sa harap ng lipunan. Nakakatawang isipin na kahit sa epiko, humor ang nilalagay para balansehin ang drama: mula sa mga usapang pang-araw-araw hanggang sa mga mahiwagang tagpo. At siyempre, buhay ang relihiyon at paniniwala sa sobrenatural: mga espiritu, mahika, at mga kakaibang hayop na lumalabas bilang bahagi ng normal na mundo ni Lam-ang. Sa kabuuan, kapag binabasa ko ang 'Biag ni Lam-ang', pakiramdam ko'y nakikipag-usap ang sinaunang komunidad sa akin—totoo, malikot, at puno ng aral na hindi nawawala sa modernong panahon.

Tuwing naiisip ko kung paano isinulat ng mga sinaunang manunulat ang mga epiko, naiimagine ko ang isang gabi sa palasyo o sa tabing-apuyan: may bards o manunugtog na nagpapalutang ng kuwento habang umaagaw-buhay ang mga tagapakinig. Sa unang yugto, hindi ito simpleng pagsulat kundi pagbigkas—mga tinig na nag-iimprovise gamit ang mga paulit-ulit na parirala at bersong akma sa ilang metro, gaya ng dactylic hexameter sa loob ng tradisyon ng mga Griyego o ang ankla ng shloka sa mga epikong Sanskrit. Ang mga oral na teknik na ito—stock epithets, formulaic phrases, at ritmikong istruktura—ang nagsilbing memory aid para sa tagapag-ulat. Madalas din nilang isinusulat ang mga bahagi ng epiko nang paunti-unti kapag nagkaroon na ng mas matatag na materyales tulad ng papyrus o mga pergamino. Sa huling yugto may mga kompilador o redactors na nagtipon at nag-edit ng iba’t ibang bersyon, kaya may pagkakaiba-iba sa mga salin. Nakakabilib isipin na kahit hindi pa malawak ang pagsusulat noong una, napanatili ang lawak at lalim ng mga kuwento—mula sa 'Iliad' hanggang 'Mahabharata' at 'Gilgamesh'—dahil sa masiglang kultura ng performance at hilig ng komunidad sa pakikinig. Para sa akin, ang prosesong iyon ay parang isang buhay na organismo: lumalago, nagbabago, at nananatiling buhay sa bawat pagbigkas.

Sariwa pa sa isip ko ang mga lumang epiko habang iniisip ang tanong mo. Sa simpleng salita: walang iisang sukat para sa isang kwentong epiko — sobrang flexible ang saklaw. Kung magbabase ka sa mga klasikong epiko tulad ng 'Iliad' at 'Odyssey', naglalaro ang mga iyon sa libu-libong linya (na kapag inilipat sa modernong layout ay umaabot sa ilang daang pahina bawat isa, mabibilang mula 300 hanggang 600 pahina depende sa edition). Mayroon ding maikling epikong tula na mas kaunti lang ang pahina, at mayroon namang sobrang haba na hinahati sa maramihang volume. Pagdating sa modernong nobela na tinatawag na 'epic' — kadalasan fantasy o historical sagas — madalas akong makakita ng 600–1,200 na pahina kapag pinagsama-sama ang buong saga o mga book set. Halimbawa, ang mga malalaking serye na binubuo ng maraming tomo ay sa kabuuan umaabot ng libu-libong pahina, pero kadalasan nagtitiyak ang publishers na hatiin ito para hindi nakakatakot sa mambabasa. Sa aking karanasan, kapag nagbasa ako ng isang epiko, ang dami ng pahina ay hindi lang sukatan ng 'epiko-ness' — mas mahalaga ang lawak ng mundo, dami ng karakter, at lalim ng mga tema. Natutuwa ako kapag hindi lang haba ang basehan ng pagiging epiko, kundi pati intensity at scale ng kwento.

Naku, kapag tinatalakay ko ang mga epiko ng Pilipinas parang nagbubukas ng isang lumang kaban na puno ng bango at alab. Sa partikular, napansin ko na halos lahat ng epiko—mula sa 'Hudhud' ng Ifugao hanggang sa 'Darangen' ng Maranao at 'Biag ni Lam-ang' ng Ilocano—may malakas na tema ng paglalakbay at pagsubok. Karaniwan may bayani na dumaraan sa mga ritwal, lumalaban sa mga kakaibang nilalang, at bumabalik na may bagong karunungan; simbolo ito ng pagkahinog, responsibilidad sa komunidad, at pag-iral ng mga tradisyonal na tungkulin. Bukod diyan, malalim din ang ugnayan ng tao at kalikasan sa mga epikong ito. Nakararamdaman ko ang paggalang sa mga bundok, ilog, at hayop—hindi lang bilang tanawin kundi bilang may buhay at di-malayang kapangyarihan. Mayroon ding temang pananampalataya at kosmolohiya: pagpapaliwanag kung paano nabuo ang mundo, ugnayan ng tao sa mga espiritu, at ritwal para humingi ng biyaya o kapatawaran. Sa ibang epiko makikita rin ang halaga ng pagkakaisa, paggalang sa matatanda, pag-iingat sa dangal ng pamilya, at minsan kritika sa mapang-abusong kapangyarihan. Natutuwa ako dahil hanggang ngayon, ang mga elementong ito ay sumasalamin pa rin sa ating pang-araw-araw—mga aral na pwedeng iangkop sa modernong buhay at pagkakakilanlan.

Ang epiko ng 'Ibalon' ay tumatalakay sa iba't ibang mga tema na bumabalot sa kulturang Pilipino. Isa sa mga pangunahing tema nito ay ang kagitingan at katapangan. Ang mga bayani tulad nina Handiong at B. H. L. (Baltog) ay nagpapakita ng kanilang lakas at determinasyon sa harap ng mga pagsubok at panganib, lalo na sa pakikipaglaban sa mga halimaw na bumabalot sa kanilang bayan. Ang tema ng pakikipagsapalaran ay lumalabas din sa kanilang mga paglalakbay, kung saan kinakailangan nilang mahanap ang mga solusyon sa mga suliranin na kanilang nakaharap. Ang pagmamahal sa bayan ay isa pang temang mahalaga sa epiko. Makikita ang pagnanais ng mga tauhan na protektahan at ipaglaban ang kanilang mga lupain at mga tao mula sa mga kaaway at panganib. Ang yaman ng mga tradisyon at kultura ng mga taong Ibalon ay makikita sa kanilang pagdiriwang ng mga tagumpay at sa pag-alala sa mga bayani. Ang salin ng mga kwento mula sa isang henerasyon patungo sa iba ay nagpapakita ng yakap ng kanilang mga ugat sa kasaysayan na nagbibigay-diin sa kanilang pagkakakilanlan bilang mga Pilipino.

Kapag pinag-uusapan ang mga epiko at alamat, hindi maiiwasang lumutang ang mga kwento ng ating lahi. Isa sa mga pinakamahalagang epiko sa ating kultura ay ang 'Ibalon', na puno ng diwa, kahulugan, at mga leksyon na mahigpit na nakaugat sa ating kasaysayan bilang mga Filipino. Ang epiko ay hindi lamang isang pagsasalaysay ng mga bayani at kanilang mga pakikipagsapalaran, kundi ito rin ay isang salamin ng ating identidad bilang isang bansa. Ang mga tauhan dito, kabilang sina Baltog, Handyong, at ang iba pa, ay hindi lamang mga karakter; sila rin ay simbolo ng ating lakas, katatagan, at pag-asa. Sa bawat kwento ng kanilang pakikipaglaban sa mga pagsubok at pagsubok, nagiging inspirasyon ang kanila mga karanasan sa atin, na nagtuturo ng kahulugan ng katapatan sa sarili at sa bayan. Isa pang mahalagang aspeto ng 'Ibalon' ay ang koneksyon nito sa mga lokal na pamana at tradisyon. Ang epiko ay naglalarawan ng kapaligiran ng Bicol Region at ang mga kaugalian ng mga tao dito. Sa pag-aaral ng 'Ibalon', maaalala ng mga Filipino ang kanilang mga ugat at ang mga katutubong kultura na nananatiling mahalaga sa atin. Ang kwentong ito ay nag-aambag sa ating mensahe ng pagkakaisa sa pambansang pagkakakilanlan, nagbibigay-diin sa pagkakaiba-iba ng ating mga rehiyon habang pinagsasama-sama ang ating mga karanasan at tradisyon. Sa panahon ng modernisasyon, may mga pagkakataon na tila nalilimutan na natin ang ilan sa mga kwentong ito, ngunit ang 'Ibalon' ay nagsisilbing paalala na ang ating mga pinagmulan ay mahalaga. Ang pag-aaral at pag-unawa sa mga epiko ay hindi lamang isang akademikong pagsasanay kundi ito ay pagpapahalaga sa ating pagkatao. Ang mga kwento ng 'Ibalon' ay nagbubukas ng mga diskurso tungkol sa mga isyu sa lipunan, tulad ng mga pakikibaka ng mga magsasaka, ang halaga ng kalikasan, at ang pag-usbong ng bayan. Sa ganitong paraan, nagiging isang makapangyarihang kasangkapan ito para sa mas malalim na pag-unawa sa ating kasalukuyan. Sa huli, ang 'Ibalon' ay hindi lamang isang kwento ng kah heroism kundi isang yaman ng ating kasaysayan at kultura na dapat ipagmalaki at ipasa sa susunod na henerasyon. Ang mga tema ng kag bravery, pagmamahal sa kalikasan, at paguudyok sa pagkakaisa ay namamayani sa kwentong ito. Madalas na naiisip na ang mga epiko ay para lamang sa mga mambabasa ng nakaraan, ngunit sa katunayan, may mga aral ito na maari pa ring iangkop sa ating modernong buhay. Tila nagbibigay liwanag ang 'Ibalon' sa ating mga paglalakbay bilang mga Filipino, na nagtuturo sa atin na saan man tayo mapunta, dala-dala natin ang kwento ng ating bayan.