Paano Isinulat Ng Mga Sinaunang Manunulat Ang Kwentong Epiko?

Nagulat ako nang masimulan kong tuklasin ang pinagmulan ng mga epikong Ifugao — hindi pala ito isang bagay na bigla lang lumitaw. Lumago ito mula sa malalim na kultura ng mga Ifugao sa Cordillera, kung saan ang agrikultura, lalo na ang pagtatanim at pag-aani ng palay sa hagdang-hagdang palayan, ay sentro ng buhay. Ang mga epiko tulad ng mga bahagi ng ‘Hudhud’ ay nabuo bilang oral na tradisyon na ipinapasa mula sa mga matatanda papunta sa kabataan, kadalasan ay inaawit o dinuduyan sa mahahalagang okasyon tulad ng ani, kasal, at paglilibing. Sa mga awit na ito, makikita mo ang mga bayani, tunggalian, at mga aral tungkol sa dangal, paggalang, at pakikipagkapwa. Mahalagang tandaan na hindi ito gawa ng iisang manunulat kundi produkto ng kolektibong alaala. Habang tumatagal, nadaragdagan ang kwento—may mga lokal na bersyon, adaptasyon, at mga dagdag na eksena—depende sa tumatanghaling mag-aaral at tagapagtanghal. May mga antropologo at lokal na mananaliksik na nagrekord at nag-aral upang mapreserba ang mga ito, at dahil sa ganitong pagtutok, mas lalo kong naappreciate ang pagiging buhay at dinamiko ng kulturang Ifugao. Para sa akin, ang mga epikong ito ay pari-pariho ring talaan ng komunidad at sining na patuloy na humuhubog sa kanilang pagkakakilanlan.

Sariwa pa sa isip ko ang mga lumang epiko habang iniisip ang tanong mo. Sa simpleng salita: walang iisang sukat para sa isang kwentong epiko — sobrang flexible ang saklaw. Kung magbabase ka sa mga klasikong epiko tulad ng 'Iliad' at 'Odyssey', naglalaro ang mga iyon sa libu-libong linya (na kapag inilipat sa modernong layout ay umaabot sa ilang daang pahina bawat isa, mabibilang mula 300 hanggang 600 pahina depende sa edition). Mayroon ding maikling epikong tula na mas kaunti lang ang pahina, at mayroon namang sobrang haba na hinahati sa maramihang volume. Pagdating sa modernong nobela na tinatawag na 'epic' — kadalasan fantasy o historical sagas — madalas akong makakita ng 600–1,200 na pahina kapag pinagsama-sama ang buong saga o mga book set. Halimbawa, ang mga malalaking serye na binubuo ng maraming tomo ay sa kabuuan umaabot ng libu-libong pahina, pero kadalasan nagtitiyak ang publishers na hatiin ito para hindi nakakatakot sa mambabasa. Sa aking karanasan, kapag nagbasa ako ng isang epiko, ang dami ng pahina ay hindi lang sukatan ng 'epiko-ness' — mas mahalaga ang lawak ng mundo, dami ng karakter, at lalim ng mga tema. Natutuwa ako kapag hindi lang haba ang basehan ng pagiging epiko, kundi pati intensity at scale ng kwento.

Tamang-tama, may simpleng formula akong sinusunod kapag gumagawa ng maikling epiko at madalas itong gumagana sa classroom setting. Una, magdesisyon ka agad sa sentrong damdamin o tema — pag-ibig, paghihiganti, sakripisyo, o paglaya. Sa epiko, mataas ang pusta: hindi lang personal na problema ang haharapin ng bida kundi ang kapalaran ng isang pamayanan o simbolikong bagay. Piliin ang iyong bayani: hindi kailangang perpekto. Isipin mo ang kanyang pinakamalakas at kahina-hinalang katangian at kung paano ito susubukan sa loob ng tatlong malinaw na yugto: pag-alis/hamon, krisis, at pagbabalik o bagong simula. Sunod, magpokus sa tatlong eksena na nagdadala ng malaking emosyon at pagbabago. Sa bawat eksena, gumamit ng matatalim na imahen at iwasan ang sobrang paglalarawan—pilitin ang dialogo at kilos na magpakita ng pagbabago. Maglagay ng isang paulit-ulit na linya o motif (hal., isang lumang pluma, kanta, o pangakong iniwan) na magbibigay ng epikong feel. Panghuli, i-edit nang ugat: bawasan ang filler at palakasin ang simbolismo. Kapag binasa ko noon ang maikling epiko ko sa klase, napansin kong mas tumatak sa mga kaklase sa tuwing may makulay na imahe at paulit-ulit na linya — subukan mo rin, malakas ang resonance ng maliit pero matapang na detalye.

Nakakatuwang isipin kung paano umiikot ang dalawang anyo ng panitikan na ito sa puso ng ating kultura. Ako mismo, kapag binasa ko ang 'Biag ni Lam-ang' bilang batang naglalaro sa plasa, ramdam ko ang ritwal ng pagkukuwento: madamdamin, puno ng epiko at gawaing kabayanihan, sinasabi nang may paulit-ulit na porma at epitetong madaling maalala. Ang kwentong epiko—tulad ng 'Hudhud' o 'Darangen'—karaniwan ay oral tradition, nakatuon sa isang bayani, may supernatural na elemento, at ipinapasa mula sa henerasyon-genera­siyon; layunin nitong itala ang kasaysayan, kaugalian, at paniniwala ng isang buong komunidad. Samantalang ang nobela, sa karanasan ko sa pagbabasa ng 'Noli Me Tangere' at 'Dekada '70', ay mas pinapaloob: sinulat ng isang indibidwal na may malinaw na intensyon, mas nakatutok sa karakter, sikolohiya, at lipunan. Nakasulat sa prosa, may mas organisadong balangkas at kabanata, at madalas naglalabas ng kritikang panlipunan o pagsusuri ng panahon. Sa madaling salita, epiko = pampublikong alamat na inuulit sa berso; nobela = mas personal, mas sistematikong salaysay sa prosa na nag-eeksperimento sa iba't ibang pananaw at estilo. Pareho silang mahalaga para sa akin: ang epiko para sa ugat at ritwal, nobela para sa pakikipag-usap sa modernong panahon.

Tuwing naiisip ko ang modernong pagdadala ng ating mga epiko sa pelikula, agad kong naaalala ang mga adaptasyon ng ‘Biag ni Lam-ang’. May ilang independent at regional na pelikula at maikling pelikula na tumanggap ng inspirasyon mula sa epikong Ilokano—hindi palaging literal ang pagsunod sa orihinal na teksto, pero ramdam mo ang mga tema: kabayanihan, pakikipagsapalaran, at pagmamalasakit sa komunidad. Isa sa mga dahilan kung bakit madalas pinipiling gawing pelikula ang ‘Biag ni Lam-ang’ ay dahil madali itong i-moderno habang pinapanatili ang pulso ng orihinal: mga supernatural na elemento, malalaki ang stakes, at may humor pa rin. Nakakita ako ng mga animated at live-action na bersyon sa mga film festival at university screenings—may mga filmmaker na nag-eeksperimento sa visual style, habang may iba na mas tradisyonal ang storytelling. Kung naghahanap ka ng isang panimulang pelikula para maramdaman ang epiko sa screen, maghanap ka ng mga indie festival entries at dokumentaryong tumatalakay sa ‘Hinilawod’, ‘Ibalon’, o ‘Biag ni Lam-ang’—madalas doon lumilitaw ang pinaka-makulay na modernong adaptasyon at interpretasyon. Personal, mas trip ko kapag may halong modern sensibility pero may respeto sa pinagmulan—parang nag-uusap ang nakaraan at kasalukuyan sa iisang frame.

Sobrang saya nitong tanong—alam ko agad kung bakit maraming tao naguguluhan kapag tinatanong kung alin ang "pinakamahusay" na salin ng 'Hinilawod'. Para sa akin, hindi lang iisang edisyon ang dapat ituring na pinakamagaling; mas tamang tingnan kung ano ang kailangan mo. Kung gusto mo ng malalim na pag-unawa sa orihinal na bersyon, mas maganda ang isang bilingual edition na may literal na pagsalin kasama ang orihinal na salita ng mga Sulod na manunug. Ganito makikita mo ang istruktura ng tugmaan, ang paulit-ulit na formula, at ang salitang may malalim na kultural na kahulugan. Sa kabilang banda, kung babasahin ito dahil nais mong maramdaman ang epiko bilang isang kuwento, mas maganda ang poetikong pagsalin na nagre-render ng ritmo at damdamin sa modernong Filipino o Ingles. Ang pinakamahusay na edisyon para sa akin ay yaong may kombinasyon: may literal na salin, may poetic rendition, at may malawak na footnotes at paliwanag tungkol sa ritwal, mga katawagan, at mga pangalan ng diyos at bayani. Mahalaga rin na may kasamang tala tungkol sa paraan ng pag-awit at audio-recording ng orihinal na mang-aawit—kung maaari, iyon ang tunay na kayamanan ng 'Hinilawod'. Sa huli, pipiliin ko ang edisyong naglalayong protektahan ang orihinal na anyo habang ginagawang buhay at nababasa para sa makabagong mambabasa. Ganito, pareho kang natututo at nasasabik sa bawat linya.

Nakakabighani isipin na ang unang anyo ng mga epiko madalas ay walang pirma at hindi naka-print — buhay ito sa bibig ng mga tao. Sa manyak na pananaw ko, ang pinaka-orihinal na bersyon ng maraming epiko ay makikita sa tradisyong oral: mga manunula, matatandang tagapagkuwento, at mga ritwal na pagtatanghal sa komunidad. Diyan umiikot ang salitang hindi pa nababago, mga melodiya at variant na naipapasa nang walang papel, kaya ang "una" talaga ay mas isang proseso kaysa isang dokumento. Ngunit kapag nagsaliksik tayo sa mga naitalang bersyon, madalas silang nakatago sa mga sinaunang manuskripto at artifact. Halimbawa, ang mga tablet ng 'Epic of Gilgamesh' ay natuklasan sa mga archaeological site at ngayon nasa mga museo; ang tanging kopya ng 'Beowulf' ay nasa koleksyon na ngayon ng isang pambansang aklatan; samantalang ang mga bersyon ng 'Iliad' at 'Odyssey' ay makikita sa iba't ibang medieval manuscripts sa mga European libraries tulad ng Biblioteca Marciana at iba pa. Sa huli, bilang taong mahilig magbasa at makinig, gusto kong isipin na ang "orihinal" ay hindi lang nasa shelf ng museo — ito rin ay nasa tunog ng pag-awit mula sa isang matandang tagapagsalaysay, sa gumugulong kwento na binago ng bawat kuyog ng komunidad. Yun ang romantiko at nakakaantig na bahagi ng mga epiko sa palagay ko.

Nakakabilib na sa tuwing iniisip ko ang mga epiko ng Visayas, parang lumilitaw agad ang tanawin ng dagat, kabundukan, at malalaking handaan. Sa personal kong pakikinig sa mga kuwentong ito, napapansin ko ang paulit-ulit na motif ng paglaki ng bayani mula sa nakagisnang pamilya o banal na pinagmulan — madalas may kakaibang kapanganakan o koneksyon sa mga diwata. Sunod nito ang paglalakbay at mga pagsubok: pakikipaglaban sa higante o halimaw, pagsagip sa isang nilalang, at paghahanap ng asawa na hindi lang basta pag-ibig kundi pamamaalam sa dangal ng angkan. Isa pang malakas na motif ay ang pakikipag-ugnayan sa sobrenatural: mga babaylan o manghuhula ang gumagabay, may mga enchanted na kagamitan o armas, at mga diyos o diwata na nagbibigay ng tulong o pagsubok. Sa 'Hinilawod' makikita mo ang mga elemento ng paglalakbay sa dagat, pakikipaglaban sa kakaibang nilalang, at ritwal na nagpapakita ng halaga ng komunidad at pag-uugnay sa pinagmulan ng mga bagay. Ang motifs na ito hindi lang nagpalakas ng kuwento, nagbigay rin sila ng leksiyon tungkol sa katapangan, karangalan, at ugnayan ng tao sa kalikasan at espiritu — kaya naman hanggang ngayon, kapag may kanta o kwento sa baryo, ramdam ko pa rin ang bigat at init ng mga temang iyon.