การอ้างอิงเพลงของหลวงประดิษฐ ไพเราะ ในงานวิจัยทำอย่างไร?

เราเติบโตมากับเสียงระนาดที่บ้านของญาติคนหนึ่ง ทำให้ชื่อ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ฝังอยู่ในความทรงจำตั้งแต่เด็ก การเดินทางของเขาเริ่มจากการฝึกฝนกับครูท้องถิ่น จนได้เข้าทำงานในวงดนตรีของราชสำนัก ซึ่งเป็นช่วงสำคัญที่ทำให้ฝีมือและความคิดด้านวงดนตรีไทยของเขาเติบโตอย่างรวดเร็ว ความชำนาญในการเล่นระนาดเอกและการประพันธ์ทำให้เขากลายเป็นหนึ่งในผู้เปลี่ยนแปลงวงการดนตรีไทยแบบสังเกตได้ ผลงานสำคัญหลายชิ้นของ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ถูกใช้ในพิธีการและงานแสดงต่างๆ ที่สะท้อนการผสมผสานระหว่างรูปแบบดั้งเดิมกับนวัตกรรมของเขา การเป็นครูและการถ่ายทอดทักษะให้รุ่นต่อมาทำให้แนวคิดและเทคนิคของเขายังคงมีอิทธิพลต่อวงการ ทั้งการปรับโครงสร้างเพลงและการเพิ่มแนวคิดเชิงฮาร์มอนีที่เหมาะกับบริบทสมัยใหม่ เมื่อนึกถึงเขา ผมมักรู้สึกประทับใจในความมุ่งมั่นที่จะรักษาแก่นของดนตรีไทยไปพร้อมกับการเปิดรับการเปลี่ยนแปลง สิ่งนี้ทำให้ชื่อของ 'หลวงประดิษฐ ไพเราะ' ยังคงถูกพูดถึงจนถึงปัจจุบัน

นิทรรศการหรือกิจกรรมเกี่ยวกับหลวงประดิษฐ์ไพเราะ มักจะไม่ได้มีตารางประจำปีตายตัว แต่จะปรากฏเมื่องานรำลึกหรือการเฉลิมฉลองทางวัฒนธรรมใหญ่ๆ ฉันเป็นคนชอบไล่ตามเหตุการณ์พวกนี้อยู่บ่อยๆ และจากที่เคยไปดูมา หลายครั้งจะเห็นการจัดแสดงร่วมกับนิทรรศการดนตรีไทยของ 'กรมศิลปากร' หรือพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นในจังหวัดต่างๆ ซึ่งมักจะจัดตอนครบรอบวันเกิดหรือวันคล้ายวันเสียชีวิตของศิลปิน รวมถึงเทศกาลวัฒนธรรมที่เมืองใหญ่อย่างกรุงเทพฯ หรือเชียงใหม่ เมื่อไปร่วมงานประเภทนี้ สิ่งที่ชอบที่สุดคืองานแสดงเครื่องดนตรีจริง การบรรเลงสด และแผ่นป้ายอธิบายโน้ตหรือผลงานต้นฉบับที่หาดูได้ยาก ใครที่อยากไปให้ทันก็ควรเผื่อใจไว้ว่าอาจต้องติดตามประกาศจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องล่วงหน้า แต่ถ้าได้ไปสักครั้ง ความรู้สึกตอนยืนใกล้เครื่องดนตรีที่ใช้จริงหรือได้ฟังเพลงที่เขาเรียบเรียงไว้ จะทำให้เข้าใจชั้นเชิงและความประณีตของ 'หลวงประดิษฐ์ไพเราะ' มากขึ้น

เสียงเปียโนลอยมาจากฉากที่พระเอกยืนอยู่บนสะพานไม้ในยามฝนพรำ ทำให้ฉากนั้นกลายเป็นหนึ่งในความทรงจำที่ยากจะลืมจาก 'กังวาน' เมโลดี้ในช่วงนั้นเรียบง่ายแต่ทรงพลัง เปิดด้วยคอร์ดเปียโนบาง ๆ ก่อนจะค่อย ๆ เติมด้วยไวโอลินชั้นเดียว เหมือนสายฝนที่ค่อย ๆ หนาเพลงค่อย ๆ ขยับจากความเหงาไปสู่ความหวัง ฉันรู้สึกว่าทุกโน้ตเป็นการพรรณาอารมณ์มากกว่าคำพูด เพราะบทสนทนาของตัวละครถูกถ่ายทอดผ่านเสียงดนตรีแทน ทำให้ประโยคที่ไม่มีใครพูดกลับหนักแน่นกว่าคำพูดจริง ๆ สิ่งที่ทำให้ฉากนี้โดดเด่นไม่ใช่แค่ทำนอง แต่องค์ประกอบเล็ก ๆ เช่นการเว้นช่วงของเสียงเปียโนก่อนที่ไวโอลินจะขึ้น การใช้เรเวิร์บให้เสียงไกล ๆ เหมือนท้องฟ้าฝน และการเลือกให้บรรเลงด้วยวงเครื่องสายขนาดเล็ก ทำให้ความตั้งใจของผู้แต่งเพลงชัดเจนขึ้นอย่างละเอียดอ่อน เมื่อฟังซ้ำหลายครั้งจะพบว่าแต่ละครั้งมีชั้นความหมายใหม่ ๆ ปรากฏขึ้น ทำให้ฉากฝนบนสะพานนั้นยังคงสะเทือนใจฉันทุกครั้งที่นึกถึง

เพลงโบราณของหลวงประดิษฐ์ไพเราะมักจะโผล่มาในความทรงจำของคนไทยทุกรุ่น เพราะเมโลดี้นั้นเรียบง่ายแต่กินใจจนเข้าไปอยู่ในพิธีสำคัญและรายการวิทยุเก่า ๆ ฉันเองโตมากับเสียงเครื่องสายและซอที่พาให้หัวใจนิ่งลง เมโลดี้เหล่านี้ไม่ได้ถูกฟังเพียงเพราะเป็นเครื่องดนตรีโบราณ แต่เพราะมันเชื่อมโยงกับภาพบ้านเก่า งานบุญ และฉากในหนังไทยคลาสสิกที่เราดูกันบ่อย ๆ ความนิยมจึงเกิดจากบริบท: เพลงของหลวงประดิษฐ์มักถูกหยิบมาใช้ในงานศพ งานบวช หรือประกอบภาพยนตร์ ทำให้คนทั่วไปคุ้นเคยตั้งแต่เด็ก เสียงซออู้หรือระนาดที่มาเป็นแบ็กกราวด์สร้างบรรยากาศให้คนฟังรู้สึกคิดถึงบ้าน ฉันชอบตอนที่เมโลดี้เรียบ ๆ นั้นถูกจัดเรียงใหม่ให้ฟังเป็นเครื่องดนตรีร่วมสมัย บางเวอร์ชันทำให้เพลงเข้าถึงคนรุ่นใหม่ได้โดยไม่สูญเสียเสน่ห์เดิม ถ้าถามว่าเพลงไหนที่คนนิยมมากที่สุด คำตอบไม่ใช่ชื่อเดียว แต่เป็นชุดบทเพลงที่ถูกใช้ซ้ำในชีวิตประจำวันและสื่อมวลชน อย่างเพลงที่มักได้ยินในพิธีการหรือเป็นซาวด์แทร็กภาพยนตร์คลาสสิก — นั่นแหละคือเพลงที่คนไทยยังคงหันกลับไปฟังบ่อย ๆ เสน่ห์ของมันอยู่ที่ความเรียบง่ายและการเป็นส่วนหนึ่งของความทรงจำประจำชาติ ซึ่งทำให้มันเป็นมากกว่าแค่บทเพลงหนึ่งบทเพลง

ชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะปรากฏในบันทึกของวงการดนตรีไทยบ่อยครั้งในฐานะผู้ได้รับการยกย่องอย่างเป็นทางการและจากสังคมศิลปิน ผมเคยอ่านและฟังเรื่องเล่าจากคนรุ่นก่อนที่ว่าเขาได้รับการพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และเกียรติคุณต่าง ๆ ซึ่งเป็นเกียรติสูงสุดที่รัฐและราชสำนักจะมอบให้แก่บุคคลผู้มีผลงานทางศิลปะที่โดดเด่น การได้รับเครื่องราชฯ เหล่านี้สะท้อนถึงการยอมรับระดับชาติในเชิงคุณงามความดีและคุณค่าทางวัฒนธรรมของผลงานเพลงที่เขาสร้างไว้ นอกจากเครื่องราชอิสริยาภรณ์แล้ว ผลงานของเขายังได้รับการยกย่องจากหน่วยงานด้านศิลปวัฒนธรรมทั้งในรูปแบบรางวัลเกียรติยศและการประกาศเชิดชู เช่น รางวัลจากสมาคมดนตรีหรือหน่วยงานศิลปกรรม ซึ่งมักจะมอบเป็นเกียรติบัตรหรือโล่ประกาศคุณงามความดี เหล่านี้ทำให้ชื่อของเขายังคงถูกยกขึ้นมาในบริบทของการอนุรักษ์ผลงานเพลงไทย แม้จะผ่านไปนานแล้วก็ตาม ตอนสุดท้ายที่ฟังงานดนตรีของเขา ผมยังคิดอยู่เลยว่าเกียรติยศทางราชการกับรางวัลจากวงการศิลปะนั้นช่วยยืนยันคุณค่าที่แท้จริงของงานดนตรีได้อย่างดี

เสียงเปียโนที่ร้อยเรียงใน 'Bella's Lullaby' ทำให้ฉากเรียบง่ายที่สุดของเรื่องดูเป็นบทกวีที่ยืนเหนือกาลเวลาได้เลย ฉันว่าไม่มีเพลงไหนในชุด 'Twilight' ที่แสดงความอ่อนโยนและความยากจะเอื้อมถึงของความรักเท่านี้อีกแล้ว เมโลดี้ไม่ซับซ้อน แต่ทุกโน้ตเหมือนมีลมหายใจของตัวเอง คาร์เตอร์ เบอร์เวลล์เลือกใช้เสียงเปียโนเป็นแกนกลาง ทำให้ภาพของเบลล่ากับเอ็ดเวิร์ดในความเงียบกลับมีความหนักแน่นทางอารมณ์ ฉันชอบวิธีที่มันไม่ได้ร้องเรียกความยิ่งใหญ่แบบซิมโฟนี แต่เลือกจะซ่อนพลังไว้ในช่องว่างของแต่ละโน้ตแทน เมื่อนั่งฟังตอนคำบรรยายหรือฉากเต้นรำ เพลงนี้จะพาให้ฉันรู้สึกเหมือนได้ย้อนกลับไปยืนในมุมมองของตัวละคร เป็นความเรียบง่ายที่กินใจและไม่ฉาบฉวย — เสียงแบบนี้ยังคงอยู่กับฉันแม้เวลาจะผ่านไปนานก็ตาม

เสียงดนตรีของ 'แฮร์รี่ พอตเตอร์กับเจ้าชายเลือดผสม' ให้ความรู้สึกทั้งอบอุ่นและเศร้าพร้อมกัน เสียงกีตาร์อะคูสติกที่ถูกนำมาใช้เป็นหัวใจของธีมหลักทำให้บรรยากาศแตกต่างจากหนังภาคก่อนๆ ที่เราคุ้นเคยกับซาวด์แบบยิ่งใหญ่และมหากาพย์ เทคนิคการเรียบเรียงโดย Nicholas Hooper เน้นความเป็นส่วนตัว — สายเสียงไวโอลินที่โอบอุ้ม เสียงเชลโลที่หนักแน่นในบางจังหวะ และการใช้โคร์เล็กๆ เป็นเสมือนฉากหลังทางอารมณ์ ส่งเสริมฉากรักและความสูญเสียจนทำให้ฉากที่ดูเรียบง่ายกลายเป็นช่วงเวลาที่กินใจเกินคาด เสียงดนตรีไม่เพียงแค่บอกความรู้สึก แต่วางแผนเล่าเรื่องร่วมกับภาพ ทำให้ฉากอย่างการเผชิญหน้าหรือการจากลากลายเป็นความทรงจำที่ติดอยู่ในหูได้ยาวนาน ในเชิงองค์ประกอบ ดนตรีของภาคนี้เล่นกับความขัดแย้งระหว่างความอบอุ่นในความรักวัยรุ่นและเงามืดของโชคชะตา การใช้เมโลดี้เรียบง่ายซ้ำไปซ้ำมาพร้อมการเปลี่ยนสีสันของออร์เคสตราทำให้แต่ละช่วงเวลามีความหมายโดยไม่ต้องพึ่งคำพูด เช่น ตอนที่ต้องการความอ่อนโยนจะดึงกีตาร์และเปียโนเข้ามา ขณะที่ฉากตึงเครียดจะเพิ่มสเกลของสายและเครื่องเป่าที่ต่ำกว่า ผลคือการเปลี่ยนอารมณ์แบบเนียนๆ ที่ทำให้คนฟังรู้สึกเหมือนถูกดึงเข้าสู่โลกของตัวละครมากขึ้น นอกจากนี้ยังมีการนำธีมเดิมๆ อย่างเสี้ยวของ 'Hedwig's Theme' มาใช้เป็นวัตถุดิบอย่างประณีต ทำให้ยังคงเอกลักษณ์ของซีรีส์ไว้แต่เดินหน้าสู่โทนที่โตขึ้น เมื่อนำมาฟังแยกจากภาพยนตร์ ดนตรีจากภาคนี้ยังคงยืนได้ด้วยตัวเองเป็นอัลบั้มที่เต็มไปด้วยชั้นอารมณ์ได้อย่างน่าสนใจ หลายเพลงเหมาะกับการเปิดตอนอ่านนิยายหรือช่วงที่ต้องการความคิดมืดๆ ผสมความโหยหา ความเหงา บางช่วงชวนให้นึกถึงความสัมพันธ์ที่ลึกซึ้งระหว่างตัวละคร ซึ่งฉันมองว่าการเรียบเรียงแบบใกล้ชิดนี้แสดงให้เห็นว่า Hooper เข้าใจการเติบโตของเรื่องราวและตัวละครเป็นอย่างดี การเลือกโทนดนตรีที่ไม่หวือหวาแต่ค่อยๆ ซึมเข้าไปในใจ อาจจะทำให้บางคนรู้สึกว่ามันไม่เหมือนงานซาวด์สถาปัตย์ยิ่งใหญ่ แต่กลับเป็นความงามที่เกิดจากความเรียบง่ายและความตั้งใจ สรุปแล้ว เสน่ห์ของเพลงประกอบใน 'แฮร์รี่ พอตเตอร์กับเจ้าชายเลือดผสม' อยู่ที่การผสมผสานระหว่างความอ่อนโยนและเศร้าลึก เสียงดนตรีทำหน้าที่เป็นผู้เล่าเรื่องเงียบๆ ที่ไม่ตะโกนแต่ทำให้ทุกฉากมีแรงสะเทือนทางอารมณ์ เมื่อฟังแล้วรู้สึกเหมือนได้กลับไปยืนอยู่ข้างๆตัวละครในช่วงเวลาที่สำคัญของชีวิต เป็นแทร็กที่ยังคงทำให้ใจอ่อนลงทุกครั้งที่ได้เปิดฟัง และนั่นทำให้มันกลายเป็นซาวนด์แทร็กที่ผมยังขอเปิดวนซ้ำโดยไม่รู้ตัว

ลองจินตนาการถึงเวทีละครไทยเก่าที่เสียงระนาดและพิณพาทย์ไหลลื่นเข้ากับการรำและบทเจรจา—ดนตรีของหลวงประดิษฐไพเราะมักถูกใช้ในฉากแบบนี้บ่อย ๆ และถูกยกให้เป็นมาตรฐานของรสชาติดนตรีไทยคลาสสิกที่ละครเวทีต้องมี ผลงานของหลวงประดิษฐไพเราะไม่ได้จำกัดอยู่แค่คอนเสิร์ตหรือการแสดงดนตรีสากล เขาแต่งชิ้นดนตรีพื้นบ้านและพาทย์หลายชิ้นที่ต่อมาถูกนำไปใช้ประกอบฉากในละครเรื่องราวพื้นบ้าน เช่น บทเพลงที่เหมาะกับฉากสวดและฉากรักโรแมนติกแบบโบราณ ผมมักเห็นการนำท่วงทำนองของเขาไปใส่ในละครโชว์เรื่องเอกอย่าง 'พระสุธน-มโนห์รา' และมักได้ยินเมโลดี้ของเขาในฉากรำของละครพื้นบ้านหลายเรื่อง การได้ฟังเพลงของเขาในบริบทละครหรือภาพยนตร์ทำให้ฉากมีน้ำหนักทางอารมณ์ขึ้นมาก เป็นดนตรีที่มีทั้งความละเอียดแบบดั้งเดิมและความยืดหยุ่นพอจะปรับให้เข้ากับการเล่าเรื่องสมัยใหม่ ฉันชอบที่เสียงเครื่องสายไทยในงานของหลวงประดิษฐไพเราะพาให้ภาพนิ่ง ๆ บนหน้าจอมีชีวิตขึ้นมา ขอจบด้วยภาพความทรงจำว่าเพลงของเขาเหมือนเพื่อนเก่าที่เมื่อได้ยินครั้งใดก็พาไปยังละครเก่า ๆ ที่ยังคงน่าหลงใหลเสมอ