คอร์ดหรือโน้ตเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะหาได้จากแหล่งใด?

เสียงระนาดที่แผ่วเบาแต่ทรงพลังชวนให้ฉันตามรอยประวัติของหลวงประดิษฐไพเราะจนอยากเล่าให้เพื่อนฟัง ชื่อของเขาเป็นเหมือนตราประทับของดนตรีไทยแบบดั้งเดิม—คนที่คุมเครื่องระนาดและวงปี่พาทย์ได้อย่างมีรสนิยมและความคิดสร้างสรรค์สูงสุด เขาเป็นครูสอนดนตรีที่ไม่ยึดติดกับแบบเดิมเสมอไป แต่กล้าปรับจังหวะ ลายเมโลดี้ และการประสานเสียงให้เข้ากับบริบทสังคมที่เปลี่ยนไป หลายเพลงที่ยังคงบรรเลงในพิธีการสำคัญของไทยล้วนได้รับอิทธิพลหรือผ่านการแปลงจากฝีมือของเขา ตัวฉันเองชอบนึกถึงบทบาทของเขาในฐานะสะพานเชื่อมระหว่างยุคเก่าและยุคใหม่—ไม่ใช่เพียงแค่คนทำให้ดนตรีอยู่รอด แต่เป็นคนที่ทำให้ดนตรีเหล่านั้นมีชีวิตขึ้นมาอีกครั้งโดยคงแก่นไว้ เขาสอนลูกศิษย์อย่างเข้มข้น ส่งต่อเทคนิคละเอียดอ่อน และสร้างมาตรฐานการฝึกที่กลายเป็นแบบอย่างต่อมาหลายรุ่น ผลงานและวิธีสอนของเขาจึงไม่ใช่แค่เสียงที่ผ่านหูเราไป แต่เป็นแรงกระเพื่อมที่ยังสะท้อนในครูและนักดนตรีไทยรุ่นหลังๆ เสมอ

เราโตมากับเสียงระนาดและซอที่มักจะมีชื่อของหลวงประดิษฐไพเราะลอยมาในบทเรียนดนตรีพื้นบ้านของโรงเรียน วิถีการยกย่องเขาไม่ได้จำกัดแค่รางวัลเชิงการแข่งขัน แต่มักเป็นการยกย่องเชิงเกียรติยศจากราชสำนักและหน่วยงานวัฒนธรรมของชาติ หลวงประดิษฐไพเราะได้รับการแต่งตั้งและมอบยศตำแหน่งทางราชการดนตรี รวมถึงการได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของการยอมรับจากสถาบันสูงสุดของบ้านเรา ตลอดชีวิตงานเขาได้รับเชิญให้สอนและแสดงในงานราชพิธีหลายครั้ง ทำให้ชื่อของเขาผูกติดกับมาตรฐานของดนตรีไทยแบบประเพณี พอเขาจากไป การยกย่องก็กลายเป็นรางวัลในเชิงอนุรักษ์มากขึ้น เช่นการจัดการรำลึก การเปิดนิทรรศการ และการบรรจุผลงานของเขาเข้าไว้ในหลักสูตรการเรียนดนตรี ท้ายสุดแล้วรางวัลที่ชัดเจนที่สุดสำหรับคนอย่างเขาคือการที่ผลงานยังถูกเล่น ถูกศึกษา และยังคงเป็นมาตรฐานให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้

บอกตามตรง หนังสือชีวประวัติที่พาเราเข้าไปใกล้ตัวหลวงประดิษฐไพเราะมากที่สุดคือฉบับที่จัดพิมพ์โดยหน่วยงานราชการหรือสถาบันวิชาการ เพราะมักรวบรวมเอกสารต้นฉบับ ภาพถ่าย และบันทึกเสียงที่ตรวจสอบได้ครบถ้วน ผมชอบเล่มแบบที่มีการเรียบเรียงแบบเป็นทางการของหอสมุดหรือกรมศิลปากร เหตุผลคือข้อมูลไม่สะเปะสะปะ มีบริบททางประวัติศาสตร์และตารางเวลาเหตุการณ์ที่ชัดเจน เหมาะทั้งกับคนเพิ่งอยากรู้และคนที่ต้องการข้อมูลเชิงลึก เช่น รายการผลงานที่จัดทำเป็นระบบ การอ้างอิงถึงเอกสารต้นฉบับ และภาพประกอบที่ช่วยให้เห็นเครื่องดนตรี เสื้อผ้า หรือบรรยากาศในสมัยนั้น ส่วนตัวแล้วเมื่ออ่านเล่มประเภทนี้จะรู้สึกว่าได้ยืนอยู่ข้างหลังศิลปินคนนั้น มองเห็นทั้งความตั้งใจและบริบทของยุคสมัย ซึ่งช่วยให้เข้าใจเพลงที่เขาแต่งมากขึ้น เหมาะสำหรับใครที่อยากเอาข้อมูลไปอ้างอิง หรือตั้งใจศึกษาอย่างจริงจัง

ความทรงจำของผมเกี่ยวกับเสียงระนาดเอกยังชัดเจนเสมอเมื่อพูดถึงวิธีการแต่งเพลงของหลวงประดิษฐไพเราะ ท่วงทำนองหลักที่ท่านแต่งมักเริ่มจากการเคาะหรือดีดบน 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือที่ทำให้ท่านได้ลองจังหวะ เมโลดี้ และการประสานเสียงแบบไทยอย่างเป็นธรรมชาติ ผมเคยอ่านเรื่องราวและได้ยินเล่าจากผู้รู้รุ่นก่อนว่าท่านจะนั่งหน้าระนาด ปรับจังหวะ ลองโน้ตซ้ำๆ จนได้เส้นเมโลดี้หลัก แล้วจึงขยายออกเป็นองค์ประกอบอื่นๆ ของวงปี่พาทย์ การใช้ระนาดเอกช่วยให้เมโลดี้มีความชัดเจนและไพเราะแบบที่เข้ากับสเกลไทย มุมมองของคนที่เล่นเครื่องดนตรีไทยให้ความรู้สึกว่าวิธีนี้ไม่ใช่แค่เรื่องความถนัดส่วนตัว แต่เป็นวิธีที่ทำให้ท่วงทำนองเข้ากับโครงสร้างของวงได้ง่ายเมื่อต้องเรียบเรียงให้เครื่องดนตรีชิ้นอื่นตาม ดังนั้นเมื่อพูดว่าเครื่องดนตรีที่ท่านใช้ในการแต่งเมโลดี้หลัก ก็มักหมายถึง 'ระนาดเอก' เป็นเครื่องมือแรกๆ ที่ท่านพึ่งพา จบด้วยภาพของท่านนั่งแย้มเสียงระนาดแล้วร้อยเรียงเมโลดี้ออกมาอย่างละเอียด — ภาพแบบนั้นยังทำให้ผมยิ้มได้ทุกครั้ง

เพลงของหลวงประดิษฐไพเราะเต็มไปด้วยท่วงทำนองที่คุ้นหูจนติดอยู่ในความทรงจำของคนไทยรุ่นต่อรุ่น ซึ่งถ้าพูดถึงเพลงเด่นที่มักถูกหยิบยกขึ้นมาบ่อย ๆ ผมจะนึกถึง 'ลาวดวงเดือน' เป็นอันดับแรก ความทรงจำเก่า ๆ ของผมเกี่ยวกับเพลงนี้คือภาพการเล่นดนตรีบรรเลงในงานเลี้ยงสังคมช่วงเย็น ๆ ทำนองที่ละมุนและเรียบง่ายทำให้เพลงนี้กลายเป็นตัวแทนของแนวเพลงไทยดั้งเดิมที่คนทั่วไปรู้สึกคุ้นเคย นอกจากนั้นยังมีท่อนที่ช่วงชวนให้ฝันซึ่งมักถูกนำไปเรียบเรียงใหม่ในเวอร์ชันต่าง ๆ ทั้งบรรเลงและร้อง ทำให้คนรุ่นใหม่ยังมีโอกาสได้ยินทำนองเก่า ๆ นี้อยู่เสมอ ในมุมมองของคนที่ฟังมานาน ความงามของงานชิ้นนี้ไม่ได้อยู่ที่ความซับซ้อนของคอร์ด แต่เป็นวิธีที่ท่วงทำนองเล่าเรื่องและเชื่อมโยงคนฟ้ากับความทรงจำร่วม เพลงอย่าง 'ลาวดวงเดือน' จึงไม่ใช่แค่เพลง แต่เป็นพาหนะของความรู้สึกและภาพจำที่ข้ามยุคสมัยได้อย่างแปลกใจ

ชื่อ 'หลวงประดิษฐไพเราะ' เองเป็นเกียรติยศชั้นยอดที่บอกได้ชัดว่าชายคนนี้ได้รับการยอมรับจากสังคมและราชสำนักในยุคของเขา ผมมักจะพูดถึงเรื่องนี้เวลาเล่าให้คนอื่นฟังว่าการได้คำว่า 'หลวง' ไม่ใช่แค่คำนำหน้าธรรมดา แต่มันสะท้อนถึงการได้รับพระราชทานหรือการยอมรับจากผู้มีอำนาจในสมัยนั้น ซึ่งถือเป็นรางวัลรูปธรรมอย่างหนึ่งของศิลปินวงการดนตรีไทยในยุคก่อน ผมยังชอบเล่าถึงร่องรอยของเกียรติยศที่คนรุ่นหลังสัมผัสได้ เช่น ผลงานของเขาถูกนำไปเล่นในพิธีสำคัญ งานสวนสนาม หรืองานของราชสำนัก แสดงให้เห็นว่าฝีมือและชื่อเสียงได้รับการรับรองในระดับชาติ นอกจากนี้สถาบันต่าง ๆ ที่ทำงานด้านดนตรีและวัฒนธรรมมักเก็บรักษาเอกสาร บันทึก และตีพิมพ์งานของเขาเพื่อให้คนรุ่นใหม่ศึกษา ซึ่งนับเป็นอีกรูปแบบของเกียรติยศที่ยืนยาว ตอนนี้เมื่อมองย้อนกลับ ผมรู้สึกว่ารางวัลหรือยศที่หลวงประดิษฐไพเราะได้รับไม่ได้วัดกันแค่ป้ายหรือเหรียญ แต่ยังวัดได้จากการที่ผลงานยังคงถูกหยิบเล่น ถูกสอน และถูกอ้างอิงในวงการดนตรีไทย นี่แหละคือรางวัลที่นิรันดร์และอบอุ่นที่สุดสำหรับศิลปินรุ่นเก่า ๆ

ตรงๆ เลยนะ ผมมักจะบอกเพื่อนๆ ว่าอย่าเผลอคิดว่าหลวงประดิษฐไพเราะเคยทำเพลงประกอบหนังเชิงพาณิชย์แบบสมัยใหม่ เพราะสิ่งที่เกิดขึ้นจริงคือผลงานดนตรีไทยของท่าน—โดยเฉพาะ 'โหมโรง' แบบประยุกต์—มักถูกนำไปจัดเรียงใหม่เพื่อนำไปใช้ในภาพยนตร์คลาสสิกของไทย ผมจำได้ว่าตอนดูหนังยุคทองของไทย เสียงโหมโรงที่เปิดฉากทำให้บรรยากาศเปลี่ยนจากภาพเป็นความรู้สึกทันที พอรู้ว่าต้นฉบับมีรากจากงานของหลวงประดิษฐไพเราะ มันทำให้ผมเห็นความยืดหยุ่นของงานคลาสสิกว่าไม่จำเป็นต้องอยู่ในหอประชุมเท่านั้น มันเดินทางข้ามสื่อและเวลาได้อย่างน่าทึ่ง ท้ายที่สุด ฉันคิดว่าสิ่งที่สำคัญกว่าการตั้งชื่อเพลงเฉพาะคือการยอมรับว่าผลงานของท่านเป็นแหล่งแรงบันดาลใจให้กับซาวด์แทร็กภาพยนตร์ไทยหลายชิ้น และเมื่อฟังเวอร์ชันในหนังแล้ว เราจะเข้าใจถึงการตีความใหม่ของดนตรีไทยในบริบทภาพเคลื่อนไหวได้ชัดขึ้น

สิ่งหนึ่งที่ชัดเจนคือท่วงทำนองของหลวงประดิษฐไพเราะยังมีพลังอยู่ในชีวิตประจำวันของคนไทยจนถึงทุกวันนี้ ผมมักจะคิดถึงการที่เขาไม่ยึดติดกับกรอบเดิมๆ การเข้าไปผสมผสานวิธีเรียบเรียงดนตรีตะวันตกกับรากเสียงไทยแบบดั้งเดิมทำให้เกิดสุนทรียะใหม่ ๆ ที่คนฟังเข้าถึงได้ง่ายกว่าเดิม การใช้ฮาร์โมนแบบง่าย ๆ เพื่อสนับสนุนเมโลดี้ไทย หรือการปรับจังหวะให้เข้ากับการบรรเลงเครื่องดนตรีประจำชาติ ทำให้เพลงเก่า ๆ สามารถถูกนำไปเล่นในวงที่มีเครื่องดนตรีหลากหลายมากขึ้น ผมยังเห็นผลในเชิงสถาบันและการเรียนการสอนด้วย เพราะการจัดระบบทำนองและการเรียบเรียงของเขาช่วยให้ครู-นักเรียนมีจุดอ้างอิงในการสอนมากขึ้น ผลงานที่ผ่านมือเขาตกทอดเป็นตัวอย่างให้กับคนรุ่นหลัง ทั้งคนที่เล่นดั้งเดิมและคนที่อยากทดลองสร้างสรรค์แนวใหม่ ๆ งานของเขาจึงไม่ใช่แค่บทเพลง แต่เป็นสะพานเชื่อมระหว่างอดีตกับอนาคตของดนตรีไทยอย่างแท้จริง